مشروطیت، احزاب و جریانات سیاسی
اشاره
جنبش مشروطه نیز مانند سایر جنبش‌ها و نهضت‌ها از میان توده مردم شکل گرفت ولی به سرعت تحت نفوذ احزاب و جریان‌های سیاسی مختلف قرار گرفت؛ جریان‌هایی که هر یک تلاش می‌کردند حرکت عمومی جامعه را به سوی منافع خود هدایت کنند. در جنبش مشروطه نیز احزاب و گروه‌های متعددی شکل گرفتند و به فعالیت پرداختند.
«گذرستان» حاضر اشاره‌ای به فعالیت احزاب و گروه‌ها و اشخاص مختلف در نهضت مشروطیت دارد.
از آغاز جریان روشنفکری در تاریخ ایران متجاوز از 160 سال می گذرد. یعنی از زمانی شروع می شود که گروهی از جوانان ایران به دستور عباس میرزا نایب السّلطنه در دوران سلطنت فتحعلی شاه قاجار برای یادگیری علوم و فنون جدید راهی اروپا شدند. این عده در بازگشت به کشور به نام «منوّرالفکر» مشهور شدند. به گواهی اسناد متعددِ تاریخی، همگی آنان به علّت نداشتن آگاهی و شناخت از فرهنگ جامعه خود و نیز به دلیل تعلق...
نیمه دوم قرن نوزدهم و دهه های پایانی قرن سیزدهم هجری قمری دوران شکل گیری نخستین هسته های جنبش روشنفکری در ایران بود، پیشگامان این جنبش که به لحاظ مبانی نظری تحت تاثیر آرا وعقاید اندیشه ورزان قرن هیجدهم و نوزدهم اروپا قرار داشتند با نقد افکار، شیوه ها و نهادهای سنتی در صدد تبلیغ تجدد خواهی و مدرنیسم در ایران بودند. آنان بر اثر آشنایی با اندیشه های نوین و شناخت مستقیم یا با واسطه نسبت به پیشرفت...
کیهان فرهنگی: لطفاً مختصری در باره وضعیت روشنفکری در ایران دوره مشروطه و پس از آن بگویید و علت گرایش این جریان را به سمت غرب چه میدانید؟ مهندس عباس سلیمی نمین: بسم الله الرحمن الرحیم، همزمان با تحولات اجتماعی در ایران، قبل از مشروطه، اقشار مختلفی را در ایران در عرصه ارائه راه حل جهت برونرفت از شرایط نامطلوب شاهدیم؛ روشنفکرانی که به توان جامعه خودشان آشنایی داشتند و متکی به این توان نسخهای ارائه...
: مقاله‌ای که در پی می‌آید رابطه متقابل بین اندیشه‌ها و تاریخ خاص ایران در مـقطع برآمدن رضاخان را به قدرت به نمایش می‌گذارد.این مقاله به اندیشه‌های دو تن از روشـنفکران حاشیه‌ای ایران می‌پردازد و نـقش آرای آنـان را در تکوین تحولات دوران‌ساز آن مقطع ارزیابی می‌کند.این مختصر بخشی از طرحی است که به اندیشه‌های روشنفکری ایران معاصر می‌پردازد و...
در پنجاه سال اخیر در باب روشنفکری و کار و بار روشنفکران بسیار گفته و نوشته اند. بعضی از این نوشته ها گزارش پژوهش است و در بعضی دیگر روشنفکری نقد شده است. دکتر رضا داوری اردکانی در بخشی از کتاب «سیری در تاریخ روشنفکری در ایران و جهان» می نویسد: منورالفکری ناظر به قوام تجدد و طراّحی جهان متجدد است، اما روشنفکری در زمانی به وجود می آید که در راه تحقق این طرح در عمل و سیاست مشکلاتی...
فقهای عصر مشروطه که نقش فعالی در نهضت عدالت خواهی و مقیّد کردن سلاطین به رعایت قانون داشتند، در هنگام مواجهه با موضوعات جدید سیاسی به بررسی هر یک از آنها پرداخته و مواضع متفاوتی در قبال آنها اتخاذ کردند. برخی آنها را منطبق بر موازین شرع و بعضی مخالف شرع و بدعت شمردند. برخی هم به بازسازی و منطبق ساختن آنها با موازین و احکام شرع پرداختند. نوشتار حاضر متکفل تبیین مواضع متفاوت فقها با موضوعات...
کتاب حاضر به گونه‌شناسی روشنفکران ایرانی می‌پردازد و نوعی دسته بندی فکری و جریانی از آنها ارائه می‌دهد. در پیشگفتار کتاب آمده است: هشام شرابی بر اساس واکنش روشنفکران عرب در برابر غرب، آنها را به سه گونه اصلی تقسیم بندی می‌کند. دسته‌ی اول سنت گرایان یا محاظه کاران هستند که نگرشی منفی نسبت به تمدن غرب و نوآوری های آن دارند؛ دسته‌ی دوم نوگرایان هستند که نگرشی مثبت به تمدن غرب دارند و...
در سال 1906 حزب لیبرال بر حزب محافظه‌کار غلبه کرد و اکثریت پارلمانی را از آن خود ساخت. بحث تعیین منطقه نفوذ با روسیه به شکل جدی‌تری مطرح گردید. رایس وزیرمختار جدید انگلیس در تهران، معتقد بود تعیین منطقه نفوذ باید توأم با استقلال و یکپارچگی و تقسیم برابر امکانات اقتصادی و بازرگانی ایران بین دولتین باشد. رایس می‌گفت باید به زمامداران ایران نشان داده شود قرارداد برای حفظ تمامیت ارضی کشورشان...
پس از امضای فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه در مرداد ۱۲۸۵ ش یک مجلس موقت تحت عنوان مجلس مؤسسان برای تدوین نظامنامه انتخابات مجلس ملی در تهران گشایش یافت. نمایندگان آن عمدتاً تجار، روحانیون، و رؤسای اصناف بازار تهران بودند. بر اساس این قانون انتخاب‌شدگان به شش طبقه تقسیم می‌شدند: شاهزادگان قاجار، روحانیون، اشراف، تجار، صاحبان سرمایه، صنعتگران و پیشه‌وران. انتخاب‌شوندگان شامل ۱۵۶...
جنبش مشروطه هر چند ریشه غربی داشت ولی تعدادی از بزرگ‌ترین مجتهدان دوران مشروطیت، تفسیری متناسب با آموزه‌های دینی و بومی عصر خود را از مشروطه ارائه دادند و کوشیدند آن را به کرسی بنشانند. آخوند ملامحمد کاظم خراسانی (1255 ـ 1329ق)، حاج میرزا حسین تهرانی (متوفی 1326ق)، آقا شیخ ملاعبدالله مازندرانی (1259 ـ 1331ق) در نجف، حاج آقا نورالله اصفهانی و آقا نجفی اصفهانی در اصفهان، و عبدالحسین لاری در فارس و شیخ...
انقلاب مشروطه در اوج خود، یعنی در جریان مجلس دوم، شکست خورد. شروع این دوره مجلس در 1288ش / 1909م بود. این ناکامی تأثیرات شگرفی بر تحولات بعدی و، به ویژه، ذهنیت نخبگان سیاسی ـ فکری جامعه داشت. از آن دوره به بعد، شاهد بی‌ثباتی سیاسی، نارساییهای اقتصادی، فقر و فلاکت مردم، ناامنی، درگیریها و خشونتهای فرقه‌ای و قبیله‌ای، بی‌نظمی و پراکندگی در ارکان کشور، به‌خصوص نهادهای امنیتی، از قبیل...
درایام مشروطیت انجمن‌های فراوانی تشکیل شد که مهمترین آنها انجمن آذربایجان، انجمن مظفری و انجمن برادران دروازه قزوین بودند. این انجمن‌ها همه مسلح بودند و قبل از مشروطه فعالیت داشتند، اما در دوره سلطنت محمد‌علیشاه افزایش چشمگیری پیدا کردند. به گزارش کتاب آبی حداقل یکصد انجمن در تهران فعالیت داشت که مهمترین آنها انجمن آذربایجان به ریاست سید‌حسن تقی‌زاده بود و 2962 عضو داشت. این...
بهترین میزان و معیار برای سنجش مشروطه ایران فعالیت احزاب سیاسی است. حزب چیست؟ معمولاً وقتی گروهی از افراد جامعه که، الف: به برخی اصول و هدف‌های مشترک ایمان دارند، ب: از طرق مختلف با هم ارتباط مستمر دارند، ج: و برای رسیدن به اهداف و اجرای اصول مورد نظر خود می‌خواهند قدرت سیاسی را به دست گیرند، به این گروه، حزب می‌گویند. هر حزب دارای مرامنامه و اساسنامه است. احزاب، ملی، دینی، فرقه‌ای،...
بر خلاف برخی از تمدن ها که همواره سعی داشته اند با دیوار خود را از دنیای پیرامونی جداسازند تمدن ایرانی که پیشینه ای چندهزار ساله دارد همواره در داد و ستد با فرهنگ های پیرامونی بوده است. فراز و نشیب های تاریخی هزاره گذشته ، فرهنگ ایرانی را به نحوی فرهنگی تعاملی ساخته که به راحتی با سایر فرهنگ ها به تبادل ارزش ها پرداخته و در تمام این هزاره ها نقش رابطه و واسطه فعال بین فرهنگی را بر عهده داشته است....
بسم الله الرحمن الرحیم انقلاب مشروطه مهمترین تحول اجتماعی در ایران در آغاز قرن بیستم است و از مهمترین انقلابهای اجتماعی خاورمیانه محسوب می‌شود. و به گونه‌ای محور تحولات اجتماعی ایران، در اواخر عصر قاجاریه و بعضاً پهلوی و همچنین تأثیرگذار در جنبشهای ضد استعماری جهان به ویژه آسیا به خصوص در هندوستان و افغانستان (پاولویچ، 1330 ش ـ1951م:82ـ81) ذکر شده است. این انقلاب همانند انقلابهای...
رییس مرکز اسناد انقلاب اسلامی در گفتگو اختصاصی با خبرگزاری فارس هدف علمای هوادار جنبش مشروطه را تحدید استبداد حکومتی و جلوگیری از دخالت‌های قوه مجریه در امور مجلس دانست. مرحوم روح‌ا... حسینیان وی در سال 1334 در شیراز متولد شد. بعد از سوم دبیرستان به قم رفت و در حوزه علمیه قم به تحصیل پرداخت. وی در سال 1374 به عنوان رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی منصوب شد. تعدادی از کتاب‌هایی که تاکنون از وی در دو...
رمان «انجمن مخفی» نوشته احمد شاکری که دربرگیرنده وقایع و رخدادهای عصر مشروطه است که به تازگی توسط سوره مهر منتشر شده است. انجمن مخفی به نوعی در بستر تاریخی پس از مشروطه اتفاق می افتد و به نقش انجمن های مخفی در سیر جریانات سیاسی مشروطه می پردازد. شاکری درباره این رمان گفت: این رمان از سه داستان تشکیل شده که به صورت موازی روایت می‌شوند. نویسنده در این رمان علاوه بر داستان پردازی، به...
مقارن فتح تهران، تعارضات و رقابت‌های احزاب لیبرال و محافظه‌کار انگلیس شدت پیدا کرد. برخی از ایرانیان مقیم هندوستان پیش‌بینی می‌کردند حزب حاکم لیبرال دیر یا زود سرنگون خواهد شد. در آن زمان دولت قدرتمند آلمان، حریف انگلیسی را وادار کرده بود بر هزینه‌های نظامی خود بیفزاید. حزب لیبرال که معتقد بود دشمن اصلی آلمان است، با روسیه از در آشتی درآمده، اما از طرف دیگر بر تجهیزات جنگی خویش...
یکسال پس از فتح تهران، اوضاع کشور روز به روز بحرانی‌تر می‌شد، آن چیزی که به بحران‌ها دامن می‌زد اختلاف‌های شخصی بود. به همین دلیل احزاب در مقام سخن از اتحاد و اتفاق بحث می‌کردند. اعتدالی‌ها از قول «علماء فن اجتماع» بالاخص «عالم مشهور آفاق ژان ژاک روسو» حریت تام و استقلال مطلق و آزادی کامل را مربوط به دوره ابتدایی حیات بشر می‌دانستند. در آن دوره بشر «مقید به هیچ...
بهترین میزان و معیار برای سنجش مشروطه ایران فعالیت احزاب سیاسی است. حزب چیست؟ معمولاً وقتی گروهی از افراد جامعه که، الف: به برخی اصول و هدف‌های مشترک ایمان دارند، ب: از طرق مختلف با هم ارتباط مستمر دارند، ج: و برای رسیدن به اهداف و اجرای اصول مورد نظر خود می‌خواهند قدرت سیاسی را به دست گیرند، به این گروه، حزب می‌گویند. هر حزب دارای مرامنامه و اساسنامه است. احزاب، ملی، دینی، فرقه‌ای، طبقاتی و...
در اوان فتح تهران، در حالی که هیجانات سیاسی در کشور بروز و ظهور یافته بود، احزاب سیاسی انگلیس هم در حال کشاکش با یکدیگر بودند. رقابت‌های پارلمانی احزاب لیبرال و محافظه‌کار بیم‌ها و امیدهایی در ایران آفرید. عده‌ای می‌گفتند غلبه حزب لیبرال به نفع ایران است، زیرا آنها مثل محافظه‌کارها «حرص ملک‌گیری» ندارند، پس پیروزی آنها باعث پیشرفت و ترقی ایران خواهد شد. در پاسخ گفته...
حدود یکسال پس از فتح تهران، اوضاع کشور روز به روز بحرانی‌تر می‌شد، آن چیزی که به بحران‌ها دامن می‌زد اختلاف‌های شخصی بود. به همین دلیل احزاب در مقام سخن از اتحاد و اتفاق بحث می‌کردند. اعتدالی‌ها از قول «علماء فن اجتماع» بالاخص «عالم مشهور آفاق ژان ژاک روسو» حریت تام و استقلال مطلق و آزادی کامل را مربوط به دوره ابتدایی حیات بشر می‌دانستند. در آن دوره بشر «مقید به...
احمد کسروی از مورخینی است که هر چند در مورد مشروطیت اصفهان صمیمیتی نداشته، ولی در فحوای حملات قلمی وی بخوبی می‌توان تفاوت دو برداشت از مشروطیت را دریافت یکی برداشت سکولاریستی و دیگری برداشت دینی: چنانکه گفته ایم جنبش مشروطه خواهی در شهرهای ایران به یک گونه نمی‌بود و در هر شهری از روی کمی و بیش آگاهیها و سستی یا استواری خویها و بودن و نبودن...
تاریخنگاری کسروی از چند نظر اهمیت پیدا می‌کند. نخست آنکه او حلقه واسط تاریخنگاران عصر مشروطیت ایران با اهل تاریخ در دوره بعد از آن انقلاب است. دوم اینکه وی شالوده جدیدی را به سبک و سیاق غیر سنتی و معمول در عرصه تاریخنگاری ایرانی پی می‌ریزد و فضای جدیدی را برای همقطاران خود از همین دوره به بعد بازمی‌گشاید. لذا او را از سرآمدان این جریان در عرصه تاریخنگاری نو می‌شناسند. او که خود در کوران...
حزب اکثریت همان حزب اعتدالی بود که بر خود نام «اجتماعیون اعتدالیون» نهاده بودند و ضمن «دستور مشروح مسلکی یا مرامنامه حزب»، علت اصلی پیوستگی و تشکیل جامعه انسانی را «فقط منافع مشترکه» دانستند و معتقد بودند، این منافع در پرتو تاریخ و فرهنگ و عقاید مشترک افراد تشکیل می‌شود. «مواد طبیعی» مهمترین عنصر تشکیل جوامع مختلف انسانی است و «اصول موضوعه» مبنای تشکیل این...
تبریز را پس از انقلاب مشروطه باید در شمار پرآشوب‌ترین شهرهای مملکت به حساب آورد که علت آن قدرت‌گیری انجمن تبریز بود، زیرا به صورت نیرویی موازی و قدرتمند در مقابل نمایندگان رسمی حکومت مرکزی که مسئول برقراری آرامش و امنیت شهر بودند عرض اندام کرده و قدرت آنها را با اتکاء به حمایت مردم تضعیف می‌کرد. انجمن برای تثبیت قدرتش هر روز به بهانهای مردم را به شورش وامی‌داشت. گرچه اعضای انجمن...
اندکی بعد از فتح تهران گروهی به نام «ژون پرسان» یا همان «ایرانیان جوان» اعلام موجودیت کردند، تشابه اسمی آنها با «ژون ترک» یا «ترکان جوان» در عثمانی قابل تأمل بود. ژون پرسان فرقه‌ای آشوب‌طلب و بحران‌ساز و منشأ آن برخی محافل یهودی اروپا بود. اعضای این فرقه بعد از به دار آویختن صنیع حضرت اعلامیه‌ای منتشر کردند که در آن آمده بود با اعدام وی، ایرانی‌ها...
در تاریخ معاصر ایران، تجدد یکی از مهمترین مفاهیم در حوزه اندیشه سیاسی و اجتماعی است که هر چند ریشه‌های آن را به‌طور محدود می‌توان در عصر صفویه جستجو کرد، اما عصر قاجاریه و مشروطیت را باید سرآغاز جدی تجددگرایی در ایران به شمار آورد. تکوین و شکل‌گیری اندیشه تجدد در ایران از پیوند تنگاتنگی با اندیشه ترقی در ایران برخوردار است. اندیشه‌ها وتکاپوهای تجددطلبانه در ایران عصر قاجاریه و...
برگرفته از متن: " ... در سه دوره فلسفه سیاسی در ایران، ما به یک عامل ثابت و سه عامل متغیر برخورد می‌کنیم. عامل ثابت، مذهب اسلام است. عامل متغیر، در دوره اول یعنی تا قبل از صفویه حول محور خلافت، له یا علیه آن، در نوسان بوده است. همین عامل متغیر در دوره دوم حول محور سلطنت پادشاهان مقتدر صفوی در گردش بوده. در دوره سوم عامل متغیر و محوری به مجلس و ملت منتقل شده و مشروعیت از فرد به جمع انتقال یافته است....
در سال 1323ه ق مردم ایران که دیر زمانی بود از دستگاه حاکمه ناراضی بودند، بر علیه مسیو نوز بلژیکی - رئیس گمرکات ایران - که با پوشیدن لباس علما در جشن بالماسکه اسباب ناراحتی ایشان را فراهم ساخته بود، دست به اعتراض زدند1 و به آستانه عبدالعظیم پناهنده شدند.2 محمدعلی‌میرزا ولیعهد که در غیاب شاه کشور را اداره می‌کرد سعی داشت تا با دادن وعده بازگشت شاه از سفر فرنگ آنان را آرام سازد اما...
نشریه ایران نو، به دنبال یک توقیف کوتاه مدت بار دیگر در شوال 1328 منتشر شد. این روزنامه در دوره جدید انتشار، یکسر سخنگوی حزب دمکرات شد. مدیرمسئول آن هم به جای سید‌ابوالضیاء شبستری، سید‌مهدی افجه‌ای تعیین شد. شبستری صاحب امتیاز بود و رسول‌زاده سردبیر؛ به واقع رسول‌زاده نظریه‌پرداز روزنامه و حزب دمکرات به شمار می‌آمد. به همین علت در سومین شماره سال جدید «تاکتیک و طرز...
وجه بهایی بودن اعضای کمیته مجازات و نقش مخفی و قابل توجهی که فرقه ضاله بهائیت در این ایام و در راستای تحقق سیاست های استعماری بریتانیا برعهده داشت، مسأله مهم و قابل تأملی است، عملیات تروریستی و قتل های پشت سرهم دوران مشروطه از مهم ترین عوامل در ایجاد یک بحران عظیم و عمیق است که تأثیرات روانی و تبلیغی و فرهنگی عظیمی برجای گذاشت و در فاصله چهارسال آنچنان بی تفاوتی درجامعه به وجود آورد و ساخت سیاسی...
یکی از پدیده های جنگ جهانی اول در ایران، کمیته تروریستی جدیدی بود که مؤسسین کمیته، آن را «کمیته مجازات» می نامیدند. پس از آنکه این کمیته کشف و متلاشی شد، معلوم گردید که اعضای اصلی و مؤسس آن عبارت بوده اند از «ابراهیم منشی زاده»، «میرزا اسدالله خان ابوالفتح زاده» و «نظرخان مشکوة الممالک». این سه تن در سال 1295 خورشیدی کار خود را آغاز کرده بودند. «منشی زاده» پسر...
در میان اوراقی که در لابلای کتابهای خطی آیت‌الله محدث قمی به دست آمد،یکی هم نوشته کوتاهی است که از طرف افراد «کمیته مجازات دموکرات مشهد» بعنوان تهدید وی از سخنانی که در انتقاد از امریکائی‌ها در منبر ایرادکرده بود، برایش ارسال داشته اند . عین آن نوشته این است: «آقای آقا شیخ عباس قمی! پدر سوخته! شنیدم که در منبر از امریکائی‌ها حرف بد می‌زنید، اگر شنیده شد که دومرتبه از این...
ماهیت کمیته مجازات و اعضای آن و اعمال تروریستی آنها چه بود؟ با چه هدفی دست به ترور می زدند؟ به چه دلیل اشخاصی مانند میرزا اسماعیل خان و متین السلطنه و منتخب الدوله را ترور کردند؟ آیا همان طور که خودشان ادعا می کردند این اشخاص ترور شده وابسته به بیگانه بودند؟ آیا کمیته مجازات بیگانه ستیز بود یا در واقعیت وابسته به بیگانه و انگلیس و جریان بابیت و بهاییت بود؟ اگر واقعاً وابسته به بیگانه بودند دلیل...
: پس از خاتمه جنگ جهانی اول، روس‌ها و انگلیس‌ها در همه امور ایران دخالت می‌کردند و عده‌ای از جراید و رجال را عامل اجرایی خود کرده بودند. این وضع باعث شد که میرزا ابراهیم‌خان منشی‌زاده انجمنی سرّی تشکیل دهد. او و دوست دیرینش اسدالله‌خان ابوالفتح‌زاده در اوایل شهریور ۱۲۹۵ طرح تشکیل کمیته مجازات را ریختند و کمی بعد محمد نظرخان مشکوه الممالک به این دو پیوست و «کمیته مرکزی...
حیدرخان عمو اوغلی از چهره‌های مشهور جنبش مشروطه در ایران است که در جریان اختلافات در نهضت جنگل، توسط میرزا کوچک خان جنگلی به قتل رسید. حیدرخان از موسسان حزب اجتماعیون عامیون ایران بود که از اوتیس سلطانزاده، دبیر کل حزب سوسیال دموکرات ایران شد. گزارش رویداد۲۴ درباره زندگی پرماجرای حیدرخان عمو اوغلی را بخوانید. «انقلاب یک شام اجتماعی، رویدادی ادبی، طراحی یا گلدوزی زیبا نیست. نمی‌توان...
حیدر عمواوغلی از چهره های سرشناس چپ در قیام مشروطیت است که در سال ۱۲۵۹ ه.ش در ارومیه یا به قولی در سلماس زاده شد، اما دوران کودکی و نوجوانی و دوره تحصیلات خود را به دلیل مهاجرت خانواده در قفقاز به سر برد و پدرش علی اکبر افشار طبیب بود و درمیان مردم نفوذ داشت و مردم او را عمو خطاب می کردند، از همین رو حیدرخان به عمواوغلی پسرعمو شهرت یافت. در قفقاز آنها نام خانوادگی تاری وردیوف ترکی و روسی خدادادزاده...
حیدرخان عمو اوغلی، فرزند مشهدی علی‌اکبر، در سال ١٢٥٩ش متولد شد. روحیه زیرکانه حیدرخان و به جا نگذاشتن رد پا از خود، باعث شده است حافظه تاریخی و تاریخ‌نویسی در مورد وی با تردید و حدس و گمان‌های متعدد روبه‌رو شود
با گسترش ارتباطات و تبادلات فکری و فرهنگی میان ایرانیان با جوامع غربی، نخبگان ایرانی با مشاهده پیشرفت شگرف علمی و صنعتی که در غرب رخ داده بود، درصدد بررسی علل و عوامل عقب‌ماندگی شرق و رشد و توسعه غرب برآمدند.آنان که مرعوب اروپا شده بودند، بدون تامل و دقت کافی، اسلام را با مسیحیت تحریف شده یکسان انگاشتند و همچون منورالفکران غربی که یکسره به انکار دین ــ یعنی همان مسیحیت قرون وسطایی ــ پرداخته...
