احمد کسروی و مشروطه اصفهان

              چنانکه گفته ‌ایم جنبش مشروطه ‌خواهی در شهرهای ایران به یک گونه نمی‌بود و در هر شهری از روی کمی و بیش آگاهیها و سستی یا استواری خویها و بودن و نبودن پیشروان شاینده جنبش رنگ دیگر می‌داشت. و در اسپهان پیشتاز جنبش ملایان به ویژه حاجی آقا نورالله و آقانجفی بسیار چیره می‌بودند. و در همه چیز مردم را به دلخواه خود راه می‌بردند. از این رو مشروطه‌خواهی در اسپهان رویه ملابازی داشت. و اسپهانیان بیش از همه به کارهای بیهوده و نمایشهای خنک می‌پرداختند. چنانکه گفتیم چون پسر رحیم خان در قره‌داغ به آشوب پرداخت و کسانی از روستاییان بیگناه کشت و این گفتگو جنبش تهران را پدید آورد. در بسیاری از شهرها به‌نام کشتگان یا به گفته خودشان بنام شهدای آذربایجان ختمها درچیدند و سوگواریها کردند. لیکن سپس چون داستان ماکو پیش آمد، دیگر در جایی به ختم گذاردن و سوگواری کردن نپرداختند و نبایستی پردازند مگر در اسپهان، که به دستور ملایان چند روز بازار را بستند و به یک نمایشهای ناستوده و بیهوده برخاستند.

 

کسروی ضمن حمله به روند مشروطیت اصفهان این چنین گزارش می‌دهد:

 

               در یکی از روزنامه‌های تهران درآن روزها، تکه‌ای در باره اسپهان نوشته که چون نمونه یکی از نمایشهای بیهوده برخی شهرها و نشان هوسبازی ملایان می‌باشد آن را در اینجا می‌آوریم: چند روز قبل جناب آقای ثقهْ‌الاسلام حاجی آقا نورالله تشریف برده بودند در سده به جهت تمشیت مجلس، شخصی از آقایان محترم آنجا خواب دیده بودند حضرت حجت (عجل الله تعالی فرجه) را که خلاصه خواب این است که حضرت به آن آقا فرموده بودند: فرزند به مردم بگو مجلس مشروطه را یاری کنید. به هرحال آقا خواب خود را به مردم سده فرموده بودند از قرار مذکور هفت صد نفر از جوانهای رشید سده اسم خود را ثبت داده‌اند که لباس مخصوص بپوشند با نشان مجلس، سربازهای فدایی مجلس بوده باشند. و فعلاً در تهیه نشان ساختن هستند. و نیز از قرار مذکور روی نشانهای آنها نوشته است: سرباز فدوی مجلس مقدس. و هر پنجاه نفر یک رییس برای خود معین نموده‌اند و روی نشان آنها این شعر نوشته شده:

             فدای مجلس ملی و حکم نورالله

             اقُول اشهد ان لا اله الا الله.

 

بطلان تعصبات سکولاریستی احمد کسروی 

علیرغم آنکه احمد کسروی ضمن ستایشهای تعصب‌آلود نسبت به آذربایجان و مدح و ثنای هر چه آنجا گفته شده و انجام یافته، نتوانسته و حقایق تاریخی به او این اجازه را نمی‌داده که نقش اساسی تفکر و جانبازی اصفهان و بختیاری را در سرنوشت مشروطیت نادیده انگارد. اما از لحاظ روند مذاکرات و نحوه شکل‌گیری انجمن ملی در اصفهان و محتوای مذاکرات بخوبی می‌توان میزان پایبندی اصفهانیان را به اصول مشروطیت صحیح دانست. و بخصوص حساسیت بجای آنان را به‌خاطر دفع دسایس و نفوذ عوامل استعمار ستود. حساسیت و آگاهی که فقدان آن آگاهی در برخی مناطق ایران بخصوص پایتخت برای سرنوشت مشروطیت فاجعه بار بوده است. اما ملاک دیگری که در میزان رشد فکری و درجه آگاهی سیاسی شهرها و انجمنها نسبت به مشروطیت می تواند ملاک قرار گیرد، مسأله میزان کمی و کیفی مطبوعات و مباحث مطروحه روزنامه‌هاست. مناسب است ببینیم در مشروطیت حاج آقا نورالله یا به قول کسروی «مشروطه ملاها» روند مطبوعات اصفهان و میزان آگاهی آنها چگونه بوده است.