نگاهی به وضعیت ایران در عصر مشروطه

  بر خلاف برخی از تمدن ها که همواره سعی داشته اند با دیوار خود را از دنیای پیرامونی جداسازند تمدن ایرانی که پیشینه ای چندهزار ساله دارد همواره در داد و ستد با فرهنگ های پیرامونی بوده است. فراز و نشیب های تاریخی هزاره گذشته ، فرهنگ ایرانی را به نحوی فرهنگی تعاملی ساخته که به راحتی با سایر فرهنگ ها به تبادل ارزش ها پرداخته و در تمام این هزاره ها نقش رابطه و واسطه فعال بین فرهنگی را بر عهده داشته است. در واقع ایران شاهراه چندین هزار ساله جهان بوده و همین امر نیز موجب شده است تا در فرهنگ ایرانی تسامح ، عدم بیگانه ستیزی و استفاده از باورهای سودمند دیگران نقش اساسی داشته باشد.
 تا زمانی که این تبادل و دادوستد فرهنگی در سطح جهان پابرجا بود و ایرانیان حلقه های واسط و ناقل و حامل و گیرنده این جریان اشاعه فرهنگی در پهنه جهان بودند ، باوجود رویدادهای تلخ و دردناک یورش مغولان و ویرانیها و فرهنگ سوزیهای اقوام تاراجگر و کوچنده و بیابانگرد که پیوسته از شمال شرقی و غربی دریای خزر به کانونهای یکجانشین و متمدن تر فلات ایران یورش می بردند و رشته های به سختی بافته تمدن ایرانی را پنبه می کردند ، باز فرهنگ ایرانی پس از چندی دوباره سربلند می کرد و برهمان زمینه مساعد پیشین، روابط و مناسبات فرهنگی‌اش را در سطح جهانی دوباره از سر می‌گرفت و پویایی و بالندگی فرهنگی اش را پیوسته حفظ می کرد.اما فرهنگ ایرانی در طول تاریخ دراز خود ، نخستین بار از دادوستد فرهنگی با یک فرهنگ نوپای پرتوان در عرصه جهان بازماند و نتوانست همچون گذشته رابطه متقابل پربار و فرهنگ‌سازی با آن برقرار کند.
 در واقع پس از انحطاط فرهنگی ایران با سقوط صفویه و امتداد این تنزل در دوران قاجار تعاملی سازنده میان ایرانیان و تمدن اروپایی بر قرار نشد چرا که سطح دو تمدن علی‌‌الخصوص در حوزه های صنعتی و نظامی تفاوت‌های چشمگیری بایکدیگر داشت.
ضمن آنکه غرب نیاز به مواد خام جدید برای توسعه صنعت خود داشت و همین امر موجب می شد که نگاهی از بالا به پایین در میان اروپاییان شکل گیرد و رفتار غرب با ایران صبغه ای استعماری داشته باشد. آغاز حکومت قاجار در ایران مقارن است با رشد روزافزون صنایع در کشورهای غربی و گسترش تحولات پیچیده سرمایه داری در غرب. بورژوازی جدید به واسطه افزایش تولید کالاهای صنعتی از سویی برای صدور کالا و به دست آوردن مواد خام نیاز به بازارهای تازه نیاز داشت و از سوی دیگر برای رسیدن به این اهداف و حفظ این بازارها خود را ملزم به ایجاد مستعمرات جدید و ایجاد مناطق نفوذ در کشورهای دیگر می دید تا به قدرت سیاسی لازم برای تحقق اهداف استعماری خود دست یابد. از بد حادثه ایران دوره قاجار بازار مناسبی برای دو قدرت استعمار گر زمان ، روس و انگلیس بود.
با تقسیم ایران به دو منقطه نفوذ، کشور ما که هنوز با حفظ خصوصیات نظام استبدادی و شبه فئودالی به حیات اجتماعی خود ادامه می داد، از لحاظ سیاسی به یک کشور نیمه مستعمره مبدل شد. شکستهایی که از ابتدا روسیه تزاری و سپس بریتانیا بر حکومت قاجار وارد آوردند، عهد نامه ترکمنچای و پاریس ، که به ترتیب در سالهای 1243 و 1272 ق منعقد شدند و همچنین بر قراری حق کاپیتولاسیون و پاره ای از امتیازات دیگر وقایع عمده‌ای است که به استقرار وضعیت نیمه استعماری در ایران انجامید.
 بانک های تازه تاسیس که غالبا هزینه ایاب و ذهاب شاهان قاجار به فرنگ را تامین می کردند نیز از جمله مواردی بود که بیش از پیش چهره دودمان قاجار را در پیش روی ملت ایران منفور تر می ساخت. احمد کسروی در این خصوص می نویسد:
 « در بهار سال 1278 خ (1317 هـ.ق) امین الدوله از کار برخاست و در تهران نمانده روانه گیلان گردید و از این سوی امین‌السلطان از قم به تهران آمده و همچون پیش صدراعظم گردید. در این میان گفتگوی گرفتن وامی در میان بود . شاه سخت بی پول گردیده ، و از آن سوی چون بیمار بود پزشکان رفتن به اروپا و شستشو در آبهای کانی آنجا را پیشنهاد می کردند و برای رفتن به این سفر هم نیاز به پول می داشت. چنان که دیدیم این آهنگ از زمان امین‌الدوله پیدا شده و او می‌خواست از بلژیک یا یک دولت دیگری وام بخواهد. ولی گویا نتوانسته و سرانجام گفتگو با دولت انگلیس می رفته که یک میلیون و دویست هزار لیره وام دهند و گمرک های جنوبی ایران در گرو آنان باشد. لیکن آنان دیر پاسخ دادند ، و در این میان اتابک به روی کار آمده بود و او رو به سوی روسیان برگردانید و به میانجیگری میرزا رضای خان ارفع الدوله که سفیر پترسبورگ بود کار را انجام داد . روسیان گمرگ های شمالی ایران را به گرو گرفتند و بیست و دو میلیون و نیم منات ، وام بانک شاهنشاهی (پانصد هزار لیره تاوان امتیاز تتون و تنباکو ) پرداخته شد، و ایران متعهد شد تا این وام روسی را باز نداده از هیچ دولت دیگری وام نگیرد. این در سال 1900 میلادی بوده و در روزنامه رسمی که آگاهی آن را دادند چنین نوشتند که از آن پول وام بانک شاهنشاهی را پرداخته و بند اهواز را بسته و برای شهر بی‌آب قزوین آب خواهند آورد و به رسیدگی به آبادی های دیگری نیز خواهند برخاست. لیکن تنها وام بانک شاهنشاهی را پرداخته و بازمانده را برداشته و در تابستان همان سال شاه و اتابک و دیگران روانه اروپا گردیدند و دیرگاهی در روسستان و فرانسه و عثمانی و دیگر جاها به گردش و تماشا پرداخته و پولها را به پایان رسانیده و با کیسه تهی به ایران بازگشتند.این رفتار ایشان به مردم بسیار گران افتاد و ناخشنودی پدیدار شد .»
 منابع:
 جهان ایرانی و ایران جهانی ،محسن ثلاثی ، 1379
موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران ،دوره قاجار ،
 احمد اشرف ،چاپ اول ،تهران 1359
تاریخ مشروطه ایران ، احمد کسروی ،1385