رضاخان
مهدیقلی هدایت معروف به مخبرالسلطنه، بعد از استعفای مستوفیالممالک نزدیک به شش سال و نیم (۱۶ خرداد ۱۳۰۶ ـ ۲۲ شهریور ۱۳۱۲) نخستوزیر دولت پهلوی اول بود. او در حالی صاحبمنصب شد که ۶۳ بهار و خزان را پشت سر گذاشته بود و پیرغلامی بود که تسلیم بالادست خود بود. مهدیقلی هدایت پایدارترین کابینه را به خود اختصاص داد و با کرنش پایههای دیکتاتوری رضاشاه را محکم کرد. نخستوزیری مخبرالسلطنه شخصیتی است که در بطن بسیاری از حوادث تاریخ معاصر بوده است. مناصب مهم دولتی در دوره چهار پادشاه قاجار داشت و شاهد حوادث بسیار بود؛ از جمله: انقلاب مشروطیت، استبداد صغیر، جنگ جهانی و... . گویی! از کوچههای پرپیچ و خم تاریخ عبور کرده است. اما نقشآفرینی اصلی او در سالهای حساس دوره رضاشاه است. بعد از سرکوب قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز، در کودتای ۱۲۹۹ش برخلاف افرادی چون قوامالسلطنه و مصدق، جانب سیدضیاء را گرفت و در مقام اعتراض برنیامد و حتی بخشی از حقوق ماهیانه خود را به دولت وی داد. در این زمان، با رضاخان سردار سپه از نزدیک آشنا شد و از یاران صمیمی وی گردید. مهدیقلی در کابینه مستوفیالممالک (خرداد ۱۳۰۵ ـ خرداد ۱۳۰۶) وزیر فواید عامه و تجارت شد؛ بعد با رتبه یازده قضایی به ریاست دیوان عالی کشور منصوب گردید. مخبرالسلطنه با آغاز سلطنت رضاشاه و طرفداری از ایده جمهوریخواهی وی، نزد او از جایگاه ویژهای برخوردار شد. وی بعد از استعفای حسن مستوفی به نخستوزیری رسید و طولانیترین و کمخطرترین دوره نخستوزیری را در آن دوره به خود اختصاص داد. این ارتقای مقام با ویژگیهای اخلاقی و فکری او ارتباط مستقیم داشت. انگار تردست خصوصیات مختلف اخلاقی بود و در فعالیتهای سیاسی سیاست نعل و میخ را بازی میکرد که توانست تا رئیسالوزرایی جلو آید. در انتخاب ریاست دولت رأی و اراده تیمورتاش (وزیر دربار) نیز مؤثر بود؛ چون شاه حق انتخاب نخستوزیر را به جز خودش به او نیز داده بود. عبدالحسین تیمورتاش، فرد شماره دو قدرت ایران، دنبال فردی بود که عنوان نخستوزیری ایران را یدک بکشد، اما اختیارات واقعی در اختیار خود او باشد. مخبرالسلطنه به دلایلی بهترین گزینه بود؛ به لحاظ تصدی مناصب دولتی سابقه طولانی داشت. به لحاظ رفتار اجتماعی تسلیم مافوق بود و از همه حرفشنوی و با همه سازگاری داشت و رضاشاه را ظلالله میخواند.۱ بنابراین در این شرایط که حکومت نوبنیاد پهلوی هنوز از داشتن نام یک شخص از رجال قدیمی به عنوان نخستوزیر بینیاز نبود، پیشنهاد تیمورتاش مبنی بر رئیسالوزرایی مخبرالسلطنه مورد موافقت قرار گرفت. مخبرالسلطنه هدایت در یادداشتهای خود نوشته است: «سعی تیمورتاش در تغییر تصمیم مستوفی مفید نیفتاد. ۱۵ خرداد دیرگاه به منزل من آمد که مستوفی در استعفا مجد است؛ شاه نظرش به تو است. آن شب را مهلت خواستم، صبح دیگر به سعدآباد رفتم خدمت مستوفی رسیدم و تفصیل را گفتم. فرمودند محال است قبول کنم، از من گذشته است، تو باشی بهتر است. در پشت و روی کار غور کردم و با بعض دوستان شور. غالب را عقیده به مضمون این شعر بود: خلاف رأی سلطان رأی جستن».۲ عبدالحسین تیمورتاش فرد شماره دو قدرت ایران، دنبال فردی بود که عنوان نخستوزیری ایران را یدک بکشد اما اختیارات واقعی در اختیار خود او باشد. مخبرالسلطنه به دلایلی بهترین گزینه بود اخلاق سیاسی مادام که تیمورتاش حیات داشت حل و فصل امور با او بود و تا حدی هم علیاکبر داور (وزیر عدلیه) و سردار اسعد بختیاری (وزیر جنگ) و نصرتالدوله فیروز (وزیر مالیه) در کارها مداخله داشتند. پس از زندانی کردن نصرتالدوله و تیمورتاش و سلب مصونیت از عده زیادی از وکیلهای مجلس مخبرالسلطنه غلام حلقه به گوش دولت شد که دستورات شاه را بدون حرف و انتقاد اجرا میکرد و نقش بسیار فعالی در اجرای مقاصدش داشت. درکل، بسیاری از کارها طبق روال قانون اساسی جریان نداشت و در هیئت مشترک دولت مطرح نمیشد؛ زیرا هر یک از وزرا امور مربوط به وزارتخانه خود را مستقیم با شاه در میان میگذاشتند و دستور میگرفتند. در هیئت دولت هم وقتی وزیری میگفت به عرض رساندهام دیگر کسی حق ایراد و اشکال و اعتراض نداشت و میبایست همه آن طرح را تصویب و امضا میکردند. این وضعیت برای مخبرالسلنه عافیتطلب مطلوب و مناسب بود. وی به عنوان نخستوزیر از وظایفی که قانون به او محول کرده بود، با انتخاب روش اطاعت بیچون و چرا، شانه خالی میکرد. بعید بود شاه میتوانست رئیسالوزرایی پیدا کند که بهتر از او باشد؛ چون احدی پیدا نمیشد که کمتر از او کار کند۳ و در پیافکنی، دیکتاتوری و تملقگویی رضاشاه، شاید سهم او از همه بیشتر باشد. هدایت در خاطراتش نوشته است: «رأی، رأی پهلوی است و وزرا واسطه بین وزارتخانه و شاه، نفیر و قطمیر باید به عرض برسد و آنچه امر شد اطاعت شود».۴ همین بود که شهید مدرس ضعف اصلی او را عدم ایستادگی در مقابل اوامر شاه میدانست. شاید به جای او فردی جسور و بندباز بود، تاریخ به شکل دیگر رقم میخورد. مدرس از ابتدا، مخالف نخستوزیری مخبرالسلطنه و برنامههای دولت او بود. به این دلیل، در مخالفت با این کابینه چنین گفته بود: «باید کابینهای تشکیل بشود که بتواند مقاومت با هرگونه پیشآمد کند. سیاست ما ایرانیها باید سیاست بز کوهی باشد. سیاست بز کوهی آن است که همیشه بینالطلوعین چرا میکند که به قدری روشن باشد که علف را ببیند، اما به قدری روشن نباشد که صیاد او را صید کند».۵ ازاینرو بعضی معتقدند وی در دوره نخستوزیری خود ضعف بسیار نشان داد؛ تا جایی که آزادی انتخابات و مطبوعات به دست سازمانهای دولتی سخت محدود شد. در جنجالهای سیاسی ریاکار و در دستجات مختلف چنان میزیست که همه او را از خود میدانستند. چون صاحب نطق و بیان بود و صورت حق به جانب را حفظ میکرد.۶ شاید بتوان گفت در زمان رئیسالوزرایی او، مسئولیت وزرا از بین رفت. رویه این مرد سرمشق و نمونهای برای نمایندگان مجلس و سایر طبقات مملکت شد. دربار مرکز دولت و مجلس شد.۷ البته این به معنای این نیست که وی از سیاست شناخت نداشت. هدایت در حد خود سیاستمدار بود و به قانون اساسی مشروطه واقف بود. او موقعیت را طوری سنجیده بود که در سالهای پرتب و تاب حکومت رضاشاه با اطاعت محض بتواند بر موج قدرت بنشیند. دور از ذهن است دولتمرد کهنهکاری که سیزده بار وزیر، چهار بار والی و شش سال نخستوزیر بوده، او را با رمز و راز سیاست بیگانه بدانیم. اقدامات دوره رئیسالوزرایی بسیاری از اقدامات خطیر رضاشاه در دوره نخستوزیری مخبرالسلطنه رخ داد؛ مانند: کشف حجاب، مرگ مشکوک حاجآقا نورالله اصفهانی، حذفآیتالله سیدحسن مدرس، سانسور مطبوعات و... . از سویی، وی راه را برای انجام بسیاری از اصلاحات نیز هموار کرد. بسیاری از اقدامات و دگرگونیهای بنیادین در ساختارهای اداری، سیاسی، اقتصادی و صنعتی در دوره رئیسالوزرایی او اتفاق افتاد. اولین کلنگ راهآهن سراسری ایران نیز در ۲۳ مهر ۱۳۰۶ در آغاز نخستوزیری او، به زمین زده شد. هدایت با پشتیبانی از اقدامات شاه وسایل پیشرفت این کار مهم را فراهم آورد. گرچه زمانی که وزیر فواید عامه و تجارت بود، در اوایل سال ۱۳۰۵ پیشنهاد احداث راهآهن را به مجلس برده بود. حضور متخصصین آلمانی در صنایع و ادارات ایران را نیز میتوان دستاورد سیاست خارجی او دانست. شاید درست است گفته شود مخبرالسلطنه هدایت با سیاست خدمتگزاری بهموقع، حکومت پهلوی اول را تثبیت کرد؛ برای مثال، این تز در قانون نظام وظیفه عینیت پیدا میکند. میان علما و حکومت در مورد این قانون بحثهایی پیش آمده بود. در آن بحبوبه، هدایت با کرنش سنجیده به رضاشاه گفته بود: خدمت نظام وظیفه، وظیفه هر جوانی است و مصلحت مملکت است و من مسئول آن و تغییری در آن نیز داده نمیشود؛ مگر اینکه مسئولیت از من سلب شود.۸ استعفا سرانجام دوره او نیز سپری شد و از کار برکنار گردید. البته به استعفای اجباری مجبور شد. علت اصلی تغییر کابینه به نوشته خود مخبرالسلطنه، عدم رضایت رضاشاه از سیدحسن تقیزاده (وزیر مالیه) بود و چون نمیخواست مستقیما به او تکلیف استعفا کند، نخستوزیر را وادار به استعفا و تغییر کابینه نمود.۹ در ادامه مخبرالسلطنه هدایت درباره برکناری خود مینویسد: «نزدیک غروب شاه مرا خواست. از دور فرمودند خبر خوشی برایت ندارم. خبری که از طرف اعلیحضرت باشد خوش است. اظهار نارضامندی از دو نفر از وزرا کردند و فرمودند همه استعفا بدهید. اجازه میفرمایید صبح استعفا عرض میکنم. فرمودند: همین حالا تو هم هر کاری بخواهی میدهم داخله یا خارجه. هیچ کاری نمیخواهم، استدعایی ندارم مگر اجازه گاهی شرفیابی. در ضمن فرمودند متأسفانهای هم گفته بودی؟ هیچ به خاطرم نیامد به کجا برمیخورد اما به موقع بود که گفتم ممکن است در خدمات قصوری شده باشد اما در صمیمیت قصور نکردهام».۱۰ بعد از استعفا، دیگر کار مهمی به او داده نشد و بعد از سالها، قدم زدن در کوچه و پسکوچههای پادشاهان تاریخ معاصر با رتبه یازده قضایی پرونده سیاسی ـ اداری او بسته شد تا در ۹۱ سالگی بدرود حیات گفت. پی نوشت ها : ۱. باقر عاقلی، نخستوزیران ایران، تهران، نشر جاویدان، ۱۳۷۰، ص ۴۰۷. ۲. مهدیقلی هدایت، خاطرات و خطرات، تهران، نشر زوار، ۱۳۷۵، ص ۳۷۳. ۳. سفرنامه بلوشر، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران، نشر خوارزمی، ۱۳۶۹، ص ۱۷۸. ۴. مهدیقلی هدایت، همان، ص ۴۷۱. ۵. حسین مکی، تاریخ بیستساله ایران، ج ۴، تهران، نشر علمی، ۱۳۸۰، صص ۲۹۴ ـ ۲۹۵. ۶. باقر عاقلی، شرح حال رجال سیاسی و نظامی، ج ۳، تهران، نشر گفتار و علم، ۱۳۸۰، ص ۱۷۴۲. ۷. عباس اسکندری، آرزو، تهران، نشر غزل، ۱۳۶۱، صص ۱۴ و ۱۵. ۸. مهدیقلی هدایت، همان، صص ۳۷۷ ـ ۳۷۸ . ۹. همان، صص ۴۰۲. ۱۰. همان، ص ۴۰۱.
آیتالله سیدحسن مدرس با این که مجتهدی طراز اول بود اما بیشتر به عنوان یک روحانی مبارز شناخته میشود که جانش را فدای حفظ استقلال کشور و مبارزه با استبداد کرده است. وجهۀ سیاسی شخصیتمدرس تا حدودی مدارج علمی و شخصیت حوزوی او را تحتالشعاع قرار داده است. علت آن هم موقعیت بحرانی عصر وی بود، زمانهای که ایران برای حل بحرانها و حفظ استقلالش به سیاستمداران زنده و شجاع نیاز داشت. در این...
شهید مدرس مطابق دست نوشته خود، در حدود سال ۱۲۸۷ه ق برابر ۱۲۴۹ه ش در سرابه کچو از توابع اردستان درخانواده ای روحانی ولادت یافت. پدرش سید اسماعیل فرزند میر عبدالباقی از طایفه میرعابدین بود که از سادات طباطبایی و اصلاً زواره ای هستند. در سال ۱۲۹۳ه ق در سن شش سالگی به همراه جدش سید میرعبدالباقی به قمشه مهاجرت کرد. در سال ۱۳۰۳ه ق برای تحصیل راهی اصفهان شد و درس قریب سی استاد را درک...
: مجله خواندنی هادر سال 1323 از فضای باز سیاسی که بعد از فرار رضاشاه از ایران ، بوجود آمده بود؛ بهره برد و متنی را که پیش رو دارید منتشر کرده است. این متن گوشه ای ازخشونت کلامی رضا شاه در قبال وزیران زیر دستش را به ما منتقل می کند. گرچه مجله خواندنی ها طبق روال مالوف خود نام روایتگر را نقل نمی کند و تاریخ جلسه را هم مشخص نکرده و نام وزیر مخاطب دشنام رضاخان را افشاء نمی کند...
میرزا رحیم علی فقیه یعسوبی که بعداً به رحیم هیراد تغییر نام داد، در سال 1286 شمسی در قریه «شکرکوه» حوزه کلاردشت متولد شد. وی تحصیلات خود را از مکتبخانههای قدیم شروع و بعد به تهران مهاجرت کرد و در مدرسه سپهسالار اقامت گزید. وقتی که مجلس شورای ملی از طرف محمد علیشاه به توپ بسته شد، وی ناچار به کلاردشت بازگشت و بعد از آرام شدن اوضاع دوباره به تهران آمد. در سال 1328 قمری از طرف...
رفتار مستبدانه رضا خان محدود به قشر خاص یا طبقه خاص اجتماعی نمی گشت. تنها کشاورزان بی پناه یا روحانیون و دین مداران و یا زنان پای بند به حجاب یا عشایر مظلوم و ستم کشیده نبودند که مورد تعرض دار و دسته رضاخان قرار گرفتند و تحت شعار تامین امنیت گرفتار خشونت آنها شدند، بلکه فرهیختگان جامعه نیز به جرم اشاعه حق و حقیقت مورد ظلم رضا خان واقع شدند. میرزاده عشقى، عارف قزوینى، ملک الشعرای بهار از جمله شعرای...
پس از سقوط رضاشاه و در فضای نسبتاً آزاد به وجود آمده از پایان دیکتاتوری پهلوی اول، در رسانههای کشور و در محافل سیاسی فاش شد که طی دوران بیست ساله حکومت پهلوی اول تنها در زندان قصر بیش از ۲۴ هزار نفر به اشکال مختلف به قتل رسیدهاند. (1) یکی از بلندپایگان عصر رضاشاه که از آن دوره سراسر اختناق جان سالم به در برده بود، به نام محسن صدر، معروف به صدرالاشراف میگفت: «اعلیحضرت همیشه میفرمودند:...
متن فرمان رضاخان در سمت وزارت جنگ طهران به تاریخ 12 برج جوزا 1302 وزارت جنگ اداره نمره صادره 1159 نمره وارده ذکر نمره قبل کارتن ـ دوسیه امیرلشکر جنوب، شخصاً کشف فرمایند سابقاً درطى دستوراتى که صادر شده سیفاللّه خان براى نمایندگى آباده معین شده است، اینک لزوماً متذکر میشوم که سیفاللّه خان اشتباهاً نامزد گردیده و بایستى سردار فاخر از آباده انتخاب شود. ضمناً...
مجموعه اسناد وزارت کشور [داخله] و نخست وزیری، موجود در سازمان اسناد ملی ایران، دال بر روند سریع زندان سازی درشهرهای مختلفی چون تهران،سمنان،خوی،ملایر،تبریز،اردبیل، قزوین، خوزستان، کرمان، گروس، کرمانشاه، رشت، شیراز، قم، خراسنا، ساری، دامغان و نهاوند است. به این منظور، "حکومت زمین های خالصه و اماکن مخروبه ی دولتی را در اختیار نظمیه می گذاشت تا در آن زندان بسازند.(۱) برطبق این اسناد زندان...
فروردین 1300 بود و خبرها از برقراری جلسهای میان رضاخان رئیسالوزرا و اعضای یک جمعیت به نام «ایران جوان» حکایت میکرد. ایران جوان گروهی از روشنفکرانِ تحصیلکرده در فرنگ بودند که در برههای تلاش شد در صحنه سیاسی ایران، نقش حزب «خلق» ترکیه را بازی کنند. انجمن ایران جوان، یکی از گروههایی است که با هدفِ جبرانِ عقبماندگیهایِ ایران در سالهای پایانی دوران قاجار، توسط...
روزهایی که بر ما میگذرد، تداعیگر سالروز اشغال کشور و سقوط حکومت رضاخانی است. این واپسین فصل از حاکمیت قزاق اما، واجد دقتها و استنتاجات فراوان است. در گفتوشنودی که پیش روی دارید،دکتر یعقوب توکلی، پژوهشگر تاریخ معاصر، به پارهای از نکات دراینباره کرده است. جماعت موسوم به «سلطنتطلب» ادعا میکنند: رضاخان چون توان مقابله با متفقین را نداشت، تسلیم شد تا کشور را از...
موقعیت جغرافیایی ایران در طول تاریخ و از جمله در قرن بیستم همواره یکی از انگیزه های پیدایش و گسترش نظام سلطه جهانی و همچنین منبع نگرانی جدی در منطقه بوده است. کشف منابع عظیم نفتی نیز در اوایل قرن بیستم به این موقعیت حساس دامن زد و قدرتهای بزرگ سلطه گر جهانی را بر آن داشت تا با اتخاذ سیاستهای همکاری جویانه یا رقابت جویانه به تاراج سرزمین ایران و داراییهای آن اقدام نمایند. رقابت انگلیس و...
تصاویری از تظاهرات مردم ایران در روزهای محرم سال 1399 ه. قمری مصادف با آذرماه 1357 مراسم عزاداری حضرت سیدالشهداء(ع) در محرم ، با اوج مبارزه علیه رژیم پهلوی همـزمان شده بود. پیش از فرارسیدن ایام محـرم کاملاً مشخص بود که این محرم با محرم هر سال تفاوت دارد. با تورق اسناد ساواک بخوبی میتوان به اهمیت این ماه و حوادثی که در آن به وقوع پیوست، پی برد. مقاومت و ایستادگی مردم طی دهه اول محرم ادامه داشت و در...
طی سالهای 1921 تا 1941 آمریکایی بدنبال ایفای نقش بیشتر در امور داخلی ایران بودند و به همین منظور، شناخت بیشتر کشور ایران و حکمرانان آن را در دستور کار خود قرار دادند. سفارت آن کشور در ایران نیز با برقراری ملاقات های مختلف و انجام تحقیقات گوناگون سعی نمود بر عمق شناخت خود بیافزاید که گزارش های به جا مانده حاکی از آن است. گزارشهای گوناگونی از وضعیت سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و نظامی ایران در این...
درساعت یک بامداد سوم اسفند 1299، دو هزار و پانصد تن قزاق به فرماندهی رضاخان که از قزوین حرکت کرده بودند، از دروازههای قزوین و حضرت عبدالعظیم به تهران وارد شده و بدون هیچ درگیری خاصی شهر تهران را تصرف و دولت سپهدار را سرنگون کردند. قزاقها مراکز مهم و استراتژیک شهر را تصرف کرده کنترل سازمانهای دولتی را به دست گرفته و با احمد شاه وارد مذاکره شدند. رضاخان که با طراحی و پشتیبانی...
کودتای سوم اسفند 1299 ماحصل آشفتگیهای سیاسی دوران انقلاب مشروطه بود، این کودتا با حمایت انگلیسیها و عاملان داخلی اش مانند سید ضِیاء طبطبایی و رضاخان شکل گرفت. مواجب بگیران انگلیس در نیروهای قزاق به عنوان عامل اجرایی کودتای سوم اسفند 1299 زمینه را برای حاکم شدن دیکتاتوری 16 ساله رضا خان فراهم کردند. بدین ترتیب ایران وارد مرحله جدیدی از تاریخ خود شد.
دولت انگلیس مدعی است هیچ دخالتی در کودتای رضاخان در سوم اسفند 1299نداشته است اما برای ارزیابی این ادعا می توان به گزارش منتشرشده در آفیشال ریپورت انگلستان که توسط آقای محمد قلی مجد در کتاب کتاب از قاجار به پهلوی منتشر شده است توجه کنیم در این گزارش می خوانیم : «یگانهای مختلف قزاق، که تمام نیروهای آن ایرانی هستند تحت فرماندهی افسران ایرانی از قزوین به سمت تهران حرکت کرده و در بیست و یکم...
نهضت مشروطیت ایران با هدف استقرار عدالت در جامعه به وقوع پیوست.در منابع عمومی ایـن دوره به صراحت از رهبری علما در جنبش سخن به میان آمده است؛به گونهای کـه بدون این حمایتها جـنبش بـه نتیجهای دست نمییافت. با این وصف از همان ابتدای وقوع جنبش در کنار حرکت اصیل مردم،جریان دیگری هم دستاندرکار بود.این جریان البته به تنها چیزی که نمیاندیشید،استقرار...
: گفته می شود رضا خان با هر فعالیت یا فعالی که سعی داشت آموزه های دین مبین اسلام و مذهب جعفری را اشاعه دهد و یا به تبیین آن بپردازد، مخالفت می ورزید اگرچه در ظاهر خود را فردی دین مدار معرفی می کرد. در مراسم تاجگذاری و ابلاغیه ای که در روزهای اول سطنتش صادر کرد، ادعا کرد که به دنبال اجرای عملی احکام شرعمبین اسلام می باشد و یا در نخستینسالهای رسیدن...