یک حزب از دو نگاه


یک حزب از دو نگاه

مدخل

یکی از مأموریت های مهم سازمان های اطلاعاتی، به دست آوردن اخبار و اطلاعات درباره گروه هایی است که به هر دلیل در حوزه مأموریت آنها دست به فعالیت می زنند، سازمان های اطلاعاتی برای ایفای هرچه بهتر نقش خود، همواره می کوشند تا هرگونه اخبار واطلاعاتی را درباره افراد، احزاب وگروه های سیاسی موضوع مأموریت خویش، جمع آوری کنند. هرچه این اخبار واطلاعات دقیقتر وصحیحتر باشد سازمان های اطلاعاتی را در تصمیم گیری تواناتر می سازد.

این جمع آوری اخبار و اطلاعات، فارغ از نوع رابطه دوستانه و یا خصمانه آن افراد و یا احزاب، با حکومت، انجام می گیرد. حتی افراد و گروه های سیاسی ترک وطن کرده ای که به نام مهمان، خوانده یا ناخوانده، در کشوری دیگر اقامت می کنند از پاییده شدن و افتادن زیر نگاه سرویس اطلاعاتی آن کشور میزبان بیرون نیستند. بنابراین، احزاب وافرادی سیاسی که خصوصاً در دوران جنگ سرد از کشور خود خارج شده اند، بیگمان و دست کم، دو سازمان اطلاعاتی یکی از کشور متبوعشان و دیگری از کشور میزبانشان، به مراقبت از آنان پرداخته اند و آنها را پاییده اند. سازمان های اطلاعاتی، اخبار مورد نیاز خود را به روش های آشکار و پنهان کسب می کنند. و یکی از روش های پنهانی برای جمع آوری اطلاعات، استخدام منبع و یا خبرچین از میان اعضای گروه ه است. حزب توده که این مقاله از آن سخن خواهد گفت در دورانی که بیشتر اعضای اصلی اش خارج از ایران بودند همزمان، توجه سرویس های مخفی ساواک واشتازی را برانگیخت. بی تردید کا.گ.ب هم سازمان اطلاعاتی قدرتمندی بود و اخبار و اطلاعات فراوانی از حزب توده گرد آورده است که اینک در دسترس همه نیست.

در این مقاله می کوشیم تا اخبار و گزارش های اشتازی (سازمان اطلاعاتی آلمان شرقی) و ساواک، درباره حزب توده و مربوط به زمانی را بررسی کنیم که این حزب در آلمان شرقی مستقر بود.

 

در سوم شهریور سال ١٣٢٠ خورشیدی، ارتش متفقین که درگیر جنگی خانمانسوز بود، وارد خاک ایران شد. رضا شاه پس از ١٦ سال خودکامگی، ناگزیر، به نفع پسر خود از سلطنت کناره گرفت. نسیمی از آزادی در کشور وزید و سرکوب مخالفان تا چندی برچیده شد. افراد و سازمان های سیاسی دوباره جان گرفتند. حزب توده نیز در امتداد حزب کمونیست ایران و با استفاده از تجارب آن در مهرماه همان سال، به دست یاران دکتر تقی ارانی تأسیس شد که بیشترشان به تازگی از زندان آزاد شده بودند. چون تأسیس حزبی کمونیستی،بی نظرموافق کمینترن (انترناسیونال کمونیستی) شدنی نبود ایرج اسکندری و عبدالحسین نوشین برای این کار به بخش بازرگانی سفارت شوروی رفتند وکسب اجازه کردند و چند روز بعد هم، روس ها نظر موافق خود را برای تأسیس حزب توده اعلام کردند.۲

نخستین جلسه رسمی حزب توده، با نظارت نماینده رسمی سفارت شوروی در تهران به تاریخ دهم مهرماه ١٣٢٠ هجری شمسی و در منزل سلیمان میرزا اسکندری تشکیل شد. کیانوری نام این نماینده سفارت را «علی اُف» ذکر کرده ولی در اسناد موجود، از او به نام «حمید اُف» یادشده است.۳

حزب توده از هنگام تاسیس تا کودتای ٢٨ مرداد سال ١٣٣٢ آزادانه به فعالیت پرداخت و حتی پس از ترور نافرجام شاه در نیمه بهمن سال ١٣٢٧ که این حزب به مشارکت در آن متهم بود وبرخی رهبرانش بدین سبب دستگیر و محاکمه شدند و فعالیت حزب غیرقانونی اعلام شد، همچنان در عرصه سیاست ایران فعال بود. کارنامه حزب توده در طول این دوازده سال فعالیت، بسیار تیره بود. تبعیت چشم بسته از اتحاد شوروی، حزب را به گرفتن مواضعی ضدملی سوق می داد. دفاع از واگذاری امتیاز نفت شمال به شوروی، حمایت از تشکیل فرقه دموکرات در آذربایجان و دولت مستعجل آن و ایفای نقشی مخرب در جریان ملی شدن صنعت نفت، آسیب های جبران ناپذیری به جایگاه ملی حزب زد. آنگونه که اسکندری دبیراول پیشین حزب توده می گوید: «شکست آذربایجان ضربه مهلکی به حزب وارد آورده بود»۴ و کیانوری نیز تأثیر شکست فرقه، بر حزب را «فوق العاده سنگین» ارزیابی می کند.۵

پس از کودتای ٢٨ مرداد سال ١٣٣٢ فعالیت حزب توده در ایران رو به افول نهاد. از میان پنج تن باقی مانده اعضای کمیته مرکزی حزب که موفق به فرار از کشور نگشتند، سه تن دستگیر شدند و نورالدین کیانوری و حسین جودت که مخفی بودند در سال ١٣٣٤ توانستند ایران را ترک گفته راهی اتحاد جماهیر شوروی شوند. اما مناسبات رو به گسترش اتحاد شوروی با رژیم ایران، فضا را برای استقرار و فعالیت حزب توده در آن کشور تنگ کرد. به پیشنهاد مقامات شوروی، توده ای ها در سالهای ٧-١٣٣٦ به آلمان شرقی نقل مکان کردند و فعالیت خود را بار دیگر در آنجا از سر گرفتند.

از استقرار اعضای حزب توده در آلمان شرقی زمانی نگذشته بود که نمایندگی ساواک در آلمان غربی، حسین یزدی را جلب همکاری کرد. وی فرزند دکتر مرتضی یزدی بود، که از رهبران حزب توده بود و در اسفند سال ١٣٣٣ دستگیر شده و با درخواست عفو، از خطر اعدام رهیده بود و با یک درجه تخفیف، دوران محکومیت خود را سپری می کرد.

ماجرا این بود که حسین یزدی در آلمان غربی به سفارت ایران رفت و به همکاری با ساواک تن داد و سبب آن نیز نفرتی بود که وی از رهبران حزب و مشخصاً از کیانوری داشت. گرچه حسین یزدی و برادرش فریدون پس از کودتای ٢٨ مرداد با امکانات حزب توده راهی آلمان شرقی شدند تا در آنجا به تحصیل خود ادامه دهند ولی حس نفرتی که دریافت یک نامه از پدر در حسین برانگیخته بود، وی را به انتقام جویی کشاند. مرتضی یزدی در این نامه، کیانوری را مسبب دستگیری خود معرفی کرده بود. از نحوه ارسال این نامه به خارج از زندان اطلاعی در دست نیست اما در اسناد ساواک آمده است که خانم پورخاقانی در ملاقات با مرتضی یزدی نامه هایی از او دریافت می کرد و به خارج از زندان می برد.۶

همکاری حسین یزدی با ساواک، فرصت گرانبهایی در اختیار ساواک نهاد و آن سرویس توانست بر اساس مدارکی که حسین در اختیارش می گذاشت بیش از نود نفراز اعضای سازمان ایالتی اصفهان را دستگیر کند.۷ همکاری او تا زمان بازداشت وی به دست سرویس اشتازی در آبان ماه سال١٣٤٠ ادامه می یابد. یزدی در آخرین اقدام خود به گاوصندوق منزل رضا رادمنش دبیر اول وقت حزب توده دستبرد زد و مدارک موجود را به آلمان غربی منتقل کرد. او که شب حادثه در منزل رادمنش بسر برده بود مظنون اصلی شناخته شد. بنابراین، هنگام بازگشت به آلمان شرقی، پلیس سیاسی آن کشور وی را دستگیر کرد. اما با دستگیری حسین و فریدون یزدی، وقفه ای در دسترسی ساواک به اخبار مربوط به حزب توده در آلمان شرقی ایجاد نشد. بلکه تا آخرین سالهای اقامت این حزب در آن کشور تداوم یافت. از تعداد و هویت دیگر منابع ساواک در حزب توده اسناد بیشتری منتشر نشده است.

البته کیانوری ازمحمد عاصمی، حسن نظری و شهنازاعلامی به عنوان دیگر منابع ساواک یاد می کند. درباره زمان آغاز همکاری عاصمی و نظری با ساواک، هنوز سندی ندیده ام ولی شهناز اعلامی همکاری خود را از اوایل دهه پنجاه آغاز کرده است بنابراین نمی دانیم که در حدفاصل دستگیری حسین یزدی تا شروع همکاری اعلامی، اخبار ساواک از درون حزب چگونه تأمین می شد.

اخبار و گزارش هایی که منابع، به ساواک داده اند موضوعاتی مختلف را در برمی گیرد. بیوگرافی اعضا، اختلافات و رقابت های درون حزبی، سفرها، پلنوم های حزبی و ویژگی های فردی، از چیزهای مورد توجه منابع بود. گرچه نمی توان این اخبار و گزارشها را از شائبه خصومت ورزی نویسندگانش تهی دانست ولی روی هم رفته برای پژوهشگران تاریخ معاصراطلاعات مفیدی را به دست می دهند.

پس از مستقر شدن اعضای کمیته مرکزی حزب توده درآلمان شرقی، حزب توده تصمیم گرفت که برای برقراری ارتباط با جامعه ایران و رساندن پیام ها و دیدگاه های خود، یک ایستگاه رادیویی دائر کند. مقدمات این امر پیش از آن، در دیدار رضا رادمنش دبیر اول حزب با «والتر اولبریشت» دبیر اول حزب واحد سوسیالیست آلمان، پاییز ١٣٣٥ در چین فراهم آمده بود. درنشستی که دبیرخانه حزب واحد سوسیالیست آلمان در فوریه ١٩٥٧ برابر با اسفند ١٣٣٦ برگزار کرد «با فراهم آوردن برنامه ای به زبان فارسی در رادیوی جمهوری دمکراتیک آلمان» موافقت شد.۸  بر اساس این مصوبه، رادیو پیک ایران، کار خود را آغاز کرد اما کیانوری می گوید «در آذر ماه سال ١٣٣٦ رادیوی پیک ایران از برلین آغاز به کار کرد».۹

به عبارت دیگر، چند ماه پیش از آن که دبیرخانه حزب واحد سوسیالیست آلمان موافقت خود را با فراهم آوردن برنامه ای به زبان فارسی در رادیوی جمهوری دمکراتیک آلمان اعلام و «جنبه تکنیکی» آن را «دایره سیاست خارجی و دایره تبلیغات»۱۰ بررسی کرده باشد، رادیو پیک ایران، آغاز به کار کرده بود.

در اسناد ساواک زمان تأسیس این رادیو، به چشم نمی خورد. در گزارشی که سال ٤٦ درباره داوود نوروزی ارائه شده، نوشته اند که گفتارهای رادیو پیک از سال ٣٦ زیر نظر او تنظیم می گردید.۱۱ دو سال پس از شروع به کار رادیو، در مذاکراتی که هیأت اجرائیه حزب توده با مقامات آلمان شرقی داشت، توافق شد که «مدت اجرای برنامه فارسی برلین تحت عنوان پیک ایران از ٣٠ دقیقه به ٥٥ دقیقه افزایش یابد. از این مدت ٤٥ دقیقه به زبان فارسی و ده دقیقه به زبان ترکی اختصاص داده شده»۱۲ این گزارش می افزاید که نویسندگان برنامه های رادیو، داوود نوروزی و منوچهر بهزادی و یک نفر دیگر به نام شفایی هستند. استقرار رادیو در آلمان شرقی چهار سال دوام داشت. پس از آن، کمیته مرکزی تصمیم می گیرد که رادیو را به کشور دیگری منتقل کند. به گفته منبع ساواک:

چون صدای رادیو پیک ایران که در لایپزیک می باشد به خوبی به ایران نمی رسد کمیته مرکزی حزب منحله توده تصمیم گرفته که مرکز رادیو را به بلغارستان منتقل نموده و برنامه های خود را از آنجا پخش نماید و برای اجرای این امر از طرف کمیته مرکزی به ایرج اسکندری مأموریت داده شد که به بلغارستان رفته و ترتیب پخش برنامه های رادیو مزبور را بدهد. روی این اصل ایرج اسکندری به بلغارستان مسافرت و چند روز است که رادیوی مزبور ساعت چهار بعدازظهر هر روز روی موج ١٩ و ٢٥ برنامه ای به زبان فارسی اجرا می نماید و قرار است پس از شناخته شدن این رادیو، برنامه رادیو پیک ایران که از لایپزیک منتشر میشود تعطیل گردد.۱۳

آشکار است که نرسیدن صدای رادیو پیک به ایران فقط بهانه ای برای تعطیلی آن در آلمان شرقی بوده است. علت اصلی را باید در روابط رو به گسترش آن کشور با دولت ایران جستجو کرد.برای راه اندازی این رادیو، مأموریتی از طرف حزب به داوود نوروزی و حسن خاشع داده شد تا به بلغارستان بروند ولی آنان ترجیح می دادند که به علت بالاتر بودن سطح رفاه در آلمان، به نسبت دیگر کشورهای سوسیالیستی، در آن کشور بمانند. به موجب گزارش منبع ساواک با نام مستعار هوشنگی:

در اوایل تابستان سال ١٩٦٠ کاظم ندیم، مسئول حوزه حزبی صوفیه، به اعضای حوزه اطلاع داد که در یک جلسه فوق العاده شرکت نمایند در این جلسه ایرج اسکندری درباره تصمیم هیأت دبیران حزب مبنی بر انتقال رادیو پیک ایران از لایپزیک به صوفیه و اینکه کارکنان رادیوی مزبور را شرکت کنندگان در جلسه تشکیل خواهند داد. ... صحبت نمود.۱۴

در این گزارش اسامی پانزده تن از کارکنان و مسئولین رادیو ذکر شده است و حمید صفری را به عنوان «مدیر داخلی و رئیس هیأت تحریریه» معرفی کرده است. گزارشگر می افزاید: «کارکنان ایرانی رادیو پیک از تسهیلات فراوانی از جمله معافیت از مالیات، حقوق زیاد، استفاده از استراحت گاههای حزبی و دولتی، اتومبیل و گردش های دسته جمعی چند روزه برخوردار می باشند».

پس از آنکه رادیو راه اندازی می شود، منبع دیگر ساواک با نام مستعار افراشته گزارش می دهد که «از دیروز از بلغارستان برنامه جدید فارسی افتتاح شد. برای افتتاح و سازمان دادن این رادیو ایرج اسکندری روانه بلغارستان شده بود و او هنوز در آنجاست... قضیه پیک ایران را از روستا شنیدم و گویا با ایجاد رادیوی بلغارستان می خواهند رادیوی پیک ایران را کم کم از میان بردارند.»۱۵ گزارش دهنده می افزاید «راجع به اداره کردن آن رادیو با نوروزی و خاشع صحبت شد و هیچکدام آنان حاضر نشدند که آلمان را ول کنند و به سوی بلغارستان راه بیفتند. حضرات هم از این بابت دلخور شدند و به آنان گفتند که شما که نمی خواهید بروید به بلغارستان چطور حاضرید روزگاری به ایران بازگردید. حالا چون نگهداری دو تا رادیو کار پرخرج و بی معنی است قرار شد که صبر شود تا رادیوی بلغار کمی معروف شود و بعداً پیک ایران تعطیل گردد.»۱۶

سرانجام رادیو پیک ایران از آلمان شرقی به بلغارستان منتقل شد. حمید صفری مدیر داخلی و رئیس هیأت تحریریه رادیو بود. محمد پورهرمزان، داوود نوروزی، منوچهر بهزادی، کاظم ندیم، علی گلاویژ و تعدادی دیگر نیز نویسندگان و گویندگان رادیو بودند.

هزینه های زیاد رادیو و دادن امتیازات ویژه به کارکنان آن، بر دولت بلغارستان سنگین می آمد از این رو آن دولت همواره مترصد بود که رادیو را تعطیل کند. پس از گذشت شش سال، در دیدار حمید صفری با تالالف، یکی از مسئولان حزب کمونیست بلغارستان، به تاریخ سوم فوریه ١٩٦٧م (چهاردهم بهمن ١٣٤٦) تالالف به صفری پیشنهاد می کند که «رادیو را به جمهوری سوسیالیستی مغولستان انتقال دهند.»۱۷ پیشنهاد بلغارها، نگرانی حزب توده را برانگیخت. از این رو مدتی بعد رضا رادمنش با ژیوکف دبیرکل حزب کمونیست بلغارستان ملاقات و او را از برچیدن رادیو منصرف کرد «رفیق ژیوکف با پیشنهاد [ما] مبنی بر موکول کردن تصمیم [قطعی درباره سرنوشت رادیو] به نشستی میان حزب توده، حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی، حزب کمونیست بلغارستان و حزب واحد سوسیالیست آلمان موافقت کرد.»۱۸ برغم موافقت مقامات بلغار برای ادامه یافتن کار رادیو در خاک این کشور، باز هم نگرانی از تعطیل شدن آن، همواره بر سر حزب سنگینی می کرد.

منبع ٤٩٢٦ ساواک گزارش می کند: «احسان طبری به مظفری گفته که قرار است در آینده در یوگسلاوی، رادیو برنامه هایی به زبان فارسی پخش نماید» منبع یاد شده می افزاید:

دولت بلغارستان به علت روابط حسنه ای که با ایران دارد و ضمناً مخارج کمرشکن رادیوی پیک ایران، بی میل نیست که صدای رادیوی پیک ایران را خاموش نماید. از این لحاظ، روسها و بلغارها با یوگسلاوی ها وارد مذاکره گردیده اند که رادیوی پیک ایران را تغییر محل و خاموش سازند.۱۹

به ادعای ساواک، تحت فشار گذاشتن حزب برای انتقال رادیو از خاک بلغارستان به محل دیگر در سال ١٣٤٥ «به علت بسط روابط سیاسی و اقتصادی» دولت آن کشور با ایران بوده است و چون آلمانها نیز با فعالیت مجدد رادیو در کشور خود موافق نبودند «بدین جهت، توده ای ها به منظور تأسیس رادیو پیک در سوریه به دولت آن کشور مراجعه کردند، دولت سوریه نیز با این امر موافقت ننموده»۲۰ این گزارش ساواک، بر پایه خبری است که منبع کد ٦٢٠ آن سازمان در اختیار ساواک قرار داد. او در خبر خود آورده بود:

رضا رادمنش دبیر حزب منحله توده در حدود دو ماه قبل به اتفاق ناصر صارمی استوار سابق نیروی هوایی به لبنان و سوریه مسافرت نموده است. علت این مسافرت عبارت بوده از اینکه توده ای ها در نظر دارند رادیو پیک ایران را از بلغارستان به سوریه منتقل نمایند چون گویا در اثر بسط روابط سیاسی و اقتصادی ایران با کشور بلغارستان، دیگر بلغاریها حاضر نیستند بیشتر رادیو پیک ایران را در کشور خود تحمل نمایند.۲۱

خبر مسافرت رادمنش و صارمی به سوریه برای انتقال رادیو به آن کشور را، دیگر منابع ساواک نیز گزارش کردند. منبع کد ٣٩٨ اظهار میدارد: «دکتر رضا رادمنش چهار ماه قبل به لبنان و سوریه برای تغییر محل رادیو پیک ایران مسافرت کرده و با مقامات سوریه نیز صحبت نموده.»۲۲ بابک امیرخسروی نیز به فردی که هویت او روشن نیست «اظهار نموده بلغارها زمزمه کرده اند که باید رادیو پیک ایران از صوفیا به جای دیگر نقل مکان دهد، سران حزب از طریق شوروی ها اقدام کرده اند که بلغارستان از این اقدام صرفنظر نماید.»۲۳

با اقداماتی که صورت گرفت رادیو برای مدتی دیگر در بلغارستان به کار خود ادامه داد اما سرانجام رادیو پیک ایران در نیمه دوم سال ٥٥ ازسوی دولت بلغارستان تعطیل شد. کیانوری که تصور می کرد حزب توده بار دیگر و به کمک روسها خواهد توانست رادیو را فعال کند، در یک گفتگوی تلفنی «اظهار داشته صدای رادیو مورد نظر موقتاً و به علت فنی قطع گردیده و به زودی پخش برنامه ها از رادیو مذکور آغاز خواهد شد.»۲۴

آنگونه که مظفر فیروز اظهار داشته، این اقدام بلغارها «بدون اطلاع کمیته مرکزی و دبیر اول حزب صورت گرفته و هیچگونه توضیح صحیحی نیز در این مورد به آنان داده نشده است.»۲۵ منبع اشتازی در حزب توده با نام مستعار رضا، نیز بر بی اطلاع بودن کمیته مرکزی حزب از تصمیم مسئولان حزب کمونیست بلغارستان برای تعطیل کردن رادیو تأکید دارد. حزب آلت دستی بود که حتی درباره مسائل مربوط به خودش نیز، طرف مشورت شوروی قرار نمی گرفت. تصمیم را آنها می گرفتند و خودشان نیز اجرا می کردند. چنانکه در جریان شکست فرقه آذربایجان که با توافق روسها همراه بود، حزب از این تصمیم بی اطلاع ماند. کیانوری می نویسد: «حزب به تمام معنا و تا دقیقه آخر از فرقه حمایت کرد و باز بدون اطلاع حزب، این عقب نشینی انجام گرفت. بدون اینکه حزب اطلاع داشته باشد و خود را آماده کند.»۲۶ این بار نیز، تصمیم تعطیل کردن رادیو، به اطلاع حزب نرسید و حزب چاره ای جز تمکین نداشت. رضا، همچون منبع کد ٦٢٠ ساواک، این تصمیم بلغارستان را به بسط روابط سیاسی و اقتصادی آن کشور با ایران مربوط می داند. رضا می افزاید تعطیلی رادیو به «مشاجره لفظی ناخوشایندی میان برخی از اعضای هیأت تحریریه رادیو و مسئولان حزب کمونیست انجامید.»۲۷

نورالدین کیانوری که سالها در انتظار دبیر اولی حزب بود، سعی کرد از تعطیلی رادیو لغزشگاهی ساخته و پای اسکندری را به آن بلغزاند که اکنون دبیر اول حزب بود تا شاید خود جانشین وی شود. او بدین غرض از اسکندری خواست تا به مسکو و صوفیه رفته و به این اقدام اعتراض کند اما اسکندری این پیشنهاد کیانوری را نپذیرفت زیرا آن را «توطئه کیانوری علیه خود می دانست»۲۸ چون اعتراض به مسکو می توانست عواقب ناگواری برای دبیر اول حزب در پی داشته باشد.

قاسم نورمحمدی که اسناد سازمان امنیت آلمان شرقی اشتازی را مطالعه و بررسی کرده است از چند منبع ایرانی این سازمان نام می برد که دو تن از آنان به نام های مستعار چارلی و رضا از اعضای برجسته حزب توده بوده اند که «هم اطلاعات دست اولی در مورد حزب توده به دست می دهند و هم حجم قابل توجهی گزارش از خود بر جای گذاشته اند».۲۹ متأسفانه ایشان از این «اطلاعات دست اول» و «حجم قابل توجه» آن، کمتر چیزی نوشته است.

آقای نورمحمدی تلاشی برای شناختن هویت چارلی و رضا نکرده و آن را به عهده حدس و گمان خوانندگان سپرده است ولی با مشخصاتی که از رضا بدست داده، بر اساس قرائن میتوان حدس زد که احتمالا رضا، نام مستعار امیر شفا بوده است.

نورمحمدی با استفاده از اسناد اشتازی، او را چنین معرفی می کند

رضا پس از کودتا و با فروپاشی سازمان افسران حزب توده ایران، در سال ١٩٥٥ (١٣٣٤) به ناچار جلای وطن می کند، ابتدا در چکسلواکی اقامت می گزیند و از سال ١٩٥٨ (١٣٣٧) در جمهوری دمکراتیک آلمان پناهنده می شود... رضا در ابتدای ورود خود به آلمان شرقی با یاری رادمنش، دبیر اول وقت حزب توده، در دبیرخانه حزب توده در شهر لایپزیک شروع به کار می کند. درست یا نادرست به رضا آلودگی های مالی نسبت می دهند و او را در غیاب حامی اش، رادمنش، از دبیرخانه حزب توده اخراج می کنند. او اخراج خود را ناشی از توطئه فراکسیون کامبخش- کیانوری می داند و معتقد است که این توطئه تنها با عدم حضور رادمنش در شهر لایپزیک امکان پذیر بوده است.۳۰

منبع ساواک در معرفی امیر شفابخش می نویسد:

بعد از فرار از ایران مدتی مقیم پراگ شد و از سال ١٩٥٨ به لایپزیک رفت و در دفتر هیأت اجراییه کمیته مرکزی حزب منحله توده کار می کرد و متصدی کارهای دفتری و توزیع بود و به جمع آوری حق عضویت از افراد و پرداخت پول به دانشجویان ایرانی نیز اشتغال داشت. اواخر سال ١٩٦٢ به تحریک کیانوری و کامبخش برایش پرونده ای ساختند که گویا مقداری حیف و میل نموده و در غیاب رادمنش وی را از حزب و از دفتر مزبور اخراج کردند. سپتامبر ١٩٦٣ مجدداً کار او درست شد و در دانشگاه، دوره اقتصاد را به پایان رسانید و حالا مشغول گذراندن رساله خود درباره کشاورزی ایران می باشد.۳۱

آشکار است که این ویژگی های رضا با امیر شفابخش منطبق است. اخبار و اطلاعاتی که چارلی و رضا در اختیار اشتازی قرار می دادند فراتر از مسائل حزبی بود و دامنه آن به ایرانیان غیرحزبی نیز گسترش می یافت. بخش اندکی از گزارش های آن دو، به اختلافات درون حزب مربوط است، یعنی همان موضوعی که منابع ساواک با تفصیل بیشتری در قیاس با آنچه که از چارلی و رضا انتشار یافته، گزارش کرده اند.

حزب توده از همان آغاز تأسیس درگیر اختلافات جدی بود. بخشی از این اختلافات، به دوران پیش از تاسیس حزب برمی گشت و از گروه موسوم به پنجاه و سه نفر به ارث مانده بود. چنانکه خواهیم دید، علت دستگیری اعضای گروه، یکی از اختلاف هایی بود که سایه اش همیشه بر سر حزب افتاده بود. کیانوری، مؤسسین حزب را به چهار گروه تقسیم می کند و یک گروه از آنها را یا «به کلی فاسد» و یا جاه طلب معرفی می کند. مشربهای مختلف این پایه گذاران حزب، در کنار نوع موضع گیری آنان در برابر رویدادها، به اختلافات درون حزبی دامن می زد.

تمام سرکردگان حزب توده که خاطرات خود را به نگارش درآورده اند شرحی دراز دامن از این ماجرا گفته اند. این اختلافات در محیط بسته و بی تحرک حزب در آلمان شرقی رو به فزونی نهاد.

اولین اخبار اختلاف های درونی حزب توده، در اسناد سال ١٣٤٣ ساواک آمده است. منبع ساواک با شماره رمز ٦٤٦ گزارش می دهد که در بین اعضای کمیته مرکزی، درباره نحوه مبارزه در ایران اختلافات شدیدی وجود دارد. رادمنش طرفدار مبارزه آرام و حزبی است ولی کامبخش و کیانوری طرفدار مبارزه پارتیزانی اند. این منبع ادعا کرده چنانچه به تشکیلات تهران حزب ضربه وارد گردد آنگاه «تز کامبخش و کیانوری به مورد عمل درخواهد آمد»۳۲

باید توجه داشت که منبع یاد شده ساواک «عباسعلی شهریاری» است که آن زمان در رأس تشکیلات تهران حزب بود. شهریاری مورد اعتماد مطلق رادمنش بود و در ملاقات هایی که گهگاه با یکدیگر داشتند، شهریاری از اختلافات درون حزب آگاه می گردید. شاید او به خاطر حفظ موقعیت خود تلاش کرده که با این خبر، ساواک را از جمع کردن تشکیلات تهران برحذر دارد. البته از اشتیاق کیانوری برای کار پارتیزانی در ایران خبر داریم به طوری که در جریان پلنوم یازدهم حزب توده در دی ماه ١٣٤٣ ایرج اسکندری برای جلب نظر کیانوری به وی وعده داد که در صورت صعود به دبیر اولی، وی را «در کار شعبه ایران و تدارک عملیات پارتیزانی شرکت مؤثر خواهد داد»۳۳

گزارش دیگری در همین سال از منبعی با نام مستعار حمید، به دست ساواک رسیده است او گزارش می دهد:

گویا رضا روستا اخیراً مدارکی به دست آورده که در آن ثابت شده که کامبخش به دکتر تقی ارانی خیانت کرده و باعث کشته شدن دکتر تقی ارانی شده است و روستا می خواهد این مدارک را به پلنوم ارائه کند و باعث شود که کامبخش را از حزب بیرون کنند.۳۴

تاریخ خبر، بهمن ماه سال ٤٣ یعنی نزدیک به سه سال پس از پلنوم دهم حزب مربوط است که طی آن رضا روستا به خاطر برکشیدن حسین یزدی «توبیخ» شد. رضا روستا عضو کمیته مرکزی حزب و دبیر «شورای متحده کارگران و زحمتکشان ایران» بود بنابراین با محافل کارگری و سندیکایی، ارتباطات گسترده ای داشت. روستا در سال ١٣٢٧ از ایران خارج شد و مدتها در شوروی بود و سپس در سال ١٣٣٩ به آلمان شرقی رفت. روستا به خاطر روابطش با محافل کارگری، حسین یزدی را که پدرش دوست قدیمی او بود، به عنوان منشی و مترجم به کار گرفت. البته پس از افشای همکاری حسین یزدی با ساواک و پیش از برگزاری پلنوم دهم، روستا در اقدامی پیشدستانه، با نام های به پاناماریف، دبیر کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی، رهبری حزب توده را به باد انتقاد و ناسزا گرفت. او در این نامه می نویسد:

کیانوری در پلنوم چهارم کوشش کرد که شوهر خواهرش [کامبخش] را نه تنها به عضویت کمیته اجرایی درآورد، بلکه حتی به مقام دبیری منصوب کند هرچند که او آگاه بود که کامبخش دهها کمونیست را لو داده است. به اعتبار کوشش های او [کیانوری] بود که کامبخش واقعاً به دبیری حزب ما رسید. این امر ننگی برای حزب است. دکتر ارانی اما در زندان، خیانت کامبخش را دقیقاً به من گزارش داد.۳۵

می دانیم که نقش کامبخش در دستگیری ارانی و گروه موسوم به ٥٣ نفر از همان آغاز دستگیری آنان، محل مناقشه و اختلاف بود. پس از دستگیر شدن افراد، کامبخش در زندان رفتاری داشت که همگان، تقی ارانی را باعث دستگیری خود می پنداشتند اما در جریان پرونده  خوانی متهمین برای تنظیم دفاعیات، آشکار گردید که کامبخش چنین نقشی بازی کرده است. پژوهشهای آقای حسین فرزانه نیزکه با عنوان «پرونده پنجاه و سه نفر» انتشار یافته ثابت می کند که عبدالصمد کامبخش عامل اصلی ضربه به ارانی و گروه او، بوده است.

در پلنوم چهاردهم، هنگامی که کامبخش لبه تیز حملات خود را متوجه رادمنش ساخت و او را، به پیش بردن «خط ضد شوروی در حزب» متهم ساخت، رادمنش در سخنرانی «مدارکی ارائه کرد که بر اساس آن، او [کامبخش] در دوران فعالیت خود برای حزب در ایران با پلیس ایران همکاری کرده و در زندان، همه اعضای حزب را که می شناخت به پلیس معرفی کرد».۳۶

رضا که این خبر را در اختیار اشتازی قرار داده است به محتوای این مدارک هیچ اشاره ای ندارد و نیز شاید آقای نورمحمدی در نوشته های خود از آن استفاده نکرده ولی آیا این همان مدارکی است که روستا نیز می خواسته آن را علیه کامبخش افشا کند؟

نمی دانیم که آیا روستا، چنان که تهدید کرده بود، در این باره اسنادی را به پلنوم ارائه کرده است یا خیر؟ اما توصیف منبع ساواک از وضعیت کمیته مرکزی حزب توده، خواندنی است. او می نویسد:

به طور کلی وضع کمیته مرکزی خیلی عجیب است هیچکدام نسبت به دیگری خوب نیستند مثلاً رادمنش از روستا خیلی بدش می آید ولی می ترسد که اگر روستا نباشد دیگران حساب او را برسند.۳۷

روستا در ماجرای حسین یزدی نه تنها رادمنش را «مقصر اصلی» بلکه او را ناتوان در رهبری حزب، ترسو، فاقد ابتکار، ناهوشیار و خرده بورژوا معرفی کرده بود.۳۸ روستا که خود را شایسته دبیر اولی حزب می شمرد «به همه اعضای کمیته مرکزی مخصوصاً به کامبخش، کیانوری و رادمنش فحش می داد و ایشان را خائن می دانست»۳۹

برغم این باور روستا که حتما در موضع گیری های علنی او بر ضد رادمنش بازتاب می یافت اما رادمنش از ترس دیگران، همچنان او را در کمیته مرکزی تحمل می کرد.

گفتیم که حمید وضع کمیته مرکزی را برای ساواک، عجیب توصیف می کند و می  گوید که هیچکدام با دیگری خوب نیست. شاید عجیب بودن این وضع را بتوان در گزارش یکی دیگر از منابع ساواک نیز مشاهده کرد. «یکی از ایرانیانی که از شرق به غرب آمده» در گزارش نسبتاً طولانی خود مینویسد:

در پلنوم چهارم کمیته مرکزی، وجود دو گروه اپوزیسیون و گروه مسلط، تصریح گردید که گروه مسلط شامل رادمنش، ایرج اسکندری، دکتر حسین جودت، دکتر مرتضی یزدی، دکتر محمد بهرامی، رضا روستا، محمود بقراطی، دکتر فریدون کشاورز و بابازاده بوده و گروه اپوزیسیون نیز شامل کامبخش، کیانوری، احمد قاسمی، دکتر فروتن، علی امیرخیزی، آرداشس آوانسیان و صمد حکیمی بوده است و دو تن احسان طبری و عبدالحسین نوشین، خود را برکنار از این دو گروه می نامیده اند ولی در عین حال، نوشین به کیانوری و قاسمی نظر منفی داشته است. در بین این گروه نیز اختلاف نظرهایی وجود داشته است مثلاً کیانوری و قاسمی در عین اینکه در مقابل گروه رادمنش همکاری داشتند، با یکدیگر موافق نبوده اند و یا اینکه ایرج اسکندری در عین مخالفت با گروه کامبخش و کیانوری می خواست رادمنش را از دبیر اولی حزب برکنار کند و در پلنوم یازدهم، خود جای آنها را بگیرد. در پلنوم هفتم حزب که وحدت با فرقه دمکرات مطرح بود گروه رادمنش امیدوار بودند که از طریق وارد کردن نمایندگان فرقه، اکثریت را در دست خود بگیرند، به این جهت آنها موافق داخل کردن اعضای جدید از حزب توده به کمیته مرکزی نبودند ولی گروه کامبخش و کیانوری طرفدار جدی این امر بودند و می خواستند اعضای جدید طرفدار خود را وارد کمیته مرکزی کنند و موازنه را حفظ نمایند. پلنوم یازدهم با موفقیت گروه رادمنش پایان یافت، بدین معنی که ایرج اسکندری را که سودای رهبری در سر داشت کوبیدند و سر جای خود نشاندند و ضمناً با اخراج احمد قاسمی و دکتر فروتن و کنار ماندن عباس سغایی، اکثریت در دست آنان افتاد. در این جریان بخصوص آنها برای خراب کردن گروه کامبخش نزد شوروی ها استفاده کردند و آنها را طرفدار نظریات چین نامیدند. در این گیر و دار تغییرات کوچکی هم رخ داد، بدین معنی که بابازاده از گروه رادمنش کناره گرفت ولی البته به کامبخش و کیانوری نپیوست. ضمناً غلام یحیی و دار و دسته اش، وزنه را داخل حزب، به نفع خود سنگین کردند و در این کار دکتر حسین جودت نقش اساسی را بر عهده داشته است. این گروه با شدت از نظریات تجزیه طلبانه فرقه دموکرات آذربایجان دفاع می کند و مسئله حق تعیین مقدرات مردم آذربایجان را تا سرحد جدایی مطرح می سازد و با آنها همکاری نزدیک دارد و حتی مدتی کاندید دبیر اولی حزب از طرف دارودسته غلام یحیی بوده است، منتها اربابها گویا به رادمنش هنوز مرحمت دارند و نگذاشتند که جودت، توفیقی در کار خود حاصل کند. ضمناً ایرج اسکندری از رادمنش تبعیت میکند ولی در پنهان، مخالف جدی اوست منتها به علت نفرت شدیدتری که نسبت به کامبخش و گروه او دارد ناگزیر به رادمنش نزدیک می شود و رادمنش که به نظر من زرنگترین و حیله گر ترین افراد این کمیته مرکزی در تمام طول تاریخ موجودیت حزب توده است از انواع اختلافات به سود خود حداکثر استفاده را کرده و همچنان در موقعیت ممتازتری باقی مانده است. احسان طبری بطور کلی به هر دو طرف چشمک میزند و در این میانه خود را نگاه داشته و وسیله استفاده هر دو طرف می گردد.۴۰

این منبع چنانکه خود در آغاز گزارش تصریح دارد، از پلنوم چهارم حزب توده اطلاع زیادی نداشته است از این رو نام مرتضی یزدی و محمد بهرامی را نیز در میان شرکت کنندگان پلنوم آورده است در حالیکه این دو در زمان برگزاری پلنوم چهارم، در ایران زندانی بودند.

کیانوری نیز تأیید می کند که در جریان پلنوم یازدهم، ایرج اسکندری خود را آماده کرده بود که با برکنار ساختن رادمنش، خود به دبیر اولی برگزیده شود. اسکندری حتی به کیانوری وعده داده بود که در صورت دستیابی به دبیر اولی، او را «در کار شعبه ایران و تدارک عملیات پارتیزانی شرکت مؤثر دهد.۴۱ در جریان پلنوم، اخراج قاسمی، فروتن و سغایی از سوی دانشیان به علت گرایش های چینی آنان مطرح شد. اسکندری که خود را نیازمند آرای آنان می دانست در آغاز، مخالفت می کند ولی آنگاه که فهمید اخراج آنان با نظر مقامات حزب کمونیست شوروی است، مخالفت خود را پس گرفت. در نتیجه «در پلنوم یازدهم توسط غلام یحیی و جودت از کمیته مرکزی» اخراج شدند.۴۲

پلنوم یازدهم به علت مواجه شدن با فراکسیون «چینی» و اخراج آنان از حزب، موفق نشد که رادمنش را از دبیر اولی برکنار کند و این امر تا پلنوم چهاردهم به تعویق افتاد. در پلنوم سیزدهم که در آذرماه ٤٨ در شهر ورشو تشکیل شد، نفوذ ساواک در تشکیلات تهران حزب، محور مباحث بود.

دررأس تشکیلات تهران، عباسعلی شهریاری قرار داشت. شهریاری پس از دستگیری در مهر ماه سال ٤٢ از بهمن ماه همان سال منبع ساواک شده بود و در عین حال، اداره تشکیلات تهران را به عهده داشت. و پس از آنکه شوروی ها در پی دستگیر کردن یکی دیگر از منابع ساواک هنگام ورود به خاک شوروی، آگاه شدند که عباسعلی شهریاری منبع ساواک است، موضوع را به اطلاع رهبری حزب رساندند. اما رادمنش موضوع را جدی نمی گرفت و آن را توطئه دانشیان علیه خود می دانست. سرانجام با گذشت سه سال از نفوذ ساواک در تشکیلات تهران حزب توده، اردشیر آوانسیان و نورالدین کیانوری موضوع را در پلنوم سیزدهم مطرح کردند. پلنوم تا تعیین تکلیف رادمنش در پلنوم چهاردهم از وی سلب اختیارات کرد. در گزارش ساواک از این پلنوم خبری درباره این مسائل نیست اما درحد فاصل پلنوم های سیزدهم و چهاردهم، نمایندگی ساواک در آلمان به مرکز گزارش می دهد که شنیده می شود رضا رادمنش ازکار برکنار و خانه نشین شده و کارها را ایرج اسکندری اداره می کند. عللی که در این گزارش برای برکناری رادمنش آمده یکی لو رفتن سازمان های حزب در ایران و ملاقات خودسرانه رادمنش با تیمور بختیار است.۴۳ چند روز بعد منبع کد ٤٣٨ ساواک گزارش میدهد که علت کنار گذاشتن رادمنش این بوده است «که وی به تنهائی کارهای مخفی حزب را در دست داشته و هیأت اجراییه کمترین دخالتی در کارها نمی کرده است.»۴۴

اما بی اطلاعی ساواک از مسائل درون حزب و برکناری رادمنش دیری نمی پاید. در اواخر مهرماه سال ٤٩ و پیش از برگزاری پلنوم چهاردهم، همان منبع ٤٣٨ به ساواک گزارش می کند «برکناری رضا رادمنش از دبیر اولی حزب منحله توده با گرفتاری نماینده حزب به دست روسها و دور شدن تدریجی او از مواضع سیاسی شوروی ها نسبت به ایران ارتباط داشته است. خبر تازه تر حاکی است که دستگیری نماینده حزب به دست مأمورین سازمان امنیت شوروی مربوط به پنج سال قبل است و پس از گرفتاری، با اینکه موضوع کاملاً سری بوده و هیچ کس اطلاع نداشته معهذا نورالدین کیانوری در یکی از جلسات کمیته مرکزی آن را مطرح نموده و بر اساس پیشنهاد وی کمیسیونی مرکب از رضا رادمنش، غلام یحیی دانشیان و نورالدین کیانوری تشکیل شد که به جریان رسیدگی نماید».۴۵

می دانیم که «نماینده حزب» در این گزارش، همان روح الله ملایری است که در حقیقت منبع ساواک بود. او با هماهنگی ساواک اما به ظاهر مخفیانه و غیرمجاز وارد خاک شوروی شد. مرزداران شوروی که با شنود مکالمات ایران، هویت ساواکی او را دریافته بودند، به مجرد ورود، وی را دستگیر و بازجویی می کنند. ملایری مدعی می شود که فردی حزبی است و قصد دیدار رادمنش را دارد. ولی سرانجام اعتراف می کند که منبع ساواک است. همچنین اعتراف می کند که عباسعلی شهریاری مسئول تشکیلات تهران حزب هم منبع ساواک است.

در پلنوم چهاردهم حزب توده که دی ماه 13٤٩ برگزار شد، به اشاره شوروی ها، رادمنش رسماً از دبیر اولی برکنار و برغم تلاش های کامبخش برای جایگزینی کیانوری، اسکندری به جای وی دبیر اول شد و کامبخش نیز دبیر دوم حزب گردید.

پس از برکناری رادمنش، کیانوری که از خوشحالی در پوست خود نمی گنجید به او گفت: «امروز بزرگترین جشن برای من است که تو را از دبیر اولی برکنار کرده اند و از کمیته مرکزی هم اخراج خواهی شد.»۴۶

اخراج رادمنش از کمیته مرکزی، خواسته شماری از اعضای رهبری حزب بود. کیانوری بر این اخراج پای می فشرد و اصرار داشت که وی در همان پلنوم از کمیته مرکزی اخراج شود. اخراج رادمنش به یک کمیسیون سپرده شد تا در این باره تصمیم بگیرد. آنگونه که منبع ١٠٩٧ ساواک اظهار کرده «اعلامیه ای هم از طرف حزب در این باره منتشر شده که در چند روز آینده توزیع خواهد شد»۴۷ اما با وساطت مقامات حزب کمونیست شوروی و حزب سوسیالیست آلمان، از اخراج رادمنش از کمیته مرکزی حزب توده  صرفنظر شد. مارکوفسکی، مسئول شعبه بین المللی آلمان، به ایرج اسکندری گفت: «رفیق اسکندری، این موضوع اخراج رفیق رادمنش از کمیته مرکزی بنظر ما درست درنمی آید. خوب، این که رادمنش اشتباه کرده بود، او را برداشتید، مجازاتش کردید ولی دیگر چرا می خواهید از کمیته مرکزی بیرونش کنید؟»۴۸ زاگلادین عضو کمیته مرکزی حزب کمونیست شوروی نیز همین سخن را با اسکندری مطرح کرد. در نتیجه اخراج رادمنش از کمیته مرکزی منتفی شد.

رادمنش پس از برکناری، در انستیتو فیزیک لایپزیک به کار پرداخت و ماهیانه دوهزار مارک دریافت می کرد. اما چون از خیالش هم نگذشته بود که با وی چنین رفتاری کنند، به سختی درهم شکست. منبع ساواک مدت کوتاهی پس از عزل وی می نویسد: «وی حالش چندان خوب نیست و خیلی شکسته شده و شاید باز هم زخم معده ناراحتش کرده باشد.»۴۹

رادمنش که دیگر بخت از او برگشته بود، بی مهری مطلق هم حزبی ها را نیز می دید. او در مدت کوتاهی دو بار به سختی بیمار و در بیمارستان بستری شد اما هیچ یک از حزبی ها به عیادتش نرفتند. او آزرده خاطر و با حالتی گریان به همسرش گفت «اینست نتیجه ٢٥ سال فعالیت به نفع حزب»۵۰

منبع ساواک و منبع اشتازی از تصمیم رادمنش برای ترک آلمان شرقی و اقامت در فرانسه سخن می گویند. منبع اشتازی می گوید «اما آن چنان که در دبیرخانه حزب شایع است، گویا رفقای آلمانی با عزیمت رادمنش به فرانسه توافقی نداشتند.»۵۱

منبع ساواک اظهار می دارد: «ولی مقامات شوروی از اینکه ممکن است مسائلی را در غرب مطرح نماید، با این تقاضا مخالفت و اسکندری و کیانوری، مسئله را به این شکل مطرح می نمایند که ممکن است در خارج از آلمان شرقی مورد تهدید و سوءقصد قرار گیرد، لذا اعلام می کنند مهاجرت وی به مصلحت حزب نیست.»۵۲

رادمنش که از یک سو از اعضای حزبی که سالهای طولانی دبیر اول آن بود نفرت داشت و از دیگر سو خود را در اسارت آلمان شرقی می دیده تلاش کرد تا شاید راهی برای گریز بیابد. نمایندگی ساواک در آلمان شرقی به مرکز گزارش می دهد که مهین رادمنش همسر رضا رادمنش با سفارت تماس تلفنی گرفته و به نماینده ساواک اظهار داشته «دکتر رادمنش علاقه مند است با وی ملاقات به عمل آورد». مرکز با ملاقات رادمنش و نماینده ساواک مخالفت کرد ولی اعلام داشت «چنانچه رادمنش بخواهد می تواند به سفارت بیاید و با سفیر یا کنسول ملاقات کند.»۵۳

گرچه نه کامبخش و نه کیانوری جانشین رادمنش نشدند ولی تحولات درون حزب، به سود آنان رقم خورد. کیانوری که ازپلنوم دهم، فعالیت در کمیته مرکزی  حزب توده را از کف داده بود بار دیگر به فعالیت در آنجا پرداخت و مسئولیت «شعبه تشکیلات کل» را پذیرفت. بازگشت کیانوری و آن نیز در چنین سمتی، به معنای تسلط کامل جناح کامبخش- کیانوری بر حزب بود. منبع ساواک با نام مستعار سیامک، این موضوع را به خوبی دریافت و هنوز چند ماه از این تغییر و تحولات نگذشته بود که گزارش کرد حزب در اختیار کامبخش و کیانوری است و اسکندری فقط به مسافرت و شرکت در جلسات احزاب برادر دلخوش است و در صورت مرگ کامبخش که پیر و فرتوت است قدرت، کاملاً در اختیار کیانوری قرار خواهد گرفت.۵۴

قدرت گرفتن کیانوری نمی توانست مخالفت هایی را درپی نداشته باشد. ناصر صارمی یکی از اعضای کمیته مرکزی و عضو تیم ترور خسرو روزبه، به فاصله کوتاهی آلمان شرقی را معترضانه ترک کرد و به آلمان غربی رفت. پلیس محلی نیز منزل او را در برلین شرقی مهر و موم کرد. دراین باره نمایندگی ساواک گزارش می دهد:

وی نامه مفصلی علیه کیانوری و فعالیت های ماجراجویانه او به کمیته مرکزی حزب منحله توده نوشته و اظهار داشته است که با روی کار آمدن کیانوری، باقیمانده سازمان های حزب هم به سوی نابودی کشانده خواهد شد. گویا نامبرده گفته است که انتقال به غرب را برای مبارزه با رهبری تازه حزب به ویژه کیانوری پذیرفته است.۵۵

کیانوری شخصیتی ماجراجو و اطلاعاتی داشت. او، شم اطلاعاتی خود را در خدمت اهداف سیاسی نهاده بود. منابع ساواک و اشتازی تحلیل همگونی درباره وی دارند. منبع ساواک می گوید: «کیانوری شخصاً آدم خطرناک و ماجراجویی است»۵۶ منبع دیگر ساواک می گوید «کیانوری شخصی است خشن، جاه طلب که هیچگونه احساسات انسانی ندارد و برای بدست گرفتن قدرت به هر نوع کاری دست می زند.»۵۷ و منبع دیگر ساواک با نام مستعار «پروانه» نیز می گوید «دکتر کیانوری فردی فرصت طلب و دسیسه کار و در عین حال ترسوست»۵۸ این تعابیر منابع ساواک درباره کیانوری بدون کوچکترین تفاوت همان تعابیری است که منبع اشتازی درباره وی به کار برده است. چارلی نیز کیانوری را «روباهی زیرک» می داند که هیچ پروایی در سوءاستفاده از دیگران ندارد و فاقد هر نوع صمیمیت انسانی است.۵۹

عبدالصمد کامبخش حامی و شوهر خواهر کیانوری در آبان ماه سال 13٥٠ درگذشت. منبع ساواک احتمال می دهد در صورتی که کیانوری به جای کامبخش دبیر دوم شود اختلافات درون حزب دامنه وسیع تری خواهد گرفت.۶۰

چنانکه پیش بینی می شد کیانوری پس از مدتی به دبیر دومی انتخاب شد و قدرت را به تمامی در دست گرفت و «عملاً رهبری به عهده» او نهاده شد. گرچه ظاهراً اسکندری دبیر اول بود «ولی ارتباط حزب با مقامات شوروی و آلمان شرقی با کیانوری می باشد»۶۱

کیانوری توانست «دستگاه حزبی را درست و حسابی به تحرک درآورد» «اما نتیجه کارش برای کسی محسوس» نبود چون «فردی تک رو است و در خفا کار می کند» و «هیچ گزارشی به اسکندری، دبیر اول حزب، ارائه نمی دهد»۶۲

مخفی کاری، تکروی و بی اعتنایی کیانوری به اسکندری نمی توانست نتیجه ای جز تشدید اختلافات در سطح رهبری حزب داشته باشد.

کیانوری علت اختلافات خود و اسکندری را به تحولات جامعه در دهه پنجاه مربوط می داند. او و تعدادی از اعضای رهبری حزب، جامعه را متلاطم «و به سمت یک انفجار» ارزیابی می کردند و متقابلاً افرادی مانند اسکندری، نوروزی، جودت، دانشیان و صفری، خواهان کنار آمدن با شاه بودند و «با توجه به بهبود مناسبات ایران و شوروی، به سمت فعالیت قانونی حزب در داخل کشور» گرایش داشتند.۶۳

پس از اینکه شاه در مصاحبه ای با یک خبرنگار فرانسوی در سال 13٤٩ «به طور ضمنی به تشکیل یک حزب سوسیالیستی در کشور اشاره» کرد، این موضوع در کمیته مرکزی حزب، چندین ساعت به بحث گذاشته شد و دو دسته موافق و مخالف در این باره اظهارنظر کردند. یک دسته «شامل احسان طبری، قدوه، کامبخش، رادمنش» گفتند که شاه به هیچ وجه موافق تأسیس حزب توده نیست. این عده همچنین عقیده داشتند که شاه «این حرف را برای این زده که مقدمه ای برای تشکیل حزب توده بدست سازمان امنیت باشد تا بدین وسیله کمیته مرکزی ها را ایزوله کند» اما گروه دوم شامل داوود نوروزی، ایرج اسکندری و طرفداران آنها، «گفته اند که شاه موافق همکاری وسیع با شوروی هاست و اطلاع دارند که این همکاری نتایج درخشانی برای ایران دارد و به این دلیل به خاطر دولت شوروی این کار را می کنند». داود نوروزی پا از این فراتر نهاده و می افزاید: «مخالفین تأسیس حزب [در ایران] در کمیته مرکزی کسانی هستند که نمی خواهند به ایران بروند و قصد دارند با مقدمه چینی و عوام فریبی وضع موجود خود را حفظ کنند»۶۴ منبع دیگر ساواک به نام سیامک نیز گزارش می دهد:

در حال حاضر دو نظریه کلی در مورد سیاست حزب منحله توده در حزب به وجود آمده است.

١- ادامه سیاست گذشته حزب یعنی تبلیغات شدید و فحاشی علیه رژیم و دولت ایران و رد هرگونه اقدامات انجام شده در کشور که طرفدار سرسخت این روش دکتر نورالدین کیانوری است.

٢- قبول بعضی اقدامات انجام شده در کشور و اصلاحاتی که به عمل آمده و کوشش برای تحصیل اجازه فعالیت مجدد در داخل کشور از طریق رسمی با تغییر روش های تند تبلیغاتی و جلوگیری از فحاشی های بی مورد... در کمیته مرکزی حزب، افرادی مانند نوروزی و ایرج اسکندری این نظر را قبول کرده و پس از اینکه طرفداران کافی به دست آوردند و توانستند با اکثریت، آن را به کرسی بنشانند، ایرج اسکندری همه جا آن را به عنوان نظر خود مطرح نمود.۶۵

نمی دانیم چارلی و رضا درباره اختلافات کیانوری و اسکندری برای اشتازی چه دلایلی ذکر کرده اند. در کتاب آقای نورمحمدی اثری از آن نمی یابیم ولی چارلی اشاره می کند که «هر دو یکدیگر را به فعالیت نادرست سیاسی متهم می کنند.»۶۶ اما ایرج اسکندری، دفاع خود از نظریات رفرمیستی و دفاع از قانون اساسی را رد کرده و می گوید:

من فقط گفته بودم که از آزادی های مصرح در قانون اساسی باید دفاع کرد. اینها به این صورت سوءاستفاده کردند که اولاً آزادی های قانون اساسی را تبدیل کردند به خود قانون اساسی و ثانیاً خود قانون اساسی را هم تبدیل کردند به سلطنت.۶۷

علت و انگیزه اختلافات هر چه بود، اوضاع حزب را بسیار نابسامان کرد، چارلی، کیانوری را علت این فضای ناسالم می داند که در نتیجه «جو دبیرخانه حزبی را آلوده» کرده بود.

خصیصه های ذاتی کیانوری که شامل انبوه کاری، توطئه چینی و دسیسه بازی و فرصت طلبی بود، افزون بر روابط خاص او با اتحاد شوروی، منابع ساواک و اشتازی را متقاعد ساخت که کیانوری به زودی جانشین اسکندری خواهد شد.

منبع ساواک در نیمه اول سال ٥٤ گزارش می دهد که کیانوری «کاندیدای دبیر اولی کمیته مرکزی حزب منحله توده شده و قرار است پس از ایرج اسکندری این پست را احراز نماید.»۶۸ اما منابع اشتازی در نوامبر سال ١٩٧٦ برابر با آبان ماه ١٣٥٥ خبر میدهند: «که کیانوری درصدد قبضه کردن رهبری حزب است.»۶۹ احتمالاً این زمان مصادف با اوج تحرکات کیانوری علیه اسکندری است چون در مردادماه همان سال، نمایندگی ساواک در آلمان گزارش میدهد «اخیراً فعالیتهای زیادی از طرف نورالدین کیانوری دبیر دوم کمیته مرکزی حزب منحله توده در آلمان شرقی بر علیه ایرج اسکندری شروع شده است و با این که اسکندری سمت دبیر اولی کمیته مرکزی را عهدهدار میباشد ولی کیانوری در نظر دارد که نامبرده را به نحوی برکنار و کلیه امور کمیته مرکزی حزب را در اختیار بگیرد.»۷۰

سرانجام در آستانه پیروزی انقلاب یعنی در ٢٣ دی ماه ١٣٥٧، کیانوری با اشاره شوروی ها به دبیر اولی حزب برگزیده شد.

گرچه نمی دانیم که پس از دستگیری حسین یزدی در آبان ماه سال ٤٠، دیگر منابع ساواک در حزب توده مستقر در آلمان شرقی، چه کسانی بودند ولی دانستیم که گزارش های آنان از تحولات و مسائل حزبی، دقیق و قابل اعتناست چنان که چارلی در گزارش خود به اشتازی می نویسد: «ساواک با بزرگ نمایی اختلافات درون رهبری حزب که به خوبی بدان آگاه است، علیه حزب تبلیغ می کند»۷۱ بی تردید این گزارشها نه چنان بوده که تنها به دست شهناز اعلامی تهیه شده باشد زیرا شهناز اعلامی، همکاری خود با ساواک را از سال ٥٢ آغاز کرده بود که اتفاقاً گزارشها از آن تاریخ رو به کاهش می گذارد. اعلامی یکی از کادرهای قدیمی حزب بود که پس از دستگیری همسرش، محمود ژندی، در سال 13٣٤ به آلمان شرقی رفت. کیانوری مدعی است که از گذشته ای دورتر به شهناز اعلامی مشکوک بوده است و از این جهت، هنگامی که در سال ٤٩ مسئول «شعبه تشکیلات کل» شد، برای دور ماندن از نفوذ ساواک، شرط کرد که «محل کارشعبه تشکیلات بکلی از لایپزیک جدا شود.»۷۲ اگر کیانوری چنانکه ادعا می کند، پیش از دهه پنجاه خورشیدی به شهناز اعلامی مشکوک بوده چرا آنقدر دیر و در سال ٥٦ این شک خود را به حزب واحد سوسیالیست آلمان شرقی اطلاع داده است؟ به هر جهت حزب توده هیچگاه این منابع را نشناخت. و بنابراین از تأثیر آنان بر حزب در جهتگیری های بعدی حزب نمی توان سخن گفت.

می دانیم که اسناد اشتازی بسیار فراوانتر از آن اندازه ای است که آقای نورمحمدی در کتاب خود آورده است. ایشان نوشته که چارلی و رضا «حجم قابل توجهی گزارش از خود بر جای گذاشته اند» و شاید همین حجم زیاد، ترجمه این گزارشها را از عهده ایشان خارج ساخته است۷۳ ولی نمی دانیم که آیا اسناد ساواک درباره حزب توده در دوران اقامت در آلمان شرقی نیز به همین اندازه محدود می شود که در کتاب «حزب توده در آلمان شرقی» آمده، یا خیر؟ بی تردید انتشار این اسناد می تواند در بازخوانی تاریخچه حزب، خصوصاً آنجا که بازیگران اصلی، سکوت اختیار کرده اند، مؤثر باشد.

 

پانوشتها

۱- سازمان اطلاعات آلمان شرقی در دوران جنگ سرد.

٢- حزب توده در آلمان شرقی. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات گزارش شم‍ ١٣١٤ مورخ ٣٠-٩-٣٥ [٥٥].

٣- حزب توده در آلمان شرقی، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات گزارش مورخه ١٣٢٧.

٤- خاطرات ایرج اسکندری، مؤسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، ص ٢٣٧.

٥- خاطرات نورالدین کیانوری، مؤسسه تحقیقاتی و انتشاراتی دیدگاه، ص ١٣١.

٦- نورمحمدی، قاسم، جاسوسی در حزب، برادران یزدی و حزب توده ایران، جهان کتاب، صص ٦١-٦٠.

٧- همان، ص ٥٥.

٨- نورمحمدی، قاسم، حزب توده در مهاجرت، مطالعه ای بر اساس اسناد منتشر نشده آلمان شرقی، نشر اختران، چاپ اول ١٣٨٥، ص ١١٣.

٩- کیانوری، ص ٣٨٠.

١٠- نورمحمدی، همان.

١١- حزب توده در آلمان شرقی، گزارش شم‍ ١٣٥٦٢-٣١٥، مورخ ٢-٢-٤٦.

١٢- همان، شم‍ ١٢٨-١ د ٢ مورخه ١٧-١١-٣٨.

١٣- همان، گزارش مورخه ٢٤-٣-٤٠.

١٤- همان، گزارش شم‍ ٤٢٤٧٧.

١٥- همان، گزارش شم‍ ٣٣٩ مورخه ٩-٣-٤٠.

١٦- همان.

١٧- نورمحمدی، قاسم، ص ١١٦.

١٨- همان، ص ١١٧.

١٩- حزب توده در...، گزارش شم‍ ٤٠١٧، مورخه ٢٥-١١-٥٠.

٢٠- همان، گزارش مورخه ١٨-٧-٤٦.

٢١- همان، گزارش شم‍ ٢٥٢٠-١٦-٩-٤٥، مورخه ٧-١٠-٤٥.

٢٢- همان، گزارش شم‍ ٣٢٧٦، مورخه ١-١٢-٤٥.

٢٣- همان، گزارش شم‍ ٣٣٩١، مورخه ٥-١٢-٤٥.

٢٤- همان، گزارش شم‍ ٦١٦٩، مورخه ١-١٠-٣٥ [٥٥].

٢٥- همان، گزارش شم‍ ٣٥٤١-٣٢٢، مورخه ١٤-١٠-٣٥.

٢٦- کیانوری، ص ١٣١.

٢٧- نورمحمدی، قاسم، ص٨٠.

٢٨- همان، ص٨٠.

٢٩- همان، ص ٥٤.

٣٠- همان، ص٧٠.

٣١- حزب توده در...، گزارش شم‍ ١٤٠٧، مورخه ٢٩-٤-٤٧.

٣٢- همان، گزارش شم‍ ٤٢٩٤-٢٠ الف مورخه ٤-٣-٤٣.

٣٣- کیانوری، ص ٤٣٠.

٣٤- همان، گزارش شم‍ ١٩٢٣- ک- مورخه ١٩-١١-٤٣.

٣٥- نورمحمدی، قاسم، ص ٢٤٥.

٣٦- همان، ص ٧٨.

٣٧- حزب توده در...، گزارش شم‍١٩٢٣-ک.

٣٨- نورمحمدی، قاسم، ص ٢٤٥.

٣٩- حزب توده در...، گزارش شم‍ ٣٠٣١، مورخه ٥-١١-٤٥.

٤٠- همان، گزارش خبری شم‍ ٣٨١٠، مورخه ٧-١١-٤٦.

٤١- کیانوری، انتشارات دیدگاه، ص ٤٣٠.

٤٢- حزب توده در...، گزارش شم‍ ١٤٥٣، مورخه ١٩-٤-٤٧.

٤٣- همان، شم‍ ١٨٧٠، مورخه ٢٠-٥-٤٩.

٤٤- همان، گزارش شم‍ ١٩٢٢.

٤٥- همان، گزارش شم‍ ٢٦٥٤، مورخه ٢٧-٧-٤٩.

٤٦- اسکندری، ص ٣٦٤.

٤٧- حزب توده در... گزارش شم‍ ٢٣٨٤، مورخه ٣٠-١١-٤٩.

٤٨- اسکندری، ص ٣٦٢.

٤٩- حزب توده در...، گزارش شم‍ ٦٣٠، مورخه ٢٣-٢-٥٠.

٥٠- همان، گزارش شم‍ ٦٨٤، مورخه ٦-١٢-٥٢.

٥١- نورمحمدی، قاسم، ص ٧٥.

٥٢- حزب توده در...، گزارش شماره ٦٨٤، مورخه ٦-١١-٥٢.

٥٣- همان، گزارش ٣٣١ درباره رضا رادمنش.

٥٤- همان، گزارش شم‍ ١٧٨٩، مورخه ٨-٦-٥٠.

٥٥- همان، گزارش شم‍ ٨٢٨، مورخه ٨-٣-٥٠.

٥٦- همانجا.

٥٧- همان، گزارش شم‍ ٦٧٠، مورخه ٤-٤-٥٢.

٥٨- همان، گزارش شم‍ ٢٨٠١-٣٣١، مورخه ٩-٦-٥٤.

٥٩- نورمحمدی، قاسم، ص ٦٠.

٦٠- حزب توده در...، گزارش شم‍ ٣٧٢١، مورخه ٥-٩-٥٠.

٦١- همان، گزارش شم‍ ٧٦٠، مورخه ٤-٤-٥٢.

٦٢- نورمحمدی، قاسم، همان، ص ٦٠.

٦٣- کیانوری، ص ٤٧٨.

٦٤- حزب توده در...، گزارش شم‍ ١٥٧٠، مورخه ٢٦-٤-٤٩.

٦٥- همان، گزارش شم‍ ١٧٨٨، مورخه ٨-٦-٥٠.

٦٦- نورمحمدی، قاسم، ص ٦٢.

٦٧- اسکندری، ص ٣٩٢.

٦٨- حزب توده در...، گزارش شم‍ ١٥٩٩-٣٣١، مورخه ٨-٤-٥٤.

٦٩- نورمحمدی، قاسم، صص ٦١ و ٧٩.

٧٠- حزب توده در...، گزارش شم‍ ١٦٢٧-٣٣٢، مورخه ١٩-٥-٥٥.

٧١- نورمحمدی، قاسم، ص ٦١.

٧٢- کیانوری، ص ٤٧١.

٧٣- نورمحمدی، قاسم، صص ٥٦-٥٤.  


فصل نامه مطالعات تاریخی شماره 38 سال نهم پاییز 1391