مصاحبه با مهندس حیدر جم فرماندار اسبق گنبد

مهندس حیدر جم در سال 1309 در شهرمیانه از توابع آذربایجان شرقی در یک خانواده متولد شد. دوران کودکی و تحصیلات تا ششم ابتدایی را در میانه سپری کرد. ایشان در سال 1327 به عنوان معلم به استخدام اداره فرهنگ ( آموزش و پرورش )در آمد و از سال 1329 وارد خدمت در نیروی هوایی ارتش گردید.مهندس جم در سال 1338 در دانشکده صنعتی امیر کبیر ( پلی تکنیک ) پذیرفته و ضمن تحصیل در دانشگاه از دانشجویان دانشکده افسری نیز محسوب می شد.ایشان بعداز فراغت از تحصیل در سال 1342 با مدرک فوق لیسانس در رشته مهندسی برق الکترونیک فارغ التحصیل شدودر سازمان صنایع نظامی ارتش به فعالیت پرداخت و درسال 1347 تا 1348 به مدت 15 ماه برای طی دوره تکمیلی مخابرات به کشور انگلستان اعزام گردید در سال 1353 بازنشسته شدند. با پیروزی انقلاب مهندس جم به انقلابیون پیوست و به فعالیتهای خویش در جهت تثبیت نظام مقدس جمهوری اسلامی پرداخت .ایشان در سال 1359 به دستور آقای میرسلیم معاون سیاسی وزارت کشور جهت رسیدگی به امور گنبد گاووس به این شهر اعزام و در حدود یک سال به سمت فرمانداری مشغول به کار گردید و در برخورد با عوامل نفوذی و جلوگیری از ناهنجاری های گنبد و جذب ترکمن ها تلاش بسیاری را انجام داد. در ارتباط با موقعیت جغرافیایی و ویژگی‌های تاریخی، فرهنگی و مذهبی گنبد توضیح بفرمایید؟ منطقه ترکمن‌صحرا منطقه وسیعی است که از شمال به روسیه از غرب به گرگان، از شرق به بجنورد و از جنوب به شاهرود منتهی می‌شود. از شهرهای این منطقه می‌توان به رامیان، آزادشهر، کلاله، مینودشت، مراوه‌تپه اشاره نمود. جمعیت منطقه ترکمن‌صحرا در اوایل انقلاب 500 هزار نفر بود که مرکز شهرستان گنبد می‌باشد. در گنبد بیش از نصف اهالی از نژادهای مختلف: فارس، ترک، بلوچ و بقیه از نژاد ترکمن می‌باشند. سرزمین خانات آسیای مرکزی زیستگاه و خاستگاه اولیه ایلات ترکمن است. بخش عمده این سرزمین بیابانی بی‌آب و علف به نام «قره‌قوم» است که صحرایی است بی‌پایان که در آن جز دهشت چیزی یافت نمی‌شود و در زمستان سرمای سخت و برف هولناک و در تابستان گردبادهای مهیب و شن‌های متراکم به کیفیت وحشتناک عبور از این وادی خاموشان را دچار مخاطره می‌سازد. در واقع ترکمن‌ها که برمبنای اقتصاد قبیله‌ای زندگیشان به احشام بسته بود، در جستجوی آب و مرتع برای شترها، اسب‌ها و دام‌های خود به حرکت افتادند و کوچ از سرزمین مادری به اطراف و اکناف را آغاز کردند. در سال‌های قرن چهارم هجری سه قبیله بزرگ ترکمن یعنی یموت، گوکلان، تکه در حدود استرآباد (گرگان) و خراسان ساکن شدند. به مرور نیز اقوام دیگر از آذری‌ها، بلوچ‌ها، زابلی، شاهرودی و خراسانی‌ها به این منطقه مهاجرت کرده و ساکن شدند. در واقع می‌توان گفت گنبد مثل یک کشور کوچک با انواع و اقسام قومیت‌ها است و اگر بگوییم که ضدانقلاب جای خوبی را برای پیاده کردن اهداف خود پیدا کرده بود نشان از دقت آنها در مسایل سیاسی و اجتماعی منطقه ترکمن‌صحرا بود. اما درباره تعداد آبادی‌ها می‌توان گفت که در آن زمان (سال 58) بیش از 400 پارچه آبادی در ترکمن‌صحرا وجود داشت که بیشتر ترکمن‌نشین بودند. شغل اصلی مردم کشاورزی است ولی شکار، دامپروری، ماهیگیری، قالی‌بافی نیز رایج است. کشت آن بیشتر به صورت دیم می‌باشد. تولیدات عمده منطقه ترکمن‌صحرا گندم، جو، پنبه، دانه‌های روغنی مانند آفتابگردان است. درباره دین و مذهب ترکمن‌ها می‌توان گفت که مسلمان هستند ولی اکثراً حنقی‌مذهب هستند. زبان آنها نیز ترکمنی است و یکی از کتاب‌های مهم آنها که مثل شاهنامه فردوسی است و در مراسم‌های خود استفاده می‌کنند کتاب مختوم قلی است. جناب آقای مهندس حیدر جم همان‌طور که مستحضر هستید درباره چگونگی شکل‌گیری غائله گنبد درفروردین‌ماه سال 58 توسط گروه‌ها و جریان‌های سیاسی چون سازمان چریک‌های فدایی خلق، دولت موقت، نیروهای نظامی، شورای ستاد خلق ترکمن و... علل و عوامل مختلفی مطرح شده است. ازدیدگاه حضرتعالی که ناظروشاهد در حوادث گنبد بودید چه علل و عواملی باعث این حادثه گردید؟ بله، همان‌طور که جنابعالی فرمودید علل و عوامل مختلفی در به وجود آمدن جنگ اول در گنبد نقش داشت. ولی در واقع علت اصلی، انواع قومیت‌ها در منطقه بود که نیروهای ضدانقلاب و در رأس آن حزب توده و عوامل چریک‌های فدایی خلق از آن به نحو احسن بهره‌برداری سیاسی کردند و به آشوب‌خیزی در منطقه پرداختند. از علت‌های دیگر نیز مسأله زمین بود. این مسأله ریشه تاریخی دارد. رژیم پهلوی برای پراکنده ساختن ترکمن‌ها عده‌ای از آنها را از بین برد و عده‌ای دیگر را به مناطق مختلف تبعید کرد و بسیاری از زمین‌های آنها را غصب کرد و به اشخاصی مانند هژبر یزدانی، شاهپور غلامرضا، اشرف پهلوی، سرلشکر مزین و سایر درباریان وابسته واگذار کرد. به این ترتیب هم مخالفان خود را پراکنده ساخت و هم با تقسیم زمین‌ها بین خانواده و نزدیکان خویش ترکمن‌ها را به کارگری گرفت و برای تثبیت موقعیت خود سعی در بی‌فرهنگ نگاه داشتن آنها نمود. بدین ترتیب توده‌های دهقانان ترکمن که در اثر تجاوزات پهلوی‌ها زمین‌های خود را از دست داده بودند، آواره شهرها شدند. رجال و سرمایه‌داران وابسته به درباره به ویژه از طریق سرلشکر مزین هزاران هکتار اراضی کوچک را از خرده‌مالکان و دهقانان خرده‌پا متصرف شدند و صدها روستایی خرده‌پای ترکمنی که نسبت به این تجاوزات شاکی بودند از سوی مراجع دولتی و نظامی و ساواک به عنوان اخلال‌گر و مخالف شاه دستگیر و شکنجه شدند. همان‌طور که ذکر کردم از جمله علل اصلی مشکلات گنبد مسئله زمین و فئودال‌های آن منطقه بود. بلافاصله پس از پیروزی انقلاب فئودال‌ها که مدت‌ها ظلم و ستم بر مردم داشتند از کشور فرار کردند و عده‌ای نیز چون حزب توده و چریک‌ها به تحریک مردم و ایجاد اختلافات پرداختند و آگاهانه با دامن زدن به اختلافات قومی و مذهبی و تحریک ترکمن‌ها که زمینه فکری، مادی و فرهنگی را به دلیل ستم‌های رژیم گذشته و تا حدودی عملکرد اشتباه برخی از ارگان‌های اجرایی داشتند جنگ را ایجاد کردند. من در مقاله‌ای در روزنامه کیهان در ارتباط با حوادث آن دوره نوشتم که ترکمن‌ها با انقلاب هماهنگی کامل دارند و اعلام بیعت کردند و در واقع همین‌طور هم بود اما در مقابله با من سازمان حزب توده و چریک‌های فدایی به شدت دست به تبلیغات و فعالیت زدند و با عناوین مختلف در شب‌نامه‌ها و بولتن‌های خود چون جم آتش‌افروز است، جم ضدخلق ترکمن و... مطلب نواشتند و ماهیت واقعی خود را نشان دادند. آقای حمیدیان یکی از این عوامل چریکی فدایی بود که از عوامل فرخ نگه‌دار در منطقه بود. به هر حال بخش عمده‌ای از خواست‌های ترکمن‌ها حل مسأله زمین و بازپس گرفتن اراضی از دست رفته از سرمایه‌داران و وابستگان رژیم سابق و تقسیم عادلانه آن اراضی میان خودشان را تشکیل می‌داد. پس از شروع این حوادث، واکنش مردم و دولت موقت نسبت به این حوادث چه بود؟ پس از آغاز درگیری‌ها زدوخورد به خیابان‌های اصلی کشیده شد و گروه‌های متخاصم روی بام‌ها و مغازه‌ها سنگر گرفتند. مغازه‌ها و ادارات تعطیل شد و مردم جرأت بیرون آمدن از خیابان را نداشتند. در این زمان پاسگاه‌های ژاندارمری نیز مورد حمله و دستبرد قرار گرفت. در واقع پاسگاه‌هایی که در غرب شهرستان قرار داشت توسط نیروهای ضدانقلاب چریک‌های فدایی مورد حمله قرار گرفت و سلاح‌های آن را به غنیمت بردند. اما پاسگاه‌های دادلی، مراوه‌تپه، کرند، گلی‌داغ توسط نیروهای مردمی و انقلابی تخلیه شد و به مراوه‌تپه سلاح‌ها آورده شد. چریک‌ها در آن زمان می‌گفتند که شیعه‌ها می‌خواهند سنی‌ها را بکشند و به اختلافات فرقه‌ای دامن می‌زدند. به طور کلی می‌توان گفت که ترکمن‌ها به خاطر نظریه خاص مذهبی‌شان آدم‌های سیاسی نیستند. هر مسأله‌ای که پیش می‌آمد می‌گفتند که تقدیر الهی است و در حقیقت چریک‌ها از این موضع استقبال کرده و در درون ترکمن‌های ستاد آنها نفوذ کردند و به آنها سلاح می‌دادند و متأسفانه عده‌ای از آنها فریب خورده و جذب سازمان شدند. پیش از این نیز از سوی نخست‌وزیر هیأتی اعزامی وارد گنبد شدند تا از طریق مذاکره با طرفین درگیر در گنبد تلاش خود را به پایان دادن زدوخوردهای شهر آغاز کنند. من نیز که از طرف مهندس غرضی مأموریت داشتم که از وضعیت گنبد گزارش تهیه کنم این کار را انجام دادم و گزارشی را به سپاه، وزارت کشور و نخست‌وزیر دادم. درباره کشته‌شدگان و مجروحین حوادث گنبد گزارش‌های ضدونقیضی ذکر شده است. تعداد حقیقی چقدر بود؟ بنده اطلاع دقیق و مستندی از تعداد مجروحین و تلفات حادثه در ذهن ندارم. با توجه به اینکه در 10 فروردین رفراندوم برای انتخاب نوع نظام صورت گرفت لطفاً درباره چگونگی برگزاری رفراندوم و حوادث به وجود آمده بفرمایید؟ ضدانقلاب بسیار سران ترکمن و مردم منطقه را تهدید می‌کرد که در انتخابات رفراندوم شرکت نکنند. حتی رادیوهای بیگانه و در رأس آنها بی.بی.سی اعلام کرد که ترکمن‌ها رفراندوم را تحریم کرده‌اند اما در حقیقت ترکمن‌ها و مردم گنبد در رفراندوم شرکت کردند و بنده نیز طی ملاقاتی که با سران طوایف ترکمن داشتم آنها اعلام حمایت و پیروی از رفراندوم را اعلام کردند و من نیز مذاکرات و مصاحبه‌های خود با آنها را در آن زمان به رادیو دادم که پخش شد. هم‌چنین از صندوق‌هایی که بازدید می‌کردم ترکمن‌ها نیز در صفوف رأی‌گیری حضور داشتند. در واقع این حرف که آنها در رفراندوم شرکت نکردند شبهه‌ای بود که توسط سران چریکی فدایی خلق و عناصر منافق زده می‌شد. غائله گنبد چگونه به پایان رسید؟ بین سران ترکمن و اعضای اعزامی هیأت دولت جلسه‌های متعددی برگزار شد و خواسته‌های طرفین مطرح گردید که در نتیجه فرمان آتش‌بس و ترک مخاصمه در 14 فروردین بسته شد و ارتش امنیت گنبد را در دست گرفت. متن توافقنامه ترک مخاصمه که بین نیروهای درگیر در گنبد با حضور ترکمن‌ها انجام شد شامل انتقال سریع مجروحین به بیمارستان‌ها و عقب‌نشینی کامل طرفین از سنگرها و مواضع دفاعی خود و پاکسازی شهر و هم‌چنین حفظ نظم شهر برعهده ارتش بود. با اعلام خبر توافقنامه ترک مخاصمه از رادیو مردم به خیابان ریخته و شادی کردند. و در واقع این چریک‌های فدایی خلق و حزب توده و کمونیست‌ها بودند که دست به توطئه زدند و قصد به راه انداختن جنگ داخلی را به منظور ضربه زدن به انقلاب داشتند که موفق نشدند.