رئیس علی دلواری

رئیس علی دلواری فرزند رئیس محمد، کدخدای ده دلوار بود که در سال 1260 شمسی برابر با هزار و دویست و نودو نه هجری قمری در روستای دلوار تنگستان دیده به جهان گشود.  او درعصر مشروطیت جوانی بیست و چهارساله، بلند همت، شجاع، در صدق و وفا بی مانند و در حبّ وطن کم نظیر و در توکل به خدا ضرب المثل بود. اگرچه سواد کامل و معلومات کافی نداشت، اما پاکی سرشت و صفات حمیده او طوری بود که زبانزد خاص و عام بود. او در همین دوران به صفوف مبارزین مشروطه‌خواه جنوب ایران پیوست و همکاری نزدیکی را با محافل انقلابی و عناصر مشروطه‌ طلب ایران شروع کرد. با کودتای ضد انقلابی لیاخوف روسی علیه مشروطه‌خواهان در هزار و سی‌صدو بیست و شش هجری قمری و بمباران مجلس شورای ملی و استقرار دیکتاتوری محمدعلی شاه قاجار، رئیس علی به همراه سیدمرتضی علم‌الهدی اهرمی به مبارزه علیه استبداد صغیر پرداخت.
در سال هزار وسیصد و بیست و هفت هجری قمری با کمک تفنگچی تنگستانی، بوشهر را از عناصر مستبد وابسته به دربار محمدعلی شاه پاک کرد و اداره گمرک و انتظامات و دیگر ادارات را تسخیر کرد. این کار دلیران تنگستان بر انگلیسی‌ها که اداره گمرک را در اجاره داشتند گران آمد وآنان برای تضعیف مشروطه‌خواهان و استمرار سلطه بر حیات اقتصادی و سیاسی جنوب ایران به جنگ با دلیران تنگستانی پرداختند و در این راه از دیگر خوانین جنوب ایران یاری جستند.
جنگ بین رئیس علی و دلیران تنگستان از یک طرف و انگلیسی‌ها و خوانین متحد آنان از سوی دیگر به طور متوالی و پراکنده تا شوال هزار و سی‌صدو سی‌و سه ه.ق ادامه یافت و انگلیسی‌ها نتوانستند بر رئیس علی و یارانش تفوق یابند. تا این که درگیر و دار حمله انگلیسی‌ها به بوشهر در شب بیست و سه شوال هزار و سیصد وسی‌وسه ه.ق (سوم سپتامبر هزار و نهصد و پانزده میلادی) هنگامی که رئیس‌علی در محلی به نام «تنگک صفر» قصد شبیخون به قوای انگلیسی‌ها را داشت، ‌از پشت مورد هدف گلوله یکی از همراهان خائن قرار گرفت و در دم به شهادت رسید.
وی هنگام شهادت حدود سی و چهار سال داشت. مبارزات وشهادت رئیس علی دلواری برگ زرین دیگری در تاریخ مقاومت دلیر مردان ایران در مبارزه با استعمار است . روستای دلوار بندر کوچکی است در پنجاه کیلومتری بوشهر که مرکز یکی از بخشهای ساحلی شهرستان تنگستان است واژه دلوار به معنای " دلاور " است که گاه " دلبار" هم گفته می شود شغل مردم دلوار اغلب    ماهیگیری و سفر به شیخ نشینهاست موقعیت دلوار بگونه ای است که کشتیهای بزرگ می توانند در ساحل آن پهلو بگیرند و به همین لحاظ در مقاطعی از تاریخ ایران نامی از آن ذکر شده است بندر دلوار که جمعیت آن حدود 700 نفر بوده است، بزرگترین نقش را در دفاع از خاک ایران  در سال 1914 م.( 1333 ه.ق) در مقابل حمله دوم قوای انگلیس داشته است
رئیس علی دلواری
رئیس علی دلواری فرزند رئیس محمد کدخدای دلوار در سال 1263 ه.ش بدنیا آمد پدر رئیس علی ، مورد احترام مردم منطقه بود و پس از شهادت فرزندش ،  از طرف احمد شاه به شجاع الدین  ملقب شد .  گفته می شود شاه در راه بازگشت از اروپا به دیدار او نیز رفته است
رئیس علی دوران کودکی خود را مثل دیگر کودکان آن روزگار گذراند. در هفت سالگی به مکتب رفت و قرآن و گلستان و نظامی و شاهنامه را آموخت وی تا قبل از استبداد صغیر و ورود انگلیسیها به بوشهر در کنار پدرش کدخدایی می کرد  زراعت داشت و به شیخ نشینهای اطراف سفر می کرد رئیس علی وقتی که ظلم انگلیسیها را به مردم بحرین می دید، می گفت اگر صد تفنچگی داشتم، بحرین را آزاد می کردم شخصیتی بود که در مروت، ادب و شجاعت بی نظیر و مدیری بی لایق مقید به اصول دین به و شمار می آمد شجاعتش را حتی دشمنانش می ستودند، تیرش هیچگاه به خطا نمی رفت و به چابکی و مهارت و صف آرایی در برابر دشمن زبانزد شده بود چهره ای عظیم الجثه و گندمگون داشت چهار زن اختیار کرد و تنها فرزند باقیمانده اش ، دختری است که در   روستای جامیینک  ز ندگی می کند
  رئیس علی و نهضت مشروطیت
 در سال 1326 ه.ق یعنی در زمان استبداد صغیر و انحلال مجلس بدست محمد علی شاه، مردم ایران در شهرهای مختلف از جمله تبریز و رشت و اصفهان مبارزه را آغاز کردند مردم بوشهر نیز شهر را از دست طرفداران محمد علی شاه خارج  ساختند رئیس علی دلواری به کمک سید مرتضی مجتهد اهرمی شهر را از محاصره ی نیروهای حکومتی آزاد ساخت رئیس علی یکصد تفنگچی استخدام کرده  و در عین حال گمرک شهر را تصرف کرد او مراقب بود که مردم به اجناس گمرک دستبرد نزنند. رئیس علی چنان در قلوب مردم محبوبیت داشت که بزرگان منطقه به او حسد می ورزیدند . در این زمان دولت انگلیس به دخالت در عراق و عثمانی می پرداخت و بخش هایی از جنوب هم مورد تجاوز آنان قرار گرفت و قیام تنگستان در همین اوضاع و احوال شکل گرفت . این قیام مورد حمایت روحانیت بود و به همین دلیل " جهاد"  قلمداد شد چنین جنگی از لحاظ عشایر مسلمان وظیفه مذهبی تلقی می شد و حکم حضور مردم ، از جناب آیة الله شیخ محمد حسین برازجانی از نجف اشرف صادر شده بود به همین خاطر"  سر پرسی  کاکس " رئیس هیأت سیاسی و نظامی انگلیس ، ستاد خود را در بوشهر مستقر ساخت و می کوشید روحانیت را از تأیید جنگاوران باز دارد
نخستین عملیات نظامی علیه نیروهای انگلیس
رئیس علی با آزادیخواهان بوشهر، از جمله میرزا علی کازرونی، سید مهدی طباطبایی، سید مرتضی علم الهدی مجتهد و شیخ محمد حسین مجتهد از علمای برازجان، مکاتبه و رفاقت دیرینه داشت و از اوضاع آشفته آن روزگار بسیار متأثر بود و در سفری که به بوشهر داشت در خانه سید محمد رضا کازرونی به کلام خدا سوگند یاد کرد که تا آخرین قطره خون با انگلیسیها مبارزه کند
 انگلیسیها در رمضان سال 1333 ق. عملاً بوشهر را اشغال کردند و پرچم خود را بر فراز دارالحکومة و دیگر ادارات به اهتزاز درآوردند آنها یک آلمانی و همسرش را که علیه انگلیسیها تبلیغ می کردند ، توقیف کرده و به هندوستان فرستادند نیروهای رئیس علی با شبیخون های شبانه موفق شدند کنسولگری و تأسیسات آن را به آتش بکشند نایب کنسول انگلیس که مورد محافظت شدید سربازان هندی بود توانست از این مهلکه بگریزد
جنگ دلوار
انگلیسیها دریافتند رئیس علی مرد سازش نیست حتی تطمیع و سازش در او اثری ندارد روز دوم رمضان 1333 ه.ق چهار کشتی جنگی برای گلوله باران دلوار و مجاهدان دلواری به همراه پنج هزار سرباز انگلیسی و هندی وارد منطقه شدند رئیس علی ابتدا زنان و کودکان را از دلوار خارج کرد سربازان با قایق به سمت دلوار آمدند رئیس علی دستور داد مبارزان از تیراندازی دست بردارند و پس از آنکه سربازان بیگانه رسیدند، دستور حمله داد از کثرت انفجار دود باروت بر سر دلوار آسمان ساحل دریا چنان تیره و تار شد که نیروهای دشمن دیده نمی شدند . رئیس علی دستورعقب نشینی به تپه های اطراف دلوار را داد ولی نیمه شب با بکارگیری تاکتیک قدیمی خود، شبیخون نهایی را آغاز کرد . جنگی تن به تن در گرفت و فرمانده دشمن بدست رئیس علی کشته شد و تا ظهر روز بعد، با ازدیاد تلفات دشمن  نسیم  فتح و پیروزی بر پرچم رئیس علی و دلواریها وزید و دشمن عقب نشینی کرد
شهادت رئیس علی
نیروهای انگلیس پس از شکست دلوار، قشون باقیمانده خود را عازم بوشهر کردند آوازه رشادت رئیس علی نه تنها در ایران بلکه در اروپا هم ورد زبانها گردیدو روزنامه تایمزصفحاتی از اخبار خود را به آن اختصاص داد. شهرت و محبوبیت رئیس علی باعث شد که خوانین به او حسد ورزند و شهادتش در هاله ای  ازابهام است رئیس علی در میدان جنگ روز بیست و ششم ذیقعده 1333 ه.ق بوسیله یک نفر فریب خورده وطن فروش در جنگ " تنگک " به شهادت رسید پس از شهادت با تشییع جنازه ای طولانی و بی نظیر ، جسد او را به نجف اشرف حمل کرده و در کنار پدرش به خاک سپردند در سال شهادت رئیس علی مردم تنگستان یکسال تمام مشکی پوشیدند و عزاداری کردند . حتی در مسجد شاه تهران رئیس دولت ، میرزا حسن خان مستوفی الممالک ، برای رئیس علی ختم گرفت و بسیاری از شخصیتهای دولتی و مذهبی برای عرض تسلیت به نزد زائر محمد آمدند.