یادگاری نویسی ، تخریب چهره اماکن تاریخی

هجوم یادگاری هایی که گاه با خودکار و مداد و زغال و شاید با کنده کاری و رنگ های شیمیایی بر پیکره میراث به جای مانده از نیاکان بویژه در سال های اخیر به نحوی بوده که بازدیدکنندگان این بناهای تاریخی را دلزده و دوستداران میراث فرهنگی را مغموم کرده است.
حجم این یادگاری ها گاهی آنقدر زیاد است که زیبایی بنا را در خود فرو می برد و آزار دهنده می شود؛ یادگاری هایی که پاک کردن آن از روی تاریخ به سادگی نوشتن و حکاکی کردن آن نیست.
این یادگاری نویسی ها همان «وندالیسم» است که کارشناسان آن را به معنای تخریب کنترل نشده اشیاء و آثار فرهنگی با ارزش یا اموال عمومی تعبیر کرده اند که در زمره ناهنجاری های اجتماعی قرار می گیرد.
آنچه وندالیسم در حوزه میراث فرهنگی را از دیگر ناهنجاری های اجتماعی آن متمایز می کند، هزینه ها و خسارات غیرقابل جبرانی است که این رفتار بر پیکره میراث فرهنگی و اشیاء تاریخی کشور وارد کرده است. از این رو می توان یادگاری نویسی بر اشیاء تاریخی را از بزرگترین تهدیدهای آثار تاریخی دانست که منحصر به ایران نیست و نمونه هایی از این ناهنجاری های اجتماعی و فرهنگی را در بسیاری از کشورهای دارای اماکن تاریخی مشاهده کرد.
به عقیده کارشناسان، وندالیسم میراث فرهنگی در کشورهای گردشگرپذیری که رقم قابل توجهی از درآمدهای خود را از طریق صنعنت گردشگری و بازدید آنها از بناهای و آثار تاریخی تامین می کنند، قابل رویت است. در ایران به خاطر گستردگی و پراکندگی آثار تاریخی در اقصی نقاط کشور این پدیده به یک مشکل در حوزه میراث فرهنگی تبدیل شده زیرا فقط با تدوین قوانین پیشگیرانه، به کارگیری نیروی انسانی و یا حتی نصب تابلو آگاهی بخش نمی توان، بازدیدکننده را از انجام رفتارهای وندال گرایانه برحذر داشت.
گزارش هایی که از دوستداران میراث فرهنگی در اقصی نقاط ایران از تخریب و یادگاری نویسی روی آثار تاریخی بویژه سنگ نگاره ها و سنگ نبشته های موجود در استان فارس و محوطه های تاریخی موجود در آن بویژه تخت جمشید، پاسارگاد، نقش رستم و ... منتشر می شود، دلیلی بر این مدعا است. یادگاری نویسی روی دیوار بناهای تاریخی، سنگ نگاره ها و سنگ نبشته های تخت جمشید، سی و سه پل، آرامگاه حافظ، پل خواجو و ... تنها نمونه هایی از وندالیسم در حوزه میراث فرهنگی است. این یادگاری نویسی ها حوزه وسیعی را در بر می گیرند: از نام بازدیدکننده و تاریخ آن تا شماره های تلفن همراه و آگهی های تبلیغاتی و حتی انتخاباتی!

 میل به جاودانگی عامل وندالیسم آگاهانه
عضو هیات علمی پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بر این باور است که اقدام به یادگاری نویسی روی آثار تاریخی گاه آگاهانه و گاهی نیز غیرآگاهانه، به صرف نداشتن شناخت از آثار تاریخی از سوی بازدیدکنندگان آثار تاریخی ایجاد می شود.
«آزاده حیدرپور» می گوبد: روانشناسان و جامعه شناسان دیدگاه های متفاوتی را درباره انگیزه این رفتار ناسنجیده اجتماعی دارند؛ گروهی یادگاری نویسی را یک رفتار ذاتی، طبیعی و غریزی می انگارند و این رفتار را برخاسته از نیاز فطری انسان، یعنی میل به جاودانگی و فناناپذیری می دانند.
وی در عین حال تاکید کرد که گروهی از پژوهشگران اجتماعی، انگیزه این رفتار را میل به شهرت طلبی می دانند و برخی هم ناآگاهی و نداشتن شناخت از آثار تاریخی را ریشه این معضل اجتماعی معرفی می کنند.
حیدرپور با بیان اینکه برخی کارشناسان معضل یادگاری نویسی را همچون یک بیماری و ناهنجاری روانی می دانند، می افزاید: فرهنگ سازی، اطلاع رسانی و بالا بردن شناخت عمومی درباره هویت ملی گزینه نخست برای مقابل با این رفتار ناهنجارانه به شمار می رود.
وی ادامه می دهد: نصب تابلوی مخصوص یادگاری نویسی در کنار بناهای تاریخی از دیگر راه های درمان و پیشگیری از این معضل اجتماعی است.

ضربه کاستی های تربیتی بر دیوار تاریخ
«سمیه زارع» کارشناس ارشد جمعیت شناسی نیز می گوید: مطالعه شیوه و انگیزه ها و چگونگی تخریب گرایی میراث فرهنگی، حاکی از آن است که علاوه بر ناراحتی ها و کمبودهای روانی و روحی، کاستی های تربیتی نیز در محیط خانواده نیز بر این رفتار موثر است. وی تاکید می کند: این کاستی های تربیتی تا پایان دوره بلوغ و حتی پس از آن می تواند عاملی موثر در توجیه رفتار افراد در این حوزه باشد.

 نقش غیرقابل انکار رسانه ها در اصلاح رفتار
«محمدرضا رسولی» کارشناس حوزه رسانه و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی نیز با تاکید بر نقش رسانه ها برای اصلاح این رفتار ضد اجتماعی و فرهنگی می گوید: در عصری که در آن رسانه های جمعی جزئی جدایی ناپذیر زندگی به شمار می رود، می توان بر نقش آموزشی رسانه ها اتکا کرد. به عقیده این کارشناس حوزه ارتباطات اجتماعی، رسانه ها می توانند نقش آموزش موازی را در کنار سایر دستگاه های آموزشی ایفا کنند زیرا آنچه رسانه ها به عنوان اطلاعات به آدمی انتقال می دهند، به اشکال مختلف در نحوه زندگی، اندیشه و احساسات وی و حتی فرزندانش تعیین کننده است.
رسولی با تاکید بر اینکه پرداختن رسانه ها به موضوع میراث فرهنگی نقش بسزایی در جلوگیری از تخریب این میراث دارد، تاکید می کند: میراث فرهنگی کشور پلی است معرفتی میان گذشته و حال که ذهنیت و وجود انسان ایرانی امروز را به ذهنیت و تجربه وجودی ایرانیان گذشته پیوند می زند. به گفته وی، رسانه های داخلی در صورت توجه به رویکرد آموزشی خود در حوزه میراث فرهنگی می توانند سهمی در جلوگیری از تخریب میراث فرهنگی ایفا کنند.

شاید برخی یادگاری نویسی روی بناهای تاریخی را محصول ناآگاهی و یا کم سوادی بازدید کننده بدانند اما این دیدگاه قطعی نیست و چه بسیار بوده که افراد با داشتن تحصیلات دانشگاهی و جایگاه اجتماعی بالا، به نوعی رفتارهای وندال گرایانه را مرتکب شده است.
سوار شدن روی مجسمه های سنگی تخت جمشید برای گرفتن عکس یادگاری، گذر از موانعی که برای حفاظت از این بناها قرار داده شده است و یا امضای گروهی دانشجویان پای میراث تاریخی که برای اردوی دانشجویی به آنجا آمده اند، همگی رفتارهای ضد میراث فرهنگی هستند که حتی افراد دانشگاهی آن را مرتکب می شوند .  باید گفت که این رفتارهای ضدفرهنگی هر کدام به مثابه یک تیشه به پایه های میراث فرهنگی و تاریخی این مرز و بوم می نشیند که نتیجه ای جز از پای انداختن آن و تخریب کامل آنچه از گذشتگان به جای مانده، ندارد . نبود قوانین بازدارنده از ارتکاب این اعمال و کاستی های موجود در بخش دولتی بویژه برای نصب تابلوهای آگاهی بخش به بازدید کنندگان و بکارگیری نیروی انسانی و یگان حفاظت کافی در این اماکن بر شدت رفتارهای ضدفرهنگی بازدیدکنندگان افزوده است. هرچند مقابله کامل با یادگاری نویسی روی بناهای تاریخی امکانپذیر نیست اما می توان از تجربه دیگر کشورها برای کاهش صدمات آن به آثار تاریخی بهره جست؛ از این رو برخی کشورهای تاریخی اروپایی از جمله ایتالیا و یونان با نصب تابلوهایی از بازدیدکنندگان می خواهند که یادگاری های خود را روی آن بنویسند .  البته این تابلوها در ایران به دفاتر یادگاری تبدیل شده اند که به عقیده دست اندرکاران میراث فرهنگی، آنگونه که باید در کاهش دیوارنویسی بازدیدکنندگان موثر نبوده است . امروز یادگاری های حکاکی شده روی بدنه میراث فرهنگی کشور بویژه روی بناهایی که ثبت جهانی شده اند، وصله ناجوری هستند که راه حلی جز تغییر نگرش بازدیدکنندگان ندارد تا شاید این تغییر نگرش به تغییر رفتار هم منجر شود.