باورداشت ارزش‌های الهی؛ شاخصه ادبیات دفاع مقدس

 ازجمله مقوله‌هایی است که بشر برای حفظ حیات، عزت و شرافت خود از آن در مواقع ضرورت استفاده می‌کند و همواره برای مراقبت از جان، ناموس و کیان خود از این قانون طبیعی بهره می‌برده است. با شروع جنگ تحمیلی، حماسه‌ای بزرگ در فرهنگ و باورهای ملت ایران شکل گرفت، فرهنگی بنام دفاع مقدس.

 بدون تردید یکی از اتفاقات درخشان در کشور ما دوران هشت سال دفاع مقدس است که از افتخارات بی‌نظیر و ماندگار این مرز و بوم است. تاریخ هشت‌ساله دفاع مقدس از هر زاویه‌ای که به آن بنگریم، یکی از ماندگارترین حوادث تاریخ معاصر کشور است.

 جنگ، دارای ابعاد و پیامدهای گوناگونی است. همانگونه که زندگی و جامعه را دچار دگرگونی و تحول می‌کند فرهنگ آن کشور را  نیز تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و با توجه به ابعاد مختلف آن، ظرفیت تأثیرگذاری روی فرهنگ و معرفی الگوهای فرهنگی را دارد. در این میان هنرمندان متعهد همچون دیگر اقشار جامعه نسبت به مقوله جنگ و آثار آن بی‌تفاوت نماندند.

 هر رویداد بزرگی، ادبیات مختص به خود را ایجاد می‌کند. از جنگ و درباره جنگ نوشتن عرصه گسترده‌ای است که در اختیار داستان‌نویسان قرار گرفت و توانستند واقع‌گرایانه و هنرمندانه، صحنه‌هایی بی‌بدیل از حماسه‌سازی و دلاوری‌ها به تصویر بکشند و با ثبت و نگارش در این موضوع، یک جریان ادبیِ قوی و فاخر را به‌وجود آوردند بنام ادبیات دفاع مقدس.

 یکی از علل ماندگاری و مانایی فرهنگ دفاع مقدس، ادبیات داستانی است. این نوع ادبیات با توجه به ویژگی‌ها و جاذبه‌هایی  که دارد، نمی‌گذارد گرد فراموشی روی این حادثه درخشان بنشیند. ثبت ابعاد مختلف این حماسه خود یک نوع جهاد فرهنگی است و دست‌کمی از دفاع از کشور ندارد.

 این نوع ادبیات باتوجه به اینکه بومی بوده و ترجمه‌ای و وارداتی نیست، طیف زیادی از مردم را با ادبیات آشتی داد، چراکه مخاطب با قهرمانان و وقایعی آشنا می‌شود که در همین مرز و بوم اتفاق افتاده است. پرداختن به ادبیات دفاع مقدس، از همان آغاز جنگ شروع و اکنون جایگاهی قابل توجه در بین دیگر حوزه‌های ادبی و سبک‌ها  پیدا کرده است.

دستاوردهایی که در این دوران تجلی و تبلور یافت، ریشه در فرهنگ دینی و ارزش‌ها داشت. درخشش خیره‌کننده نمایش ارزش‌های معنوی و اخلاقی در این هشت سال، حماسه بی‌بدیلی خلق کرد که باید در تاریخ ثبت و ضبط شود. از علت‌های جذابیت بالای این نوع ژانر، پرداختن به فضایل والای انسانی ست. ادبیات دفاع مقدس بخاطر خلق فضاهای معنوی و پرداختن به هنر قدسی، توانست مثل ادبیات عرفانی تأثیرگذار باشد. در این نوع ادبیات، اندیشه‌های متافیزیکی، بیش از هر عامل دیگری در پیش‌برد عناصر داستان تأثیرگذار است و آنچه حرکت و عمل قهرمان داستان را حرکت و جهت می‌بخشد، اعتقاد به باورهای دینی است.

نویسندگان در این خصوص با گرایش‌های گوناگون با استفاده از سبک‌های مختلف به تولید اثر پرداخته‌اند که معرف این مسأله است که این رویداد بزرگ برای هر ایرانی با هر تفکری که تعلق خاطر و علاقه به این مرز و بوم  و ارزش‌ها دارد، دارای اهمیت است. در این راستا با توجه به فرم و شگردهای داستان‌نویسی از مضامین مختلفی جهت متن روایت استفاده می‌کنند که مهمترین آن‌ها عبارتند از: ایثار و شهادت‌طلبی، رضایت و تسلیم، توسل به ائمه اطهار، میهن‌پرستی، توکل و امید، صبر و استقامت.

 ادبیات جنگ مثل دیگر حوزه‌های ادبی دارای فراز و فرود خاص خود بوده است. در روزهای آغازین جنگ، آثاری که تولید می‌شد، بیشتر به‌صورت روایت‌گونه و بر مبنای احساسات بود. این طبیعی بود چراکه در آن دوران با شرایط پیش آمده، نویسندگان در تولیدات خود کمتر به ابعاد فنی، ادبی، هنری و تکنیک‌ها می‌پرداختند و بیشتر براساس تعهد و عشق و علاقه بود، اما با گذشت زمان این سبک به پختگی نسبی رسید تا جایی که امروزه به یکی از سبک‌های رسمی  پرمخاطب تبدیل شده و رشد کمی و کیفی خوبی پیدا کرده است.

 ادبیات داستانی با رویکرد دفاع مقدس، قاعدتا دارای اصولی است که سازنده شاکله آن می‌باشد  و تابع عناصری مثل طرح، شخصیت‌پردازی، مضمون، صحنه، دیالوگ، فضا و رنگ است. یکی از شاخصه‌های بارزی که در مضمون ادبیات جنگ ما به چشم می‌خورد و آن را ویژه و متمایز کرده، دین‌باوری و باورداشت ارزش‌های الهی است که به این نوع ادبیات رنگ و جلای خاصی بخشیده است. پرداختن به ادبیات جنگ فقط روایت درگیری و کشمکش و هیجان صرف نیست، بلکه جا دارد به حوزه معرفتی آن نیز توجه شود.

 اگر ادبیات جنگ از خاطره‌گویی صرف، کلی‌نگری‌های غیر هنری و از شتاب‌زدگی در تولید اثر خارج شود و با استفاده کردن از قالب، فرم‌های ادبی و اسلوب هنری تولید شود به ماندگاری آن اثر بیشتر کمک می‌کند. همچنین سفارشی‌نویسی و الگوبرداری از آثار دیگران نیز به موفقیت این مهم لطمه می‌زند، زیرا پرداختن به داستان‌های جنگ به‌صورت کلیشه‌ای و تکرار ماجراجویی از اعتبار هنری اثر می‌کاهد.

 نهادینه کردن ارزش‌های فرهنگ دفاع مقدس از اهمیت خاصی برخوردار است. نشر و ترویج ارزش‌های اخلاقی و معنوی این دوران در تربیت نسل‌های آینده تأثیرگذار است. افتخاراتی که طی این دوران کسب شد، باید ماندگار و برای نسل‌های آینده ثبت شود. این میراث گرانبها باید در ذهن اقشار مختلف جامعه باقی بماند و دستاوردهای مختلف جنگ ازجمله فرهنگ ایثار و شهادت و مقاومت درقالب آثار هنری و  به‌ویژه ادبیات داستانی منتقل شود.