تاریخ یک مهاجرت (گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تا کنون)

مطالعات مشهدشناسی در یک دهه اخیر شاهد رشد و گسترش قابل توجهی بوده است. توجه به منابع مختلف برای نگارش تاریخ گام مهمی در پژوهش‌های اخیر است. کتاب گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تا کنون در اواخر سال 1392 توسط مرکز پژوهش‌های شورای اسلامی شهر مشهد در تیراژ 1000 نسخه منتشر و در دسترس عموم قرار گرفته است. علی نجف زاده مدرس دانشگاه بیرجند از جمله پژوهشگرانی است که برای نگارش این کتاب از تمام ظرفیت‌های موجود استفاده کرده است.

مشهد یک کلان شهر مذهبی با سابقه‌ای چند صد ساله و جمعیت فراوان است. از دوره صفویه بر جمعیت آن افزوده شده و هر ساله هزاران نفر از بیرون به عنوان زائر، مجاور و مهاجر وارد مشهد گردیده‌اند که بسیاری به خاستگاه خود بازنگشته‌اند. موقعیت سیاسی، فرهنگی و اقتصادی مشهد باعث جذب جمعیت فراوان شده که سال‌هاست در کنار یکدیگر زندگی می‌کنند، با آن که تا کنون تاریخ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مشهد بارها نوشته شده ولی به ترکیب جمعیتی شهر بزرگ مشهد کمتر توجه شده است.

بررسی منابع
نویسنده از بیش از دویست عنوان منابع مختلف همچون نسخ خطی، کتاب‌ها، اسناد، پایان نامه‌ها و طرح‌های پژوهشی، مقالات، تاریخ شفاهی، روزنامه‌ها و مجلات برای نگارش این کتاب استفاده است.
دستورالعمل جمع و خرج مملکت خراسان و زندگی نامه خودنوشت حاج حسین آقا ملک از جمله نسخه‌های خطی محسوب می‌شوند که در این کتاب استفاده شده‏اند. دیگر منابع مورد استناد نویسنده در یک دسته‏بندی کلی عبارتند از: سفرنامه‌هایی که در ارتباط با شهر مشهد و مهاجران دارای اطلاعاتی هستند. که از آن جمله می توان از سفرنامه خراسان و کرمان تالیف غلامحسین خان افضل الملک، سفرنامه بارنز، سفرنامه خانیکف، سفرنامه از خراسان تا بختیاری نوشته هانری رنه دالمانی، سفرنامه حاجی داود، سفرنامه کلات، سفرنامه فریزر، سفرنامه سدیدالسلطنه، سفرنامه ریچاردز، سفرنامه ناصرالدین شاه به خراسان، سفرنامه خراسان و سیستان تالیف ییت و... نام برد. کتاب‌هایی همچون: مطلع الشمس تالیف اعتماد السلطنه، مشهد طوس یک فصل از تاریخ و جغرافیای تاریخ خراسان نوشته سید محمد کاظم امام، آشوب آخرالزمان: وقایع مشهد در 1330، عزمات خسرویه-صدقات نیریه نامه آب زندگانی، مزار میرمراد، تاریخ انقلاب خراسان، خاطرات حکمت یا مشهد قدیم، شجره طیبه در انساب سلسه سادات علویه رضویه، نفوس ارض اقدس، شمس الشموس، آثارالرضویه و مشهد در آغاز قرن چهاردهم خورشیدی ذکر نمود. نویسنده از کتاب‌های خاطرات هم بهره لازم جهت نگارش این کتاب برده است که می‌توان به خاطراتی همچون: از باغ قصر تا قصر آرزوها (خاطرات سیاسی یک عضو سابق حزب توده)، خاطرات سیاسی سید محمد علی شوشتری، روزنامه خاطرات عین السلطنه، خاطرات صدر الاشرف، خاطرات فردریک اوکانر از مشروطه تا جنگ جهانی اول و... اشاره نمود.

استفاده از منابع اسنادی در کتاب مزبور موجب شده تا محتوای آن از اهمیت بسزایی برخوردار شود. کتاب‌های از جمله؛ اسناد میرزا عبدالوهاب خان آصف‏الدوله، گزیده اسناد خراسان، اسناد حضور دولت‌های بیگانه در شرق ایران، انقلاب خراسان مجموعه اسناد و مدارک سال 1300 ش، جنبش کلنل محمد تقی خان پسیان بنابرگزارش‌های کنسولگری انگلیس، کتاب آبی، کتاب نارنجی و...را نام برد. بخشی از منابع کتاب گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تا کنون به تحقیقات و پژوهش‌هایی اختصاص دارد که مطالبی در ارتباط با شهر مشهد دارند. از میان کتاب‌های مورد استناد می‌توان به آثاری چون: تاریخچه آموزش و پرورش نوین مشهد، احزاب و سازمان‌های سیاسی و عملکرد آن‌ها در خراسان، رژی در مشهد، حوزه علمیه خراسان، صد سال سینما در مشهد، مشهد در بامداد نهضت امام خمینی، تاریخ شهر مشهد، خاطرات پزشکی در مشهد، واقعه خراسان، سرگذشت نمایش در مشهد و ...اشاره نمود.

انجام مصاحبه و استفاده از تاریخ شفاهی بخش دیگری از منابع علی نجف زاده جهت نگارش کتاب گروه های مهاجر به مشهد است. نویسنده با حدود 50 نفر از افرادی که در ارتباط با مهاجران مشهد اطلاعاتی داشته‌اند مصاحبه نموده و در کتاب مزبور استفاده نموده است. تلفیق اسناد و مدارک و منابع در کنار تاریخ شفاهی موجب شده تا مطالب از نوآوری برخوردار شود. تاریخ شفاهی مهاجران افغانستان به مشهد از جمله پروژه‌هایی است که در مرکز اسناد آستان قدس رضوی انجام شده است. با توجه به مطالب کتاب مزبور انجام طرح‌های مختلف دیگر در مورد مهاجران مشهد مورد نیاز است. مهم‌ترین کارکرد تاریخ شفاهی در کتاب حاضر نمود پیدا کرده است زیرا مطالب روایت شده به دور از دغدغه‌های سیاسی و برای بیان تاریخ مهاجرت و نحوه استقرار در شهر مشهد و مشکلات فرا روی آنهاست. استفاده از مطالب و اخبار و گزارش‌های روزنامه‌ها و نشریات ازدیگر مستندات آقای نجف‏زاده در این کتاب هستند. نویسنده از مطالب 31 روزنامه چون؛ آزادی، اخبار اداره اطلاعات شوروی، اخبار تازه روز، بهار، خورشید، خراسان، هیرمند، نوبهار، راستی، دادگستران و...استفاده نموده است.

ساختار کتاب
کتاب در 8 بخش تدوین شده است. بخش اول روس‌ها، مهاجران قفقاز و آسیای میانه است. در این بخش به سابقه حضور روس‌ها در مشهد، موسسات مدنی روس‌ها، کنسولگری روسیه و بیمارستان شوروی، بخارایی‌ها و سمرقندی‌ها، قفقازی‌ها و مروی ها پرداخته شده است. نویسنده در بخش دوم به نقش انگلیسی‌ها و اتباع آن‌ها در مشهد پرداخته است. مهم‌ترین مطالب این بخش در محورهای چون؛ تاسیس کنسولگری بریتانیا، هندی‌ها، کشمیری‌ها هستند. بخش سوم به فعالیت آمریکایی‌ها در مشهد اختصاص دارد. بیمارستان آمریکایی، آموزشگاه پرستاری، اصل چهار ترومن، باشگاه لاینز و ...از دیگر مطالب کتاب هستند. در بخش چهارم مهاجران کشورهای همجوار به مشهد مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته‌اند. تیموری‌ها، هزاره‌ها، هراتی‌ها، قندهاری‌ها، کابلی‌ها، بربری‌ها، کنسولگری افغانستان در مشهد، پراکندگی افغان‌ها در مشهد، مشاغل افغان‌ها و مهاجران عراقی‌ها پرداخته شده است.

بخش پنجم کتاب به مهاجران غیرخراسانی اختصاص دارد. مهاجران آذربایجانی و سابقه حضور آن‌ها در مشهد و مشارکت در فعالیت سیاسی – اجتماعی مورد نظر نویسنده بوده است. کرمانی‌ها و نقش آن‌ها در مسائل مذهبی، یزدی‌ها و فعالیت‌های تجاری، کاشانی‌ها، زابلی‌ها و اقامتگاه‌های آن‌ها از دیگر مطالب کتاب گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تا کنون هستند. در بخش ششم به مهاجران خراسانی و جغرافیای ورود آنها به مشهد پرداخته شده است. تحلیل و بررسی تاریخ مهاجرت گروه‌های جنوب خراسان همچون قاینی‌ها، بیرجندی‌ها، بجستانی ها، فردوسی‌ها، گنابادی‌ها، کاشمری، طبسی و تربتی‌ها مورد نظر نویسنده بوده است. مهاجران شمال خراسان همچون قوچانی‌ها، سرولایتی ها، بجنوردی‌ها و ... از دیگر مطالب این بخش هستند.

در بخش هفتم اقلیت‌های دینی غیر مسلمان مورد بررسی قرار گرفته‌اند. سابقه حضور ارامنه و یهودی‌ها از مهم‌ترین مطالب کتاب هستند. در بخش هشتم اقلیت‌ها و گروه‌های مسلمان مورد نظر بوده‌اند. سابقه حضور دراویش بکتاشیه، خاکساریه، ذهبیه، نعمت اللهی، چشتیه و اصحاب سراچه بررسی و به جایگاه آن‌ها در ساختار اجتماعی مشهد پرداخته شده است. کولی‌ها، اهل تسنن همچون بلوچ و ترکمن‌ها از آخرین مطالب کتاب مزبور هستند.

هدف نگارش
نویسنده با ارائه تعاریف مهاجرت بر نظریات نویسندگانی چون اسمت، آنتونی گیدنز و اشنایدر تأکید نموده است. والر کانر گروه قومی را برای یک گروه با نسبت فرهنگی مشترک و یک احساس هویت به عنوان زیر مجموعه‌ای از یک جامعه بزرگ به کار برده است.(1) در این کتاب گروه‌های جمعیتی مهاجری که از نوعی انسجام درونی برخوردارند، مورد بررسی قرار گرفته اند و از مهاجران پراکنده صرفنظر شده است. از دیدگاه نویسنده سادات رضوی از قدیمی‌ترین مردم مشهد محسوب می‌شوند و پس از آن با مهاجرت مردم طوس و روستاهای اطراف از یک سو و اقامت زائران به عنوان مجاور بر جمعیت شهر افزوده شده است. آقای نجف زاده آغاز تنوع جمعیتی مشهد را از دوره قاجار می‌داند.(2) مهم‌ترین اهداف نویسنده از نگارش کتاب در موارد ذیل خلاصه می‌شود: درباره نقش گروه‌های مختلف مهاجر، تاثیرات مثبت و منفی مهاجرت‌های قومی بر مشهد کمتر تحقیق شده است. شناخت کاملی از گروه‌های مختلف مهاجر و ساکن مشهد وجود ندارد. درباره علل مهاجرت آنان کمتر صحبت شده، محل اقامت ایشان به طور دقیق مشخص نیست، مرکز ثقل و محل گردهمایی و حتی علل انسجام گروهی آنان مشخص نشده است.(3) نقش گرو های جمعیتی در مدیریت شهری و در تحولات سیاسی در این کتاب مورد واکاوی قرار گرفته است. در این کتاب زندگی تاریخی و روزمره گروه‌های مختلف جمعیتی در درون شهر مشهد مورد بررسی قرار گرفته و از نوع پژوهش قوم نگاری است.

بخش مهمی از پژوهش به صورت میدانی انجام گرفته و اطلاعات مورد نیاز از مطلعین به صورت هدفمند جمع‏آوری شده است. برخی از سئوالاتی مورد نظر نویسنده جهت مصاحبه عبارتند از:

1- زمان و علل مهاجرت گروه شما به مشهد چه بود؟
2- زمان ورود و مهاجرت به مشهد کی بود؟
3- شما در کدام محله و منطقه مشهد مستقر شدید؟
4- بیشتر در چه شغل فعال بودید؟
5- موقعیت اقتصادی گروه شما در گذشته و حال چگونه بوده است؟
6- افراد خیر و ثروتمند موثر چه کسانی بوده و هستند؟
7- مدرسه، حسینیه، مسجد و پایگاه فرهنگی شما کی و کجا تاسیس شد؟ و...

در مجموع نویسنده 31 سئوال مطرح نموده است و از گروه‌های مختلف به تناسب با تعداد جمعیت و همکاری راوی، مصاحبه و سئوال شده است. ترکیب و شمار پاسخ دهندگان بدین شرح است: روس‌ها 7 نفر، مروی ها 25 نفر، بخارایی‌ها 8 نفر، قفقازی‌ها 12، انگلیسی‌ها 6، هندی‌ها 5، کشمیری 9، آمریکایی 4، افغان 44، مهاجران عراقی 17، آذربایجانی 56، قاینی 40، مهاجران خراسان رضوی 54، مهاجران شمال خراسان 61، کرمانی 27، یزدی 22، کاشانی 6، زابلی 32، گیلانی 7، اعراب خوزستان 6، ارامنه 8، یهودی 12، دراویش 15، کولی‌ها 38، بلوچ 14، ترکمن‌ها 26 نفر.

تلفیق اسناد، منابع کتابخانه‌ای در کنار پرسشنامه‌ها و تاریخ شفاهی موجب شده است تا کتاب گروه‌های مهاجر به مشهد از صفویه تا کنون به عنوان یکی از آثار مورد توجه قلمداد شود. نویسنده تلاش نموده است از آخرین دیدگاه‌ها و اطلاعات روزنامه‌ها و ... در این کتاب بهره ببرد و در جهت مستند نمودن این کتاب زحمات فراوانی کشیده است. قطعاً انتشار این گونه کتاب‌ها کارنامه مرکز پژوهش‌های شهر مشهد را خوب جلوه خواهد داد. زیرا تلاش شده تا هویت شهر مشهد در قالب کتاب‌های علمی برجسته و نمایان شود.

۱ - نجف ‏زاده، علی، گروه های مهاجر به مشهد از صفویه تا کنون. مشهد. مرکز پژوهش های شورای شهر مشهد. 1392، ص14
۲ - همان، ص15
۳ - همان، ص18

غلامرضا آذری خاکستر، هفته نامه تاریخ شفاهی، شماره 167