مقایسه نمایشگاه کتاب تهران با سایر نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب در جهان

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرگزاری تسنیم،‌ پژوهش «نظرسنجی میدانی از بازدیدکنندگان بیست و ششمین نمایشگاه بین‏‌المللی کتاب تهران با تأکید بر رابطه استقبال از نمایشگاه و میزان مطالعه بازدیدکنندگان و پژوهش فرعی «مقایسه یافته‏‌های نظرسنجی از بازدیدکنندگان بیست و ششمین نمایشگاه بین‏‌المللی کتاب با شاخص‏‌های شورای فرهنگ عمومی در سال 89» در اردیبهشت سال 92 با مدیریت و نظارت مجید صحاف، همکاری پژوهشگاه فرهنگ هنر و ارتباطات و نظارت علمی محمد سرشار انجام شده است.

در بخشی از این نظرسنجی مقایسه‌ای  وضعیت برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب در دیگر کشورها و رتبه‌بندی جهانی آن انجام شده است.

در مقدمه این پژوهش آمده است: « اگر بخواهیم نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را در عرصه جهانی با برخی از کشورهای توسعه یافته جهان همچون نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت در کشور آلمان مقایسه کنیم، هر چند هر دو نمایشگاه با مقوله نشر و ناشر، کتاب، و سایر مولفه‌ها و ابزارآلات انتشاراتی سر و کار دارند، اما تفاوت ساختاری و بنیادی بین آنها وجود دارد. چرا که اصولاً هر یک از این نمایشگاه‌ها در دو فضا و حال و هوای متفاوت برگزار می‌شوند و مخاطبان‌شان هم با هم فرق دارند. همچنین به لحاظ سازماندهی با یکدیگر تفاوت داشته و هر یک از این دو نمایشگاه، اهداف خاص خود را دارند. به صورتی که سایر مقولات، تابعی از اهداف‌شان است.

در این پژوه به چند سوال اساسی پاسخ داده شده است،‌ این سوالات عبارتند از:‌

 وضعیت برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب تهران از دوره اول تا بیست و ششم چگونه بوده است؟

 آخرین دوره‌های نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب که از سوی دیگر کشورهای جهان (نمایشگاه‌های برتر) برگزار شده به چه نحوه است؟

برای ارزیابی و مقایسه آماری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب در دیگر کشورهای جهان، چگونه می‌توان از معیارها و شاخص‌های مشترک استفاده کرد؟

سوالاتی که در این  پژوهش بررسی شده است،‌ عبارتند از

کشورهای شرکت‌کننده در هر کدام از این نمایشگاه‌ها (داخلی و دیگر کشورها) چه تعداد است؟ 

ناشران داخلی و نیز ناشران و نمایندگی‌های صنایع نشر خارجی شرکت‌کننده در هر کدام از این نمایشگاه‌ها چه تعداد است؟

عنوان عرضه شده (خارجی و داخلی) کتاب در نمایشگاه تهران و نیز در آخرین دوره برگزار شده در دیگر کشورهای جهان چه تعداد است؟

بازدیدکنندگان هر کدام از نمایشگاه‌های مذکور چه تعدادند؟  تعداد برگزاری برنامه‌های جانبی و فرهنگی نمایشگاه‌های مذکور چگونه است؟

مدت زمان برگزاری این نمایشگاه‌ها چگونه است؟

از بین بیش از 50 نمایشگاه بین‌المللی کتاب در جهان، تعداد 40 نمایشگاه کتاب برای ارائه در این پژوهش انتخاب شده‌اند. مبنای انتخاب؛ گزینش طیف متنوع فرهنگی، زبانی، جغرافیایی و در عین حال ممتاز بودن نمایشگاه بین‌المللی کتاب است. در این بررسی، هر چند سعی شده است از همه زبان‌ها، فرهنگ‌ها،‌ قاره‌ها و سرزمین‌های دیگر نیز نمونه‌های مناسبی که آمار و اطلاعات قابل اتکایی از آنها در دسترس است، ارائه شود. اما حق تقدم به نمایشگاه کتاب کشورهای اسلامی داده شد.

یافته‌های توصیفی

 
جدول وضعیت برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از دوره اول تا دوره بیست و ششم (1392- 1366)

یافته‌های توصیفی در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب در دیگر کشورهای جهان

از بین 50 نمایشگاه بین‌المللی کتاب بررسی شده در سطح کشورها، تعداد 40 نمایشگاه کتاب برای ارائه در این پژوهش انتخاب شده است. مبنای این انتخاب، گزینش طیف متنوع فرهنگی، زبانی، جغرافیایی و در عین حال ممتاز بودن نمایشگاه است. در این بررسی، حق تقدم با کشورهای اسلامی است. البته سعی شده است تا از همه زبان‌ها، فرهنگ‌ها، قاره‌ها و سرزمین‌های دیگر نیز نمونه‌های مناسبی که آمار و اطلاعات قابل اتکایی از آنها در دسترس است، ارائه شود. همچنین نکات زیر قابل توجه هستند:

در این بررسی کشورهای اسلامی از اولویت ویژه‌ای برخور دارند، بنابراین در گزینش مهم‌ترین کشورهای اسلامی، از تعریف خاورمیانه بزرگ و حوزه قدرت امپراطوری عثمانی استفاده شده و شامل شمال آفریقاست. این تعریف فراتر از تعریف جغرافیایی خاورمیانه است، در عین حال چون اسلامی‌بودن کشورها مد نظر است نه تعریف جغرافیایی، کوالالامپور نیز به رغم آنکه شامل تعریف جغرافیایی خاورمیانه بزرگ نمی¬شود، در این دسته قرار گرفته است. به عبارت دیگر، تلاش شده که حداکثر کشورهای اسلامی مطرح که داده¬های آنها حتی به میزان کم در دسترس است، بررسی شود و این صرف نظر از اهمیت اقتصادی و یا فرهنگی نمایشگاه کتاب آنهاست.

 نمایشگاه‌های بررسی‌شده در این پژوهش، عبارت‌اند از: نمایشگاه بین‌المللی کتاب ابوظبی،‌ نمایشگاه بین‌المللی کتاب اربیل،‌ نمایشگاه بین‌المللی کتاب استانبول،‌ نمایشگاه بین‌المللی کتاب الجزیره،‌ نمایشگاه بین‌المللی کتاب بحرین،‌  نمایشگاه بین‌المللی کتاب برونئی‌، نمایشگاه بین‌المللی کتاب دمشق،‌ نمایشگاه بین‌المللی کتاب دوحه‌، نمایشگاه بین‌المللی کتاب ریاض‌، نمایشگاه بین‌المللی کتاب شارجه‌، نمایشگاه بین‌المللی کتاب صنعا‌، نمایشگاه بین‌المللی کتاب کازابلانکا‌، نمایشگاه بین‌المللی کتاب کوالالامپور،‌ نمایشگاه بین‌المللی کتاب قاهره‌، نمایشگاه بین‌المللی کتاب مسقط

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

* در نمایشگاه کتاب تهران شمار بازدیدکنندگان در مقایسه با کشورهای دیگر جهان  به شکلی بی‌‌سابقه است.

* برخی از شاخص‌ها (از جمله تعداد بازدیدکنندگان) که از سوی دست‌اندرکاران نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به مثابه نقاط قوت نمایشگاه بیان می‌شود، برای برگزارکنندگان نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب در کشورهای برجسته جهان، نقطه ضعف محسوب می‌شود. از جمله شلوغی بیش از حد، نه به دلیل صرفاً استقبال افراد و یا بالا بودن میزان مطالعه سرانه افراد جامعه است، بلکه در واقع این شلوغی به دلایل متعدد همچون حضور گسترده دانش آموزان‌ و داوطلبان شرکت در کنکور دانشگاه‌ها (برای خرید کتاب‌های کمک درسی و تستی که با تخفیف ارائه می‌شود) است.

* اندک بودن  وسعت غرفه‌ها در نمایشگاه و میزان اندک معرفی نویسندگان و ناشران کتاب‌ها به مخاطبان از جمله ضعف‌های نمایشگاه کتاب تهران است.تجمع کتاب‌ها و همچنین شلوغی و تمرکز بر خرید کتاب، به دلیل غیرتخصصی‌شدن نمایشگاه و نبود تفکیک ناشران آثار علمی و فرهنگی از دیگر ناشران با رویکرد تجاری، هدف اصلی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را که ارتقای سطح فرهنگی جامعه است به حاشیه رانده است. شاید وجود این مسئله، به دلیل این است که نمایشگاه در بین مردم به عنوان یک آیین فرهنگی جا نیفتاده و نگاهی ابزاری به کتاب و نمایشگاه وجود دارد.

* همان طور که گفته شد بسیاری از افراد، شلوغی را اعتباری برای نمایشگاه و گسترش فرهنگ مطالعه در بین مردم می‌دانند. اما با بررسی عوامل مذکور (همچون گذران اوقات فراغت و یا تفریح کردن) می‌توان نتیجه‌گیری کنیم که نه تنها این شلوغی، باعث اعتبار نمایشگاه و نشان¬دهنده بالا رفتن زمان مطالعه و فرهنگ مطالعه بین مردم نیست، بلکه در  برخی تحلیل‌ها، نشانه وجود برخی کاستی‌ها و ضعف‌های ریشه‌ای در موارد زیر است:

- نبود برنامه‌ریزی برای کتاب‌خوان کردن کودکان در مدارس

-  ضعف شدید چرخه کتاب و  شبکه توزیع در سطح کشور

 ـ  کمبود تعداد کتاب فروشی‌های مناسب

- نبود تبلیغ و اطلاع‌رسانی جذاب در حوزه کتاب از سوی متولیان امور

- نبود برنامه‌ریزی صحیح مسئولان اجرایی نمایشگاه برای انتخاب محل مناسب نمایشگاه و چاره¬اندیشی اساسی برای جلوگیری از ازدحام زیاد در غرفه‌ها و نیز مبادی ورودی و خروجی نمایشگاه.

*  نمایشگاه‌ها به مثابه یک مجموعه با هم قابل مقایسه نیستند، بلکه فقط از بعضی ابعاد می‌توان آنها را مقایسه کرد، زیرا نمایشگاه از سویی یک بازار اقتصادی و جزئی از کل اقتصاد و وضعیت جامعه میزبان است و از سوی دیگر رسالتی ویژه برای سرزمین خود دارد. اما در واقعیت، نمایشگاه‌های کشورهای در حال توسعه و کشورهای اسلامی ساده شده نمایشگاه‌های غربی به منظور فروش کالایی به نام کتاب هستند.

 شاخص‌های  آماری 26 دوره برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب

- تعداد کشورهای خارجی شرکت کننده در این ادوار هر چند متغیر بوده، اما در مجموع افزایش داشته است.

- تعداد ناشران داخلی و  نیز ناشران و نمایندگی‌های صنایع نشر خارجی در مجموع افزایش داشته است.

- تعداد عناوین عرضه شده (داخلی و خارجی) در مجموع افزایش داشته است.

- تعداد بازدید کنندگان در مجموع افزایش داشته است.

- تعداد برنامه‌های جانبی و فرهنگی (برگزاری نشست) متغیر بوده اما در مجموع افزایش داشته است.

- میزان معاملات (داخلی و خارجی) متغیر اما در مجموع افزایش داشته است.

- متراژ نمایشگاه متغیر بوده اما در مجموع در سا‌ل‌های اخیر سیر نزولی داشته است.

 مقایسه آماری شاخص‌های مشترک نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با حدود 40 نمایشگاه برتر بین‌المللی کتاب:

-  مدت زمان برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در میان نمایشگاه‌های برتر بین‌المللی کتاب کشورهای جهان در حد متوسط است.

- نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در میان نمایشگاه‌های برتر بین‌المللی کتاب جهان در ردیف کشورهایی است که دارای تعداد زیادی بازدیدکننده است.

- نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در میان نمایشگاه‌های برتر بین‌المللی کتاب جهان در ردیف کشورهایی است که  دارای تعداد زیادی کشورهای شرکت‌کننده است.

- نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در میان نمایشگاه‌های برتر بین‌المللی کتاب جهان، در ردیف کشورهایی است که دارای تعداد زیاد ناشران داخلی و خارجی (نمایندگی‌های صنایع نشر کشورهای خارجی) شرکت‌کننده است.

- تعداد عناوین عرضه شده در نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در میان نمایشگاه‌های برتر بین‌المللی کتاب جهان کمتر از حد متوسط است.

- نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در میان نمایشگاه‌های برتر بین‌المللی کتاب  جهان در ردیف کشورهایی است که دارای تعداد کمی برنامه‌های جانبی و فرهنگی (صرفاً برگزاری نشست) است.

ـ ایران (نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران) از میان حدود 40 کشور دیگر (نمایشگاه‌های برتر بین‌المللی کتاب جهان)، در ردیف کشورهایی است که دارای تعداد زیادی: بازدیدکننده،‌ کشورهای خارجی شرکت‌کننده،‌ ناشران داخلی و نیز «ناشران و نمایندگی‌‌های صنایع نشر خارجی است.