وقتی عمو سبزی‌فروش سرود ملی ایران شد!
۱- نخستین سرود ملی ایران
نخستین سرود ملی، زمان ناصرالدین شاه به عنوان «سلام شاهی» اجرا می‌شده و ابتدا قطعه موسیقی بدون کلامی بوده که به سفارش پادشاه، از سوی ژنرال نظامی، موسیو لومر فرانسوی در مدرسه دارالفنون ساخته شده بود. اولین موزیک ملی ایران یا همان قطعه بی‌کلام سلام شاهی برای اولین بار تیر ۱۲۵۱ در مهمانی ملکه ویکتوریا با حضور ناصرالدین شاه نواخته شد و همان سال در فرانسه بر صفحه گرامافون ضبط شد.
با الهام گرفتن از این قطعه بی‌کلام، قطعه «ایران جوان» سال ۱۳۸۳ با پرداخت و آهنگسازی سیاوش بیضایی و شعری از بیژن ترقی با رهبری پیمان سلطانی و خوانندگی سالار عقیلی از سوی ارکستر ملی در تهران به اجرا درآمد که تبدیل به مشهور‌ترین کار این خواننده هم شده و او در تمام کنسرت‌هایش با تشویق مردم این آهنگ را اجرا می‌کند.
۲- از سرود ملی به سرود شاهنشاهی
۵۰ سال بعد، زمان حکومت رضاشاه چیزی مشابه همین سلام شاهی دوران قاجاریه، به نام سرود ملی شکل گرفت و بعد از او در دوره سلطنت پسرش محمدرضا شاه، آن را سرود شاهنشاهی نام گذاشتند!
دکتر رضا نیازمند در مطلبی با عنوان انجمن ادبی ایران و ماجرای آفرینش سرود شاهنشاهی منتشر شده در فصلنامه ره‌آورد ـ که به سردبیری حسن شهباز در آمریکا به چاپ رسید ـ می‌نویسد: «... در این موقع رضاشاه تصمیم گرفت به مسافرت ترکیه برود. به او اطلاع دادند که در آنجا برای او سرود ملی خواهند نواخت. چون ایران سرود ملی نداشت، رضاشاه دستور داد به انجمن ادبی ایران تکلیف کنند سرود ملی تهیه شود.»
موضوع در انجمن مطرح شد ولی اعضا نمی‌دانستند چگونه سرود ملی تهیه کنند. ابتدا تصمیم گرفتند به سرودهای سایر ممالک گوش دهند تا معلوم شود اصولا سرود ملی چیست و متضمن چه مطالبی است. سپس شعرهایی بسرایند و با آهنگ بیامیزند. قرار شد آقای مین‌باشیان (غلامرضا خان‌سالار معزز) در انجمن حضور یابد و در این باره راهنمایی کند.
مین‌باشیان در مدرسه موزیک که شعبه‌ای از دارالفنون بود ـ که در بالا به آن اشاره شد ـ تحت نظر موسیو مولر فرانسوی، تحصیل موسیقی کرده بود و سپس معلم موسیقی شد و بعد‌ها ریاست کل موزیک نظام را به‌عهده داشت.
در جلسه انجمن قرار شد شاهزاده محمدهاشم میرزا افسر و مین‌باشیان با هم سرود را بسازند، به این ترتیب که شعر آن را شاهزاده افسر بسراید و آهنگ آن را مین‌باشیان تهیه کند. بزودی سرود شاهنشاهی آماده و به دربار تقدیم شد که به‌نظر رضاشاه برسد. شاه پس از شنیدن شعر و آهنگ، دو جای آن را اصلاح کرد! یکی اینکه گفته شده بود، از اجنبی جان می‌ستانیم که رضاشاه گفت، از دشمنان جان می‌ستانیم. دیگر کلمه شهنشه بود که گفته شده بود: شهنشه ما زنده بادا که رضاشاه تغییر داد به شاهنشه ما زنده بادا... و به این صورت سرود ملی ایران تهیه شد.
بعد‌ها زمان محمدرضا پهلوی این سرود تغییر پیدا کرد و با نام رسمی سرود شاهنشاهی به عنوان سرود ملی ایران اجرا می‌شد.
۳- پیروزی انقلاب و دو سرود ملی
با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ سرود شاهنشاهی بساطش برچیده شد و سرود ملی جمهوری اسلامی ایران جای آن را گرفت. البته این سرود هم دستخوش تغییراتی شد و سرود ملی فعلی جایگزین سرودی با عنوان پاینده بادا ایران شد. این سرود ملی بر اساس شعری از زنده‌یاد ابوالقاسم حالت و موسیقی زنده‌یاد محمد بیگلری سروده و ساخته شده بود و تا سال ۱۳۷۱ به عنوان سرود ملی کشورمان شناخته می‌شد، اما پس از آن به دلایلی چون طولانی بودن تغییر کرد و «سر زد از افق» که از آن سال تاکنون سرود ملی کشورمان است جایگزین شد. آهنگسازی این سرود ۵۹ ثانیه‌ای را حسن ریاحی انجام داده و شعر آن را ساعد باقری گفته است.
۴- خواندن شعر «عمو سبزی‌فروش» به جای سرود ملی!
داستانی که نقل می‌شود، مربوط به دانشجویان ایرانی است که در دوران سلطنت احمدشاه قاجار برای تحصیل به آلمان رفته بودند و وقتی به آن‌ها گفته می‌شود سرود ملی ایران را اجرا کنند، دچار مشکلاتی می‌شوند که در این خاطره بیان شده است. دکتر جلال گنجی، فرزند سالار معتمد گنجی نیشابوری آن را نقل کرده و در فصلنامه ره‌آورد شماره ۳۵ هم منتشر شده، اما نگاهی دوباره به آن خالی از لطف نیست. در این خاطره واقعی آمده است:
«ما هشت دانشجوی ایرانی بودیم که در آلمان در عهد احمدشاه تحصیل می‌کردیم. روزی رئیس دانشگاه به ما اعلام کرد همه دانشجویان خارجی باید از مقابل امپراتور آلمان رژه بروند و سرود ملی کشور خودشان را بخوانند. ما بهانه آوردیم که عده‌مان کم است. گفت اهمیت ندارد. از برخی کشور‌ها فقط یک دانشجو در اینجا تحصیل می‌کند و همان یک نفر، پرچم کشور خود را حمل خواهد کرد و سرود ملی خود را خواهد خواند.
چاره‌ای نداشتیم. همه ایرانی‌ها دورهم جمع شدیم و گفتیم ما که سرود ملی نداریم و اگر هم داریم، به یاد نداریم. پس چه باید کرد؟ وقت هم نیست که از نیشابور و از پدرمان بپرسیم. براستی عزا گرفته بودیم که مشکل را چگونه حل کنیم. یکی از دوستان گفت: این‌ها که فارسی نمی‌دانند. چطور است شعر و آهنگی را سرهم بکنیم و بخوانیم و بگوییم همین سرود ملی ماست. کسی نیست که سرود ملی ما را بداند و اعتراض کند...
اشعار مختلفی را که از سعدی و حافظ می‌دانستیم، با هم تبادل کردیم، اما این شعر‌ها آهنگین نبود و نمی‌شد به صورت سرود خواند. بالاخره من گفتم: بچه‌ها، عمو سبزی‌فروش را همه بلدید؟ گفتند: آری. گفتم: هم آهنگین است و هم ساده و کوتاه. بچه‌ها گفتند: آخر عمو سبزی‌فروش که سرود نمی‌شود. گفتم: بچه‌ها گوش کنید! و خودم با صدای بلند و خیلی جدی شروع به خواندن کردم: «عمو سبزی‌فروش... بله. سبزی کم‌فروش... بله. سبزی خوب داری؟... بله» فریاد شادی از بچه‌ها برخاست و شروع به تمرین کردیم. بیشتر تکیه شعر روی کلمه «بله» بود که همه با صدای بم و زیر می‌خواندیم. همه شعر را نمی‌دانستیم. با توافق همدیگر، سرود ملی به این‌صورت تدوین شد:
عمو سبزی‌فروش!... بله/ سبزی کم‌فروش!... بله/ سبزی خوب داری؟... بله/ خیلی خوب داری؟... بله/ عمو سبزی‌فروش!... بله/ سیب کالک داری؟... بله/ زال‌زالک داری؟... بله/ سبزیت باریکه؟... بله/ شب‌هات تاریکه؟... بله/ عمو سبزی‌فروش!... بله...
این را چند بار تمرین کردیم. روز رژه با یونیفورم یک شکل و یکرنگ از مقابل امپراتور آلمان، عمو سبزی‌فروش‌خوانان رژه رفتیم. پشت سر ما دانشجویان ایرلندی در حرکت بودند. از بله گفتن ما به هیجان آمدند و بله را با ما همصدا شدند، به‌طوری که صدای بله در استادیوم طنین‌انداز شد و امپراتور هم به ما ابراز تفقد فرمودند و داستان به‌خیر گذشت.»
۵- «ای ایران» سرود ملی نیست
برخی به اشتباه قطعه «ای ایران» را سرود ملی می‌دانند، در حالی که این قطعه سرود رسمی هیچ یک از دولت‌های ایران نبوده، بلکه یک سرود میهنی است. این سرود در نخستین سال‌های پس از انقلاب اسلامی و تا پیش از گردآوری نخستین سرود ملی جمهوری اسلامی ایران، به عنوان سرود ملی استفاده می‌شد که براساس شعری از حسین گل‌گلاب، استاد پیشین دانشگاه تهران شکل گرفته و در جریان اشغال نظامی ایران از سوی متفقین کامل شد. این قطعه همان سال‌ها به رهبری روح‌الله خالقی، آهنگساز مشهور و خوانندگی بنان اجرا شده و از جمله آثار درخشان موسیقی میهنی محسوب می‌شود.
باشگاه خبرنگاران جوان
نظرات