بازخوانی پرونده یک فاجعه

از آغاز جنگ تا 12 تیر 1367 زمان ساقط کردن هواپیمای مسافری جمهوری اسلامی ایران توسط ناو جنگی آمریکا در خلیج فارس ، 112 کشتى در خلیج فارس مورد حمله موشکى قرار گرفت . جمهورى اسلامى ایران در دی 1363 به دبیر کل وقت سازمان ملل اعلام داشت که از هر گونه اقدامى براى تامین آزادى و امنیت کشتیرانى که در خلیج فارس صورت گیرد حمایت و استقبال خواهد کرد، اما حملات به کشتیها ادامه یافت . تا تیر 1366 حدود 5/8 میلیون تن کالا از محوله هاى کشتیها در خلیج فارس به زیر آب رفت . 41 کشتى کاملا نابود، و به 34 تن محوله کالا آسیب وارد، و بیش از 200 تن از ملوانان کشورهاى مختلف به قتل رسیدند و به همین تعداد نیز مجروح شدند.
بدین ترتیب عراق در هدف خود مبنى بر بین المللی کردن جنگ خلیج فارس تا اندازه زیادى موفق شد و قدرتهاى غربى و در راس آنها آمریکا حضور گسترده و تهدیدآمیزى در خلیج فارس یافتند و بالاخره کشتى هاى کویتى با پرچم آمریکا در خلیج فارس حرکت کردند و اسکورت نظامى نفتکشها و کشتى هاى تجارى مورد نظر آمریکا در خلیج فارس آغاز شد. 21 سپتامبر 1987 کشتى (ایران اجر) مورد حمله نیروهاى نظامى آمریکا واقع شد. همچین حملات نظامى آمریکا به سکوهاى نفتى ایران دخالت آشکار آن دولت در منطقه به نفع عراق و علیه جمهورى اسلامى ایران را به وضوح نشان داد.
یکى از نتایج شوم این همه تشنج آفرینى رژیم عراق و دامن زدن ایالات متحده به ناامنى در خلیج فارس ، حمله به هواپیماى مسافربرى جمهورى اسلامى ایران بود که در مورخه 12/4/1367 مطابق با 3 ژوئیه 1988 برفراز آبهاى سرزمینى ایران و در آبهاى حوالى جزیره هنگام توسط دو موشک از ناو آمریکایى وینسنس - که خود به آبهاى سرزمینى ایران تجاوز کرده و در آن مستقر بود - شلیک و تمامى مسافران و خدمه هواپیما به وضع اسفناکى به شهادت رسیدند.
متعاقب این تجاوز آشکار، جمهورى اسلامى ایران ، در روز 14 تیر 1367 طى نامه اى به رئیس شوراى امنیت خواستار تشکیل جلسه فورى شورا براى رسیدگى به موضوع شد. روز 25 تیر 1367 مطابق با 16 ژوئیه 1988 شورا تشکیل جلسه داد. از سوى جمهورى اسلامى ایران دکتر ولایتى وزیر امور خارجه وقت ایران و از جانب آمریکا جرج بوش معاون وقت رئیس ‍ جمهورى در جلسه حضور داشتند. وزیر خارجه جمهورى اسلامى ایران در فرازى از سخنان خود عنوان کرد:
حضور نظامى آمریکا در خلیج فارس تنها منادى مرگ و بى قانونى و شرارت بوده و جز ناامنى چیزى به ارمغان نیاورده است . عمل جنایتکارانه آمریکا در حمله به هواپیماى کشورى به هیچ وجه در قالب دفاع مشروع قابل توجیه نیست .
شوراى امنیت پس از استماع سخنان دکتر ولایتى و جرج بوش در جلسه شماره 2821 خود در تاریخ 20 ژوئیه 1988 (29/4/1367) قطعنامه شماره 616 را تصویب کرد. متن قطعنامه به شرح زیر است :
«شوراى امنیت ، با بررسى نامه مورخه 5 ژوئیه 1988 جانشین نماینده دائم جمهورى اسلامى ایران خطاب به رئیس شوراى امنیت و با استماع بیانات نماینده جمهورى اسلامى ایران ، وزیر امور خارجه على اکبر ولایتى و سخنان نماینده ایالات متحده آمریکا معاون رئیس جمهور جرج بوش ، با ابراز تاسف عمیق از این که یک هواپیماى غیر نظامى « ایران ایر » در پرواز برنامه ریزى شده بین المللى 655، در پرواز بر فراز تنگه هرمز به وسیله موشک شلیک شده از ناو جنگى ایالات متحده آمریکا (وینسنس ) منهدم گردید، با تاکید بر ضرورت تبیین حقایق سانحه توسط بازرسى بى طرفانه ، با اضطراب عمیق از تشنج دائم التزاید در منطقه خلیج (فارس )،
1 - تاسف عمیق خود را از ساقط ساختن هواپیماى غیر نظامى ایران به وسیله موشکى که از یک ناو جنگى آمریکا شلیک شده و تسلیت عمیق خود را به خاطر از دست رفتن غم انگیز جان انسانهاى بى گناه ابراز مى دارد.
2 - همدردى صمیمانه خود را به خانواده هاى قربانیان سانحه غم انگیز و دولتها و کشورهاى آنان اعلام مى دارد.
3 - از تصمیم سازمان بین المللى هواپیمایى کشورى در پاسخ به درخواست جمهورى اسلامى ایران مبنى بر ایجاد گروه تحقیق براى بررسى تمام حقایق موجود و جنبه هاى فنى زنجیره حوادث مربوط به این پرواز و انهدام هواپیما و همچنین از اعلام ایالات متحده آمریکا و جمهورى اسلامى ایران مبنى بر تصمیمشان براى همکارى با بررسى سازمان هواپیمایى کشورى استقبال مى کند.
4 - از تمامى اعضاى کنوانسیون 1944 شیکاگو در مورد هواپیماى کشورى بین المللى درخواست مى کند که در همه شرایط مقررات و رویه هاى سلامت هوانوردى کشورى بویژه ضمائم آن کنوانسیون به منظور جلوگیرى از چنین پیشامدهایى را دقیقا مراعات نمایند.
5 - لزوم اجراى فورى و کامل قطعنامه 598 شورا را به عنوان تنها مبناى حل جامع ، عادلانه ، شرافتمندانه و پایدار منازعه میان ایران و عراق ابراز و پشتیبانى خود را از دبیر کل براى اجراى این قطعنامه اعلام و خود را ملتزم به همکارى با دبیر کل براى تسریع در اجراى طرح اجرایى او مى نماید.»
در بررسى این قطعنامه ، صرف نظر از کاربرد نام ناقصى به جاى خلیج فارس ‍ و قطع نظر از ارتباطى که در قطعنامه بین مساله جنگ و ساقط ساختن هواپیماى ایرانى ایجاد شده و یاپیشى بینى نشدن محکومیت و جبران خسارت وارده و سایر مسئولیتهاى ناشى از حمله مشاهده مى شود که شوراى امنیت از شوراى ایکائو با آن که یک مرجع فنى و تکنیکى و بالاترین ارگان مسئول امنیت و سلامت پروازهاى بین المللى است ، به دنبال در خواست جمهورى اسلامى ایران براى تشکیل جلسه رسیدگى به موضوع و پس از بررسى در تاریخ 23/4/1367 (14 ژوئیه 1988) به صدور بیانیه بسنده کرد و در آن ضمن ابراز تاسف عمیق و همدردى و با تاکید بر اصل عدم کاربرد زور علیه هواپیماهاى غیر نظامى کاربرد سلاح علیه یک هواپیماى مسافرى (بدون ذکر جزئیات ) را تقبیح کرد و هیاتى را مامور رسیدگى به موضوع نمود. قطعنامه شوراى امنیت از نظر محتوا و کلمات به کار رفته در آن ، از بیانیه شوراى ایکائو قوى تر و محکم تر است . مضافا این که با توجه به ساختار شوراى امنیت و جو فشار و تهدیدى که در هنگام تصویب قطعنامه 616 علیه جمهورى اسلامى ایران وجود داشت و نیز وضعیت جبهه هاى جنگ ، مى توان صدور قطعنامه 616 را نوعى موفقیت براى جمهورى اسلامى ایران به حساب آورد. جمهورى اسلامى ایران علاوه بر شوراى امنیت و شوراى ایکائو شکایت خود را در دیوان بین المللى دادگسترى لاهه نیز مطرح کرد.
در بررسى سانحه مشخص شد که هواپیماى مسافرى برفراز آبهاى سرزمینى ایران مورد هدف واقع ، و در حوالى جزیره هنگام سقوط کرده و در این تهاجم ناو وینسنس به آبهاى سرزمینى ایران تجاوز کرده است . قبل از این واقعه نیز توسط نیروهاى آمریکایى ، به هواپیماهاى گشت ایرانى از لحظه برخاستن از باند بندرعباس تا لحظه فرود اخطار داده مى شد. معناى این اقدام آن است که نیروهاى آمریکایى حتى برفراز خاک جمهورى اسلامى ایران نیز هواپیماهاى ایرانى را مورد تهدید قرار مى دادند در 8 ژانویه 1988 امریکاییان مرتکب نقص حریم هوایى ایران براى رهگیرى شدند. از دیگر سو نیروهاى آمریکایى بدون مجوز شوراى امنیت در منطقه حضور پیدا کرده و با نقض بى طرفى در خلیج فارس علیه ایران و به نفع عراق عملا در کار بازرسى کشتیها از سوى جمهورى اسلامى ایران ممانعت به عمل مى آوردند و نیز در مقابل تهاجم عراق به کشتیهاى تجارى ساکت و در برابر عمل متقابل ایران عکس العمل نشان مى دادند و تا آنجا پیش رفتند که سکوهاى نفتى ایران و کشتى ایران «ایران اجر» را مورد حمله قرار داده و به آتش کشیدند.
ماده 2 منشور ملل متحد کلیه اعضا را از تهدید به زور یااستعمال زور علیه تمامیت ارضى یااستقلال سیاسى هر کشورى که با مقاصد ملل متحد مباینت داشته باشد، منع نموده است . نیروهاى نظامى آمریکا مستقر در آبهاى خلیج فارس و دریاى عمان در زمان حادثه و قبل از آن عملا تمامیت ارضى ایران را با استفاده از انواع ترفندها مورد تجاوز قرار داد و به انحاء مختلف کشتیها و هواپیماهاى ایران را مورد تهدید قرار داد.
حمله آمریکا به هواپیماى مسافرى در حریم هوایى ایران و در مسیر هوایى بین المللى مشخص و اعلام شد که نقض قاعده حقوقى عدم توسل به زور و همچنین نقض آشکار تمامیت ارضى یک دولت عضو سازمان ملل مى باشد. همچنین مصداق کامل تجاوز مندرج در بند ((ب )) ماده 3 ضمیمه قطعنامه تعریف تجاوز مورخه 1974 مجمع عمومى سازمان ملل مى باشد که به استناد آن کاربرد هر نوع سلاح توسط یک دولت علیه سرزمین دولت دیگر، محاصره بنادر یا سواحل یک دولت نیروهاى مسلح دولتى دیگر را، از مصادیق تجاوز دانسته است و بالاخره بند ((ت )) ماده مزبور مبین آشکار تجاوز آمریکا به ناوگان هوایى دولت جمهورى اسلامى ایران محسوب مى شود.
هر چند مجمع عمومى سازمان ملل در قطعنامه 3314 توجه شوراى امنیت را به تعریف تجاوز جلب و به آن توصیه کرده است که در احراز تجاوز، تعریف مزبور را به نحو مقتضى راهنماى خود قرار دهد، اما عملا شوراى امنیت در قضیه مطروحه با جو حاکم بر شورا از کنار قضیه گذشته و دولت ایران را به اجراى قطعنامه 598 سوق داده است و نهایتا حمایت کامل نسبت به ایمنى هواپیماهاى بین المللى و بویژه ممنوعیت مطلق توسل به زور که در ضمیمه دوم کنوانسیون شیکاگو مورد تاکید قرار گرفته و به صورت قاعده مسلم حقوق بین الملل درآمده است از طرف شوراى امنیت کاملا نادیده گرفته شده است .
عنصر تخصصى سازمان ملل متحد یعنى ایکائو نیز از مسائل سیاسى به دور نمانده و به جاى بررسى فنى و ارائه طریق به شوراى امنیت به ابراز تاسف و تسلیت به بازماندگان سانحه پرداخت .
به دلیل حاکمیت چنین اوضاعى بر سازمان ملل متحد، آمریکا پس از سرنگونى هواپیما اعلام نمود که در نظر ندارد هیچ تجدید نظرى در دستورات جنگى موجود به عمل آورد و با تشکیل نیروهاى شوراى امنیت براى برقرارى امنیت در خلیج فارس بکرات مخالفت کرد.