جهاد سازندگی

جهاد سازندگی از جمله نهادهای مردمی جوشیده از انقلاب اسلامی ایران است. این نهاد به خاطر فلسفه تشکیل و عملکرد آن، در میان سایر نهادها و ارگانهایی که برای قوت و تداوم انقلاب اسلامی شکل گرفتند از اعتبار و جایگاه والایی برخوردار است.
جهاد سازندگی تنها به فاصله 4 ماه پس از پیروزی انقلاب اسلامی به فرمان امام خمینی شکل گرفت و تشکیل آن به خاطر فقر فزاینده‌ای بود که در سیستم کشاورزی و نظام روستائی کشور وجود داشت.

زمینه‌های پیدایش جهاد سازندگی
با پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 ضرورت تشکیل و پی‌ریزی نهادی مستقل برای زدودن آثار ستمشاهی از چهره روستاها و مناطق محروم کشور به صورت یک خواست عمومی مطرح شد. این ضرورت از آنجا ناشی می‌شد که تشکیلات اداری و دوایر دولتی که در رژیم گذشته بنا شده بودند بر اساس توسعه نظام شهری پایه‌ریزی گردیده بودند و اصولاً در الگوی توسعه اقتصادی رژیم شاه تشکیلات و سازمانی برای رفع نیازهای روستائیان، بویژه تولید‌کنندگان فرآورده‌های زراعی و دامی پیش‌بینی نشده بود.
روستائیان ایران که بخش عظیمی از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند تا پیش از انقلاب اسلامی هدف آزارهای اجتماعی و اقتصادی فراوانی بودند. ستم «خان»ها و «کدخدا»ها و «آژان»‌ها و سایر مأمورین دولتی و رشوه‌ها و باج‌های کلانی که به انواع حیله‌ها از روستائیان می‌گرفتند، همراه با سلب امنیت جانی و مالی روستائیان، خاطره‌های دردناکی در اذهان تداعی می‌کند.
در نظام اقتصادی رژیم گذشته که رویکرد آن به فرهنگ شهرنشینی و رواج صنعت مونتاژ بود، نظام سنتی مبتنی بر کشاورزی در روستاها، جایگاهی نداشت و رو به اضمحلال بود. این وضعیت نه تنها موجب بیکاری و مهاجرت روستائیان به شهرها و رشد قارچ‌گونه مشاغل کاذب گردید، بلکه لطمه بزرگی به کشاورزی و بافت زندگی اجتماعی روستاها وارد ساخت. بالاترین ستم بر روستائیان، طرح «اصلاحات ارضی» بود. از طریق این طرح دست روستائیان را از آب و زمینشان بریدند و مجبورشان کردند به منظور کسب درآمد، روانه شهرها شوند. رها کردن زندگی روستائی و بیگانگی با فرهنگ شهری، زندگی آرام و سنتی روستائیان کشور را به تباهی سوق داده بود. منافع رژیم شاه ایجاب می‌کرد با جمع‌آوری نیروی کار ارزان از روستاها، کارخانجات صنعتی مونتاژ را که در واقع حلقه‌هایی از زنجیره وابستگی بودند، گسترش داده و با ایجاد روحیه مصرف‌گرایی در بین مردم، ایران را به یکی از بازارهای مهم فرآورده‌های مصرفی غرب تبدیل کند.
کم‌توجهی به روستاها و تولید‌کنندگان کشاورزی در ابعاد مختلف و دور بودن روستائیان از امکانات گوناگون رفاهی همچون آب آشامیدنی سالم، برق، راه و خدمات بهداشتی، انگیزه سکونت و تولید در روستاها را از بین برده بود به طوری که بر اساس آمارهای موجود از سال‌های 1350 به بعد همزمان با افزایش یکباره قیمت جهانی نفت، بخش عظیمی از نیروهای فعال روستائی جذب کارخانجات شهری شدند و فقر اجتماعی و اقتصادی و نبود ابتدائی‌ترین امکانات مورد نیاز، روند فرار از روستاها را شدت بخشیده بود؛ در حالی که روستا به عنوان یک مرکز تولیدی می‌بایست در برنامه‌ریزیهای توسعه اقتصادی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار باشد.
با پیروزی انقلاب اسلامی، ضرورت بازسازی روستاها و احیای کشاورزی به عنوان نخستین گام در دستیابی به آرمان و اهداف انقلاب مطرح و منجر به تأسیس نهادی مستقل و مردمی تحت عنوان «جهاد سازندگی» شد.
امام خمینی 4 ماه پس از سقوط شاه با درک اهمیت روستا در تأمین استقلال سیاسی و اقتصادی با صدور فرمانی خواستار آن شدند تا ارگانی برای رسیدگی و رفع محرومیت روستائیان تشکیل شود و از مسئولین خواستند تا با اختصاص امکانات موجود کشور و بهره‌گیری از نیروهای داوطلب مردمی، سازندگی روستاها را در اولویت قرار دهند.

فرمان امام برای تأسیس جهاد سازندگی
پیام امام خمینی که در حقیقت پاسخی به نیاز اساسی روستاهای کشور برای بازسازی بود، در 27 خرداد 1358 به این شرح انتشار یافت :
بسم‌الله الرحمن‌الرحیم
باید بملت متوسل بشویم. ملتی که بحمدلله مهیای خدمت و فداکاری بوده و هستند. ملت ما با فداکاری بحمدالله مراحل با اهمیت را پشت سرگذاشته، موانع مرتفع شد، خائنین رفتند. و اگر تتمه‌ای هم باشد با همت ملت خواهند رفت. لکن این دیوار شیطانی بزرگ که شکست، پشت این دیوار و خرابی‌های زیادی هست و ناچاریم که برای سازندگی به ملت متوجه بشویم. برای اینکه خرابی‌هایی را که در طول مدت حکومت جائر پهلوی در مملکت ما حاصل شده است ترمیم کنیم و بحمدالله ملت ما راجع به سازندگی مهیا بودن خود را اعلام کردند. دانشجوهای عزیز، متخصصین، مهندسین و بازاریان، کشاورزان همه قشرهای ملت داوطلب‌اند که ایرانی که به طور مخروبه به دست ما آمده، بسازند از این جهت باید ما این جهاد را به سازندگی موسوم کنیم... خداوند به همة ملت و به همة کسانی که در این راه تشریک مساعی می‌کنند و این وظیفه اخلاقی شرعی را ادا می‌کنند توفیق عنایت کند. همه موفق باشند که در این جهاد شرکت کنند و این خرابه‌ها را بسازند و برادران خودشان را کمک نمایند که شاید هیچ عبادتی بالاتر از این عبادت نباشد. بلکه من از اشخاصی که برای زیارتها مثل زیارت مکة معظمه و مدینه منوره می‌‌خواهند به طور استحباب بروند از آنها می‌خواهم و تقاضا می‌کنم که شما که برای ثواب می‌خواهید به مکه مشرف بشوید و یا می‌خواهید به مدینه منوره و یا به عتبات عالیات مشرف بشوید، امروز ثوابی بالاتر از این نیست که به برادران خودتان کمک کنید و این سازندگی را همه با هم شروع کنیم که ایران خودتان درست ساخته بشود و برادران شما نجات یابند. خداوند به همة شما اجر عنایت می‌کند و همان ثوابی را که شما از زیارت می‌خواهید خداوند در این جهاد به شما خواهد داد.
والسلام و علیکم و رحمة‌‌الله و برکاته
بدین ترتیب بود که جهاد سازندگی به صورت یک نهاد مردمی با فرمان امام خمینی در تابستان 1358 تشکیل گردید و از همان آغاز توانست خیل عظیم نیروهای دلسوز و جوان و نیز متخصصین متعهد را در رشته‌های گوناگون برای احیا و نوسازی روستاها به سوی خود جلب نماید.
ابلاغ پیام امام به روستائیان و فراهم آوردن زمینه‌های حضور و مشارکت گسترده روستائیان در صحنه انقلاب و اولویت دادن به روستاها به عنوان پایگاه‌های اساسی تولید و عدم وابستگی و ارائه خدمات زیربنایی و ایجاد شغل مولد در روستا فلسفه وجودی نهادی است که با نام «جهاد سازندگی» شکل گرفت و فعالیت خود را در اقصی نقاط محروم و روستایی آغاز کرد.
رویکرد جهاد سازندگی تلاش در صحنه‌های مختلف اقتصادی ـ اجتماعی با مشارکت فعال مردم بود. تلاشهای مستمر و بی‌وقفه جهادگران در صحنه‌های سازندگی، بهره‌گیری از عناصر فعال و مخلص، تکیه بر تواناییهای مردم در حل مشکلات و از همه مهمتر حضور در همه عرصه‌های سازندگی و توسعه، در مدت بسیار کمی این نهاد را به مجموعه‌ای کارساز، کارآمد و پرتوان تبدیل کرد.

اهداف جهاد سازندگی
عمده‌ترین اهدافی که جهاد سازندگی از ابتدای تشکیل دنبال نموده به طور خلاصه عبارتند از:
ـ زدودن فقر و محرومیت از روستاها
ـ حرکت به سوی استقلال و خودکفائی کشور با تلاش در جهت بهبود وضع اقتصادی و اجتماعی روستاها و مناطق عشایری از طریق توسعه کشاورزی، دامداری، صنایع روستائی و ...
ـ ایجاد زمینه لازم جهت رشد شخصیت والای انسانی روستائیان از طریق مشارکت و نظارت آنان در فعالیتهای روستائی
ـ بسیج اقشار مختلف مردم جهت سازندگی روستاها و فراهم کردن امکان تلاش برای رشد و تکامل آنها.
لازم به تذکر است که به علت ابعاد گستردة ویرانی‌‌ها و محرومیت‌‌های به جا مانده از رژیم پهلوی، جهاد سازندگی اولویت در امر سازندگی را به روستاهای دورافتاده و محروم اختصاص داده است.
در اساسنامه جهاد آمده است:
... جهاد سازندگی با اعتقاد به رشد و تعالی انسان به عنوان هدف نهایی توسعه، مشارکت جدی مردم در مراحل مختلف را برای کارائی هرچه بیشتر برنامه‌ها و بروز استعدادها و خلاقیتها ضروری می‌داند. ...
... جهاد، با هدف رشد و شکوفایی استعدادها و شخصیت انسانی روستائیان، ارتقاء سطح فرهنگ، مهارت و آگاهی آنان برای استفاده بهینه از امکانات، سازماندهی و حمایت از روستائیان و تولید‌کنندگان به منظور افزایش توان آنان در امر توسعة روستائی، تغییر بینش روستائیان و عشایر نسبت به پذیرش شیوه‌های نو در تولید جهت بهبود وضع تولید و اقتصاد روستائی و ایجاد شرایط مناسب برای جلب مشارکت آنان و کسب نقش مؤثر در توسعه را مدنظر دارد. ...
... در این راستا برای تحقق اهداف مزبور، سیاستهای ذیل دنبال می‌شود: ایجاد و گسترش سازمانها و تشکلهای روستائی به منظور انسجام و مشارکت روستائیان در مدیریت روستاها، بسیج و به کارگیری امکانات و نیروهای مردمی در برنامه‌های عمران و توسعه روستائی، گسترش الگوهای کار جمعی و تعاونی در امر تولید، توزیع و خدمات مربوط به تولید، ارائه و ترویج دیدگاهها، تجارب، روشها و شیوه‌های مناسب در زمینه توسعه روستائی و نقش و جایگاه روستا در توسعه ملی در سطح جامعه.

جهاد سازندگی در خدمت جبهه‌ها
جهاد سازندگی با شروع جنگ تحمیلی نقش مؤثر و چشمگیری در زمینه فعالیتهای
فنی و مهندسی در جبهه‌ها ایفا کرد. شاید بتوان بخش بزرگی از پیروزیهای رزمندگان اسلام در عملیات گوناگون جنگ را ناشی از ایثار و فداکاری جهادگران دانست. انتخاب واژه «سنگرسازان بی‌سنگر» بیانگر عمق فداکاری و اخلاف جوانان جهادی بود که در زیر باران گلوله و دید مستقیم دشمن به احداث خاکریز و پل و سنگر و استحکامات می‌پرداختند. عبور نیروهای ایران از روزدخانه مرزی اروند و غافلگیری نیروهای عراقی در عملیات والفجر 8 (فتح فاو ـ سال 1365) از شاخص‌ترین عملیات مهندسی رزمی جهاد محسوب می‌شود که با حیرت جهانیان روبرو شد و نقش برجسته جهاد سازندگی در جنگ را نشان داد.
جهاد سازندگی در طول نزدیک به سه دهه عملکرد خود با اجرای طرح‌های گوناگون عمرانی و کشاورزی در دورترین نقاط روستایی کشور و همچنین انجام پیشرفته‌ترین طرح‌های مهندسی رزمی در طول دفاع مقدس ـ نقش مهم و تعیین کننده خود را در امور اجرایی به اثبات رسدنده است.
جهاد سازندگی در برآوردها و جمع‌بندی‌ عملکردهای سالانه، همواره در صدر جدول نهادهای مردمی جوشیده از انقلاب اسلامی قرار داشته است.

وزارت جهاد سازندگی
جهاد سازندگی به دلیل گستردگی فعالیت و تشکیلات در آذر 1362 به وزارتخانه تبدیل شد. این تغییر طی طرحی در سه فصل شامل اهداف، وظایف و مقررات عمومی در 11 ماده و 5 تبصره در جلسه روز سه‌شنبه هفتم آذر 1362 مجلس به تصویب نهایی و 10 روز بعد به تأیید شورای نگهبان رسید و از آن پس با تقسیم فعالیت خود در کمیته‌‌های مختلف شرح وظایف خود را طبقه‌بندی کرد.
مهمترین این کمیته‌ها عبارتند از:
ـ کمیته فرهنگی
ـ کمیته عمران و فنی
ـ کمیته کشاورزی
ـ کمیته بهداشت و درمان
ـ بخش روابط عمومی
ـ امور استانها
ـ مدیریت داخلی
ـ تدارکات
ـ کمیته پشتیبانی مناطق جنگی
ـ کمیته صنایع
ـ امور مالی
امروز سازمان و تشکیلات جهاد سازندگی جزو بدیع‌ترین و کارآمدترین ارگانهای اجرائی کشور به شمار می‌آید و اعضای آن در دورافتاده‌ترین‌ مناطق کشور مشغول فعالیت می‌باشند.

پی نویس:
۱- صحیفه امام، ج 8، ص 179