شیخ خزعل
اشاره
شیخ خزعل یا شیخ خزعل الکعبی ملقب به معزالسلطنه که دارای نشان شوالیه امپراتوری بریتانیا بوده و سال‌ها فرمانروای محمره (خرمشهر) بود، قصد داشت با جداسازی خوزستان از ایران، حکومتی مستقل تشکیل دهد. وی پس از سال‌ها تاخت و تاز و حکمرانی در دوره قاجار و برقراری روابط مختلف با دولت بریتانیا، نهایتا متعاقب تبانی رضاخان پهلوی با انگلیسی‌ها، دستگیر و به قتل رسید.
مجله «گذرستان» حاضر به شرح پیشینه و عملکرد شیخ خزعل پرداخته است.
شیخ خزعل یا آنگونه که در برخی از اسناد و مدارک خارجی از او یاد میکنند، شیخ محمره، در تاریخ معاصر ایران عموماً به عنوان یک حاکم منطقهای مقتدر که در پهنه خوزستان به تشکیل حکومت اقدام کرده و با استفاده از قشون عشایر منطقه و با اتکاء به حمایت مردم در مقابل رضاخان ایستاده است معروف است. اگر چه فهم عمومی از ماجرای سرکوب شیخ محمره این است که اختلافات او و رضاخان کار را به مقابله دولت مرکزی با او...
روز 14 خرداد 1315 شیخ خزعل در سن 75 سالگی در خانه‌اش جان سپرد. گفته می‌شود وی توسط مأموران رکن‌الدین مختار رئیس نظمیه رضاخان خفه شده است. یکی از مهمترین اقدامات رضاخان در فاصله زمانی نخست‌وزیری ـ آبان 1303 ـ تا انقراض سلسله قاجار ـ آبان 1304ـ، مبارزه وی با شیخ خزعل حاکم شورشی خوزستان بود. او طی سه سال و نیم مسئولیت وزارت جنگ و رئیس‌الوزرا تجارب زیادی در سرکوب شورشها و عصیانهای قومی اندوخته...
روز اول اردیبهشت 1304 شیخ‌خزعل و فرزندانش به دستور فضل‌الله زاهدی حاکم نظامی خوزستان دستگیر و تحت‌الحفظ به تهران انتقال داده شدند. شیخ خزعل از قبیله اعراب بنی کعبه از تیره ی فرعی محسین و پسر سوم شیخ جابرخان نصرت الملک[1] بود که در 1280ه.ق. که از مادری به نام نوراخانم دیده به جهان گشود. شیخ خزعل القاب نصرت الملک، معزالسلطنه، سردار قدس، سردار ارفع و همچنین از دولت انگلستان و حکومت هند نشان...
استان خوزستان طی سه قرن اخیر خصوصاً با ورود استعمار انگلیس به خلیج فارس و تلاش آنها برای دست‌یابی به آب‌های گرم جنوب، و مخازن نفت منطقه و همچنین کنترل هندوستان، عراق، عربستان سعودی که جزو مستعمرات انگلستان بودند، دستخوش تغییر و تحولات عدیده‌ای شده است. درگیری‌های رژیم دست‌نشانده پهلوی با کشورهای منطقه که در راستای منافع انگلیس، امریکا و اسرائیل صورت می‌گرفت، مشکلات...
والاس موری کاردار آمریکا در تهران در 16 دسامبر 1924 می‌نویسد: «با به مراسلات اخیر سفارت در مورد عملیات نظامی رضاخان در خوزستان، مفتخرم به اطلاع وزارت خارجه برسانم همانطور که در بیشتر تلگرام‌ها مشاهده می‌شود، با رعایت و حفظ آبرو از جانب هر دو طرف، جنگ در سراشیبی پایان قرار گرفته است و اتفاقی برای مردم ایران رخ نداد.» موری با مطالعه روزنامه‌های تهران که از پنجم تا دهم دسامبر 1924...
«موری» وزیر مختار آمریکا در تهران در 16 دسامبر 1924 می‌نویسد: با به گزارش‌های اخیر سفارت در مورد عملیات نظامی در خوزستان، مفتخرم به اطلاع وزارت خارجه برسانم. همانطور که در بیشتر تلگرام‌ها مشاهده می‌شود، با رعایت و حفظ آبرو از جانب هر دو طرف، «جنگ» در سراشیبی پایان قرار گرفته است و اتفاقی برای مردم ایران رخ نداده است.» موری با مطالعه روزنامه‌های تهران که از پنجم...
شیخ خزعل برای ابقا در مسند حکمرانی و حفظ موقعیت خود در منطقه دست دوستی و اتحاد به سوی انگلیس دراز کرد به همین جهت تصمیم به مذاکره با نمایندگان انگلستان در خلیج فارس گرفت این نیاز دو طرفه سبب گردید سرپرسی کاکس کنسول بریتانیا در خلیج فارس در 1910 با شیخ خزعل قراردادی بدین مضمون به امضاء رساند در این قرارداد دولت بریتانیا متعهد گردید در صورت تجاوز ایران به حقوق به قلمرو یا به اصطلاح املاک موروثی شیخ...
شیخ خزعل از قبیله بنی کعب یکی از رجال انگلوفیل ایران بود که از دوره مشروطه به بعد در تحولات سیاسی ایران در استان خوزستان نقش مهمی داشته است. او از انقلاب مشروطیت هواداری کرد و در دوران جنگ جهانی اول نیز کمکهای شایانی به دولت انگلستان کرد. بدین ترتیب، او توانست اطمینان کامل انگلستان را به خود جلب کرده و با پشتیبانی آن دولت به حاکم قدرتمند و بی‌رقیب خوزستان تبدیل گردد. با توجه به موقعیت و اهمیت...
«فرین» در سفارت آمریکا در تهران در 25 نوامبر 1927 می‌نویسد: «روزنامه‌های چاپ تهران یادداشتی را که بریتانیا به دولت ایران تسلیم کرده منتشر ساخته‌اند... تقاضای آنها در ارتباط با بدهی، بانک و هواپیمایی قابل درک است، ولی نمی‌فهمم که دولت بریتانیا با چه حقی به حمایت از شیخ خزعل مداخله کرده است، شخصی که هر چند از قدیم تحت‌الحمایه بریتانیا بوده ولی در واقع از اتباع ایران است و دو سال...
گزارش موری (وزیر مختار وقت آمریکا در تهران) به تاریخ 24 سپتامبر 1924، بسیار غنی و حاوی مطالب مهمی است: مفتخرم به اطلاع وزارت خارجه برسانم رئیس‌الوزرا در میهمانی دیپلماتیکی که امروز برگزار شد، در جمع نمایندگان سیاسی کشورهای خارجی و در بررسی اوضاع و احوال استان خوزستان رسماً اعلام کرد که شیخ محمره سر به شورش برداشته و اوضاع خوزستان را متشنج ساخته است... رئیس‌الوزرا در ششم سپتامبر به...
رضاخان پس از بازگشت از جنوب تلاش کرد با برکناری شاه خود را نایب‌السلطنه او قرار دهد. این تلاش نیز، همانند «جنبش جمهوری»، به شکستی مفتضحانه ختم گردید و موقعیت رضاخان را بیش از پیش تضعیف کرد. با این حال در آوریل سال 1925، اندکی از قدرت از دست رفته خود را بازیافت و بار دیگر دست به ارعاب مخالفین زد. رضاخان بسیار تلاش کرد شیخ را «داوطلبانه» به تهران آورد اما موفق نشد. در بیست و سوم...
اشغال ایران در جنگ جهانی اول توسط روسیه تزاری و انگلیس که بر اساس قرار داد 1907 پترزبورگ صورت گرفت، با انقلاب بلشویکی سال 1917 به اشغالی یکطرفه مبدل شد که در آن انگلیسی‌ها در وسیع‌ترین حجم پیشروی‌های نظامی در این جنگ خود را به قفقاز و آسیای مرکزی رساندند. پیروزی بلشویک‌های کمونیست در روسیه، آنها را وادار به تشکیل کمربند امنیتی از افغانستان تا ترکیه کرد که در ایران نیز پس از ناکامی قرارداد...
در روزهای سخت جنگ جهانی اول، نیروهای بریتانیا از خدمات بسیار ارزشمند شیخ محمره بهره‌مند شدند؛ بویژه در سالهای 1914 و 1915، که نیروهای بریتانیا به ترتیب در جنوب عراق و جنوب ایران، روزهای آغازین درگیری خود را پشت سر می‌گذاشتند.[1] با روی کار آمدن رضاخان، بریتانیا به تدریج هواداران قدیمی خود، از جمله شیخ محمره، را رها کرد و آنان را به رحم و انصاف رژیم جدید در تهران واگذار نمود. با ورود...
شرکت نفت ایران ـ انگلیس طی قراردادی با شیخ خزعل ــ فرزند شیخ جابر و حاکم محمره ــ در 16 ژوییه 1909م/ 27 جمادی‌الثانی 1327ق، اراضی و نواحی مورد نیاز خود را در محدوده تحت حاکمیت شیخ به مساحت 650 جریب از نخلستان‌های آبادان واقع شده بین بَریم[1] و بُوارده[2] تا رودخانه بهمنشیر اجاره کرد. اراضی مورد بحث برای احداث خط لوله انتقال نفت، ایستگاه‌های تلفن و تلگراف و تلمبه‌خانه‌ها و منازل مسکونی در...
