زندگی و زمانه علی شایگان

سید علی شایگان متولد دهم  اسفند ۱۲۸۱ خورشیدی در شیراز ، فرزند سید هاشم مولی رهی شیرازی پس از پایان تحصیلات متوسطه مدتی به آموزگاری پرداخت و ی همچنین یک دوره کامل فقه و اصول و حکمت را نزد اساتید زمان خود آموخت. بعدها پس از گذراندن دوره مدرسه عالی حقوق به فرانسه رفت و در سال ۱۳۱۳ با اخذ درجه دکترای حقوق به ایران بازگشت و به سمت دانشیاری دانشکده حقوق دانشگاه تهران رسید و پس از مدتی هم توسط رئیس دانشکده، علامه دهخدا به معاونت دانشکده انتخاب گردید.

او در دولت قوام معاون وزیر فرهنگ شد و بعدها هم در دولت ائتلافی قوام با توده ای هاکه دکتر کشاورز عضو حزب توده ، وزیر شد تا تیرماه ۱۳۲۶ باز هم در این سمت باقی ماند و حتی هنگام برخورد با حزب توده هم وکیل آن‌ها شده بود. او پس از مدتی روابط نزدیکی با مصدق پیدا کرده و از جمله یاران وفادار و نزدیک مصدق شده بود. در مهر ۱۳۲۸ همراه با مصدق در تحصن دربار شرکت کرد و بعد از تشکیل جبهه ملی دبیر جبهه ملی شد .

شایگان دردانشگاه تهران هم به طور مرتب به روشنگری دانشجویان می‌پرداخت و حتی هنگامی که حکومت وقت هژیر قصد داشت تعهدنامه‌ای از دانشجویان بگیرد تا در سیاست دخالت نکنند، دکتر شایگان نامه سرگشاده آیزنهاور خطاب به دانشجویان آمریکائی را ترجمه و چاپ کرد که دانشجویان را تشویق به مشارکت در امور سیاسی کرده بود و این اقدام او موجب شد که دولت از اخذ تعهدنامه منصرف شود. در انتخابات دوره شانزدهم دکتر شایگان به همراه مصدق به نمایندگی مردم انتخاب شد و تا به آخر به همراه مصدق از آرمان های ملی حمایت می‌کرد. وی عضو هیات خلع ید بوده و در شورای امنیت و دیوان دادگستری لاهه هم از مشاوران اصلی مصدق بود. او در مجلس هفدهم هم از یاران ثابت قدم مصدق بود. [1]

کودتای ۲۸ مرداد

پس ازپیروزی کودتای ۲۸ مرداد که با همکاری دو سازمان سیا و سازمان اطلاعات مخفی بریتانیا انجام شد، شایگان و دیگر یاران دکتر مصدق در فردای کودتا، یعنی صبح روز ۲۹ مرداد ۳۲ برای اعلام وفاداری خود به مصدق دسته‌جمعی خود را به مقامهای انتظامی معرفی کردند.

زندان

شایگان درآبان‌ماه ۱۳۳۲ در دادگاه نظامی که مصدق در آن محاکمه می‌شد به عنوان شاهد شرکت کرد. او در نخستین جلسهٔ دادگاه همین که دکتر مصدق را دید علاقه و وفاداری خود را با این بیت شعر به مصدق نشان داد: چنان پر شد فضای سینه از دوست… که یاد خویش گم شد از ضمیرم

طی مراسم دادرسی با کمال افتخار از همکاری خود با مصدق یاد کرد و تا سال ۱۳۳۴ در زندان ماند. درزمان دستگیری فاطمی به عنوان آخرین بازماندهٔ مبارزان نهضت ملی، علی شایگان دوران زندان را می‌گذراند. درشب اعدام دکتر فاطمی با درخواست ملاقات او با شایگان موافقت شد. شایگان به سلول فاطمی رفت و با وی در آخرین شب زندگیش ملاقات کرد. سالهای بعد نشر خاطرات شایگان که در دوران اسارت به رشته نگارش درآورد، منبع غنی برای روشن شدن زوایای ملی شدن نفت را در اختیار پژوهش‌گران قرار داد.

پس از کودتا

پس از سپری کردن دوران زندان شایگان ناگزیر شد، ایران را به سوی آمریکا ترک گوید. اما در آن امریکا نیز با تهمت کمونیست بودن مواجه شد. علی‌رغم این وقایع تا زمان پیروزی انقلاب رهبری جبههٔ ملی در آمریکا را بر عهده گرفت. هرچند که جبهه ملى در آمریکا تا انقلاب ۵۷ بیشتر جنبه نمادین داشت وفعالیت آن از صدور چند اعلامیه تجاوز نکرد.[2] اما به هرحال وجود شایگان تکیه گاهى براى دانشجویان ملى مقیم آمریکا بود.در بخشى از نامه اى که مرحوم مصدق در زمان، تبعید در احمدآباد (۴ مهر ۱۳۴۳) خطاب به دکتر شایگان که در آمریکا به سر مى برده، نوشته و در آن چگونگى انحلال جبهه ملى دوم را شرح داده، آمده است:

«… خلقت ما طورى ساخته شده که با نبودن هیچ ارتباط، مثل هم فکر مى کنیم و در مسائل سیاسى اختلاف نداریم. کما این که جنابعالى نماینده بودید و من در راس دولت و هر دو یک جور فکر مى کردیم وهرقدمى که بر مى داشتیم در صلاح جامعه بود و بنده هیچ وقت فداکارى هاى جنابعالى را در شوراى امنیت سازمان ملل و دیوان بین المللى لاهه فراموش نمى کنم والحق که قدم هاى مفیدى برای مملکت برداشتید. خواهانم خدا به شما عوض کرامت کند و ملت رنج دیده ایران قدر خدمات جنابعالی را بداند.»

روزنامه‌نگار و حقوق‌دان ایرانی از رهبران سیاسی طراز اول ایران و از همکاران محمد مصدق، از رهبران جبهه ملی ایران بود که دکتر علی شایگان مورد احترام در کشور و از بنیانگذاران نهضت مقاومت ملی پس از کودتای ۲۸ مرداد بود.[3]

علی شایگان در سال ۱۳۲۶ به عنوان یکی از نخستین استادان رشته حقوق مدنی در دوره دکترای حقوق در دانشگاه تهران به تدریس پرداخت و سالها عهده‌دار همین کرسی بود. همچنین به عنوان مستشار حقوقی وزارت دارایی با این وزارتخانه همکاری داشت. یکی از آثار تألیفی او کتاب «حقوق مدنی» است. [4]

فعالیت‌های سیاسی

سید علی شایگان در دولت قوام به معاونت وزیر فرهنگ نیز رسید و مناسبات حکومتی او باعث شد پس از مدتی روابط نزدیکی با مصدق پیدا کند. از این روزها تا پایان عمر همگان علی شایگان را یار وفادار مصدق می‌شناختند. در مهر ۱۳۲۸ همراه با محمد مصدق در تحصن شرکت کرد و بعد از تشکیل جبههٔ ملی نیز در جبهه ملی عضو شد. شایگان در دانشگاه نیز فعالیت‌های گسترده‌ای داشت و آنگاه که هژیر تلاش می‌کرد تعهدنامه‌ای از دانشجویان بگیرد تا در سیاست دخالت نکنند، او نامهٔ سرگشاده آیزنهاور خطاب به دانشجویان آمریکا را ترجمه و چاپ کرد تا تشویق دانشجویان برای مشارکت‌های سیاسی باشد.

شایگان و حسن صدر و اصغر پارسا در تهیه لایحهٔ دفاعیه ایران در جریان پروندهٔ ایران در مقابل شرکت نفت ایران و انگلیس در دیوان دادگستری بین‌المللی همکاری کردند. از اعضای هیئت نمایندگی ایران در دیوان دادگستری بین‌المللی، آقایان حسین نواب، وزیر مختار ایران در هلند، نصرالله انتظام، اللهیار صالح، علی شایگان، کاظم حسیبی، کریم سنجابی، مظفر بقائی و محمدحسین علی‌آبادی بودند. شایگان از رهبران سیاسی طراز اول ایران و از بنیادگذاران نهضت مقاومت ملی پس از کودتای ۲۸ مرداد بود و از وی به عنوان یکی از بنیان‌گذاران لایحه‌های دیوان قضائی بین‌الملل یاد می‌شود.

او در جلسه 28 آذر 1329 مجلس شورای ملی در مورد نفت می گوید:

«پولی را که به ملت ایران می‌دهند با هزار اشکال ثمن بخسی می‌دهند با چه اشکالات قراردادی می‌بندند مثل اینکه می‌خواهند جدول لگاریتم درست کنند حرف حسابی این چیزها را ندارد می‌خواهندجدول لگاریتم درست کند هزار کار می‌کند بعد این پول چه می‌شود؟ این پول صرف فساد اخلاق طبقه حاکمه ما می‌شود این پول باعث می‌شود، ملتی که دو هزار سال و پانصد سال برادرانه با هم زندگی کردند بواسطه این که اختلاف شدید طبقاتی ایجاد می‌شود وقتی که پول فراوان و بدون هیچ اشکال دست کسی دادند وبه عکس آن بدبخت دیگر برای مخارج یومیه‌اش ازبام تا شام جان می‌کند و بعد هم عصر نان خالی نمی‌تواند تهیه کند طبعاً ملت ایران مضمون شعر خیام می‌شود یکی را داده‌ای صد گونه نعمت یکی قرص جوی آلوده با خون می‌شود و این جور ملت ایران مصرف می‌کند چه بکنند؟» [5]

در اسفند ۵۷ نیز به ایران بازگشت و به لحاظ جایگاه علمی و ادبی او از سوی برخی گروه‌ها به عنوان کاندیدای ریاست جمهوری انتخاب شد. اما ترجیح داد این پیشنهاد را مسکوت بگذارد و به فعالیت‌های دانشگاهی بپردازد. سخنرانی او در سالروز یکصدمین زادروز مصدق در اردیبهشت ۵۸ و سخنان او در گردهمایی کانون وکلا که خرداد ۵۸ شکل گرفت را باید از آخرین فعالیت‌های او برشمرد. دکتر شایگان در ۹ مرداد ۵۸ نیز در گردهمایی جبههٔ دموکراتیک ملی سخنرانی کرد. این گردهمایی به اغتشاش و ضرب وشتم انجامید.[6]

دکتر شایگان در اسفند ۵۷ به ایران بازگشت و به لحاظ آنکه فردی دانشمند ، حقوقدان و ادیب بوده و از همه مهمتر دست راست دکتر مصدق بود از سوی گروه های مختلف کاندیدای ریاست جمهوری شد اما ظاهرا با پاسخ سرد آیت الله خمینی روبرو شده بود. او پس از بازگشت به ایران نظراتی درباره مساله اسلام ، روحانیون ، عدم امکان بازگشت به اوضاع صدر اسلام و حکومت آینده ابراز داشت که موجب واکنش محافل دینی علیه او شد.

دکتر شایگان روز شنبه ۲۹ اردیبهشت ۱۳۵۸ به مناسبت یکصدمین زادروز دکتر مصدق صورت گرفت از برخی محدودیت ها گلایه و ضمن درخواست تضمین آزادی های لازم در قانون اساسی جدید، خواستار آزادی بیشتری در عرصه سیاست و بیان شد. عملاً این سخنرانی و سخنرانی او در گردهمایی کانون وکلا (یکشنبه ۶ خرداد ۵۸) از آخرین فرصت های او برای فعالیت مجدد در عرصه سیاست بود و کمتر از یک ماه بعد (۲۰ خرداد ۵۸) اعلام شد که شایگان به قصد معالجه برای مدتی نامعلوم تهران را به مقصد آمریکا ترک کرده است. با آمدن او خبرگزاری ها او را اولین رئیس جمهور ایران خوانده بودند، ولی در گذر ایام این احتمال برای سیاستمدار سالخورده ایرانی از میان رفت. به گفته بهنود، در حقیقت چیزی جز زمان، با انتخاب او به ریاست جمهوری مخالف نبود. دکتر شایگان مجدداً در تاریخ شنبه ۹ تیر ۵۸ از آمریکا به تهران بازگشت و در فرودگاه با بی اساس خواندن شایعه سفر همیشگی خود به آمریکا تاکید کرد: هرچه نیرو دارم در راه مبارزه برای آزادی به کار می برم. از آخرین مصاحبه های شایگان می توان به مصاحبه او در تاریخ جمعه ۱۵ تیر ۵۸ اشاره داشت که در آن از جبهه ملی انتقاد کرد و وضع کنونی جبهه ملی را متناسب با سنت و ارزش تاریخی آن ندانست و در روز جمعه ۲۹ تیر ۵۸ که ده ها هزار نفر از مردم به دعوت احزاب ملی و شخصیت های مستقل بعد از ۲۶ سال بر مزار شهدای ۳۰ تیر رفتند، پیام دکتر شایگان قرائت شد.

دکتر شایگان در گردهمایی جبهه دموکراتیک ملی در ۹ خرداد ۱۳۵۸ در محوطه دانشگاه تهران نطق مهمی ایراد کرد که جنبه انتقاد از وضع سیاسی موجود داشت. پس از پایان میتینگ شرکت کنندگان مورد حمله و ضرب وشتم مخالفان قرار گرفتند و چند نفر مجروح شدند . این میتینگ در واقع آخرین حضور جدی دکتر شایگان در عرصه سیاست بود و پس از آن برای همیشه ایران را ترک کرد و به آمریکا رفت.

درگذشت:

شایگان با قصد معالجه برای مدتی نامعلوم تهران را به مقصد آمریکا ترک کرد و در تاریخ ۲۳ اردیبهشت ۱۳۶۰ در حالی که شش روز از بیهوشی کامل او به علت سکتهٔ مغزی می‌گذشت، در بیمارستانی در نیوجرسی آمریکا فوت کرد. دکتر شایگان تا آخرین لحظه زندگی قلبش به عشق ایران می تپید و از همین رو بعد از مرگ، جنازه او را به ایران منتقل شد و در بهشت زهرا قطعه ۸۹، ردیف ۱۸، شماره ۶ به خاک سپرده شد.[7] 

پی نوشت ها