نخستین مجله اسلامی چاپ تهران/ سید فرید قاسمی

همچنین مجله الاسلام که از 1320 ق به وسیله اداره دعوت اسلامیه / صفاخانه اصفهان انتشار یافت را باید دومین مجله به زبان فارسی و اوّلین مجله اسلامی چاپ ایران قلمداد کرد. بنابراین، دعوة الحق نخستین نشریه اسلامی چاپ تهران را می توان سومین مجله فارسی و دومین مجله اسلامی ایران دانست.

دعوة الحق را محمّد علی بهجت دزفولی بنیاد گزارد. شماره نخست این نشریه با قطع 5/21*5/13 بدون احتساب جلد در 12 صفحه شعبان 1321 ق بر پیشخوان روزنامه فروشان و کتابفروشان نشست. شماره های ماهنامه دعوة الحق را «مقاله» نام نهاده اند و بر روی جلد آورده اند: «دعوة الحق صحیفه ای ست که بحث می نماید از حقایق دین اسلام و منافع راجعه ]راجع[ به حوزه مسلمین، در هر ماهی یک نسخه از آن طبع و نشر می شود.

هر گونه مطالب نفیسه متعلقه به موضوع بحث که ایفاد شود قبول نموده درج خواهیم کرد. در طهران قیمت دوازده مقاله که یکدوره تمام است یک تومان، در سایر بلاد ایران و خارجه اُجرت پست اضافه می شود و یک نسخه علی حده یک قران. قیمت کلیه نقد گرفته می شود. وجوه اشتراک بدون قبض مطبوع و ممهور به مُهر محمّد علی قبول نخواهد شد. ان شاء الله در دوره دوم صفحات دعوة الحق را کماً و کیفاً خواهیم افزود و البته قیمت علاوه خواهد شد ولی به ملاحظه افتخار و شرف تقدم مشترکین سابق را از تحمیلات زائده معفو خواهیم داشت. هر یک از ادبا و افاضل که از دادن قیمت عاجز باشند هرگاه بعضی زحمات متعلق به اداره را متحمل شود نسخ صحیفه هدیه برای ایشان ایفاد می شود محل قبول مکاتیب طهران مدرسه حاجی رجبعلی واقعه در گذر در خانقاه و عنوان باید به اسم صاحب امضا شیخ محمد علی بهجت دزفولی باشد. محل فروش در طهران اداره مرکزی که مقابل شمس العماره است می باشد».

رویه محتوایی دعوة الحق و شیوه پیش گرفته شده برای پذیرش مقاله ها را در شماره های پسین این چنین تکمیل کرده اند:

«همانا صحیفه دعوة الحق چنانچه بارها اجمالاً به آن تصریح شده است بحث می نماید از حقایق دین اسلام و منافع راجعه ]راجع[ به حوزه مسلمین و حقایق دینیه اسلامیه منشعب به چند شعبه می شود: معارف – اخلاق – عبادات – سیاسات – احکام – و غیره و غیره.... و تمام این عناوین که داخل در تحت این موضوع است. همگی مبحوث عنه صحیفه دعوة الحق است. و نیز منافع راجعه ]راجع[ به حوزه مسلمین مشتمل است بر شقوقی که خارج از این دو عنوان نیست علوم و فنون – مواد ثروت و مکنت یا دانش و دارایی به این واسطه تمام مواد علمیه و ثروتیه مبحوث عنه صحیفه دعوة الحق است و فرضاً بالفعل چنانچه باید و شاید نتواند از عهده تکلیف خود برآید لیکن به یاری خدای بی همتا امیدوار هستیم که من بعد وسعتی پیدا بشود که قدرت بر ادای تکلیف خود داشته باشد. خلاصه اصل مقصود از وضع صحیفه دعوة الحق همان تشریح و بیان مطالب فوق است نهایت گاهی بعض مطالب مفیده را که خارج از این عناوین است در ذیل صحیفه دعوة الحق به طور تذبیل مذکور خواهیم داشت».[1]

تاریخ و عنوان «مقاله» های 12 شماره نخست دعوة الحق از این قرارند:

شماره 1، غره شعبان 1321 ق: «مقاله اولی»

شماره 2، غره رمضان 1321 ق: «عقیده»، «معرفت صانع و آشنایی با حواشی وی»، «نبوة عامه و سیر معکوس در شناسایی حضرت حق»، «نبوة خاصه پیغمبر آخرالزمان6»، «دعوت به توحید»، «قلب ماهیت»، «فتح عظیم»، «اجرای توحید و سایر نوامیس الهیه»، «نقل کلام اشلوسر مورخ معروف اروپا»، «اخبار غیبیه»، «توضیح»، «فواید علم و حکمت»، «عبادات»، «صلوة».

شماره 3، غره شوال 1321ق: «عقیده»، «دعوت به توحید»، «قلب ماهیت»، «قضیه عجیبه»، «اخلاق: اخوت»، «احکام»، «سیاسات»، «معاش».

شماره 4، غره ذیقعده 1321 ق: «مکتوب از صاحب امضا»: نقد و تکمله بر مقاله های دعوة الحق نوشته «اسدالله ابن ابی القاسم الجابری الانصاری المدعو به امین الواعظین»، «لزوم عقیده برای هیئت اجتماع بشری»، «قضیه عجیبه»، «بقیه فواید علم و حکمت»، «عبادات».

شماره 5، غره ذی الحجه 1321 ق: «روحانیت و نورانیت دین مبین اسلام»، «مستر سفریت استرالیایی»، «شیخ الاسلام انگلیس»، «فخرالاسلام»، «اخوت»، «معاش»، «روح الارواح»، «عوالم عدم و وجود»، «خاتم الانبیاء».

شماره 6، غره محرم 1322 ق: «حقیقت الحقایق یا دین مبین اسلام»، «توضیح»، «مقاله مخصوص» درباره آثار «شیخ عبدالله کیلیام افندی شیخ الاسلام جزایر بریطانیا»، «من لم یشکر المخلوق لم یشکر الخالق»: سپاس از همراهان و یاریگران دعوة الحق.

شماره 7، غره صفر 1322 ق: «کلام اجمالی»: درباره نوع و روش مجله دعوة الحق، «معارف»، «عبادات»، «سیاسات»، «اخلاق»، «تفضل غیبی»، «علوم و فنون»، «بشارات و قبول وکالات»: درباره پذیرش نمایندگی توزیع مجله دعوة الحق در دزفول به وسیله «شیخ حسن سبط مرحوم حجة الاسلام شیخ محمّد طاهر دزفولی».

شماره 8، غره ربیع الاول 1322 ق: «تبریک و تهنیت» به مناسبت هفدهم ربیع الاول، «شریعت اسلامی کافی به مهمات بشری است»، «مکتوب»: سیّد محمّد همدانی، «مکتوب»: میرزا علی آقا مدیر نشریه مظفری، «بهجت»: پاسخ به «مکتوب» مدیر نشریه مظفری، «درجات ترقی انسان در عالم معارف و اخلاق»، «تبریکات و قبول وکالات» دعوة الحق در اصفهان به وسیله سیّد محمّد علی داعی الاسلام رئیس اداره صفاخانه اصفهان و قبول نمایندگی همدان توسط سعید الممالک، خبر انتشار روزنامه در بار فروش به وسیله معین التجار مازندرانی.

شماره 9، غره ربیع الثانی 1322 ق: «امعان نظر در عجایب دهر»، «اخلاق»، «زکوة»، «تشکر خالصانه» از ادیب الممالک مدیر نشریه ادب، «آیات بینات»، «تمدنات جدیده»، «منافع عامه»: «مواد ثروت و مکنت»، «مادة المواد و اصل اصول»، «خاک خوزستان».

شماره 10، غره جمادی الاولی 1322 ق: «محل اقامت و شهرستان سلامت»، «راحت روح»، «زیان کاری رباخوارگان»، «خاک خوزستان»، «صورت مقاله ای ست که در سنه 1321 نگاشته شده» در باب شُکر.

«قسمت دوم شماره اوّل غره شوال المکرم 1322»، ق شماره پیاپی 11: «اسلام کافی به مهمات بشری است»، «مکتوب» حسینعلی شریف الواعظین طهرانی و پاسخ بهجت مدیر دعوة الحق، «اصول معیشت»، «بشارت»، «خاک خوزستان».

«قسمت دوم، شماره دوم غره شهر صفر 1323»، ق شماره پیاپی 12: «تفصیل مقاله شریفه اسلام کافی به مهمات بشری است»، «مکتوب از مازندران»، «بشارت و تبریک» میرزا عبدالمحمد اصفهانی مدیر نشریه چهره نما چاپ مصر و خبر وصول «نمره اوّل از سال چهارم روزنامه مظفری»، «مقاله مفیده ]ای[ به قلم یکی از دانشمندان» درباره ترقی، «قابل توجه تُجار محترم ایران»، «گفتگوی دو نفر»: بهجت مدیر مجله دعوة الحق و «یکی از دانشمندان ایرانی نژاد».

با انتشار دعوة الحق، نامه های بسیاری به دفتر نشریه واصل شده و پاره ای را نیز در مجله به چاپ رسانده اند. محمد علی بهجت دزفولی پاسخ به تمجیدها را این چنین به قلم آورده است:

«همانا نسبت این صحف اسلامیه به این بنده اولویت و تقدمی بر سایر مسلمین ندارد و یکی همچون سایر مسلمین هستم که در نشر و اشاعه این گونه مطالب برای حفظ و حمایت حوزه اسلامیت می بایدم سعی و کوشش نمود به علت آن که مندرجات این صفحات اختصاصی نیست بلکه راجع به حقیقت اسلام و عام المنفعه است لهذا بزرگانی که تهنیت و تبریک دعوة الحق را گفته اند و یا آن که محض غیرتمندی وکالت ناحیه ]ای[ را قبول فرموده اند فی الحقیقه تهنیت و تبریک به عموم مسلمین گفته اند و خدمت به حوزه اسلامیت کرده اند و زهی فخر و شرف ایشان که حامی حوزه اسلامیت باشند...».[2]

بیشتر «اعلان» های دعوة الحق، آگهی کتاب است که یک نمونه در پی نقل می شود:

«... کتاب مستطاب واردات غیبیه که از مصنفات فاضل فرزانه و عارف یگانه جناب آخوند ملا محمّد گلپایگانی اعلی الله مقامه است مدتهای مدید در پرده اختفا مستور و طالبین وی از وصل او محروم و مهجور بودند. اکنون به اهتمامات وافیه شافیه جناب مستطاب حقایق و معارف آداب العالم الفاضل الکامل آقای آقاشیخ حسینعلی طهرانی زید افضاله العالی در دارالخلافه طهران به طبع رسیده الحق جناب معظم له کمال جد و جهد را در تصحیح و تنقیح آن به کار برده و به خطی خوب و اسلوبی مرغوب به طبع رسانیده اند و بالفعل محل فروش آن را در کاروانسرای کتابفروشها که واقعه در بازار حلبی سازها است در حجره کتابفروشی عالیجناب معارف آداب عمدة التجار آقا ملا علی کتابفروش خوانساری زید عزه قرار داده اند و من بعد محض سهولت تحصیل در نقاط دیگر طهران نیز محل فروش برای آن تعیین خواهند نمود و بعد از تعیین به عهده ما است که به عموم اعلان و اعلام نمائیم. قیمت آن از قرار هر نسخه ]ای[ چهار هزار دینار یقیناً همگی می دانند که این کتاب مستطاب بیش از این انداز ]ه[ ها ارزش و قیمت دارد ولی چون جناب معظم له مقصودشان خدمت به معارف و انتشار کمال است به همین قدر مقرر نموده اند و هر کس از خارج طهران مایل باشد به توسط اداره جلیله صحیفه دعوة الحق می تواند طلب نماید ولیکن اجرت پست علاوه می شود».[3]

گرداننده دعوة الحق، پس از عرضه شماره های آغازین، به مرور، افزون بر انتشار مجله، به آماده سازی کتاب، خدمات چاپ، نشر، پخش و کتابفروشی روی آورد. اعلان های ذیل راهنمای ما در این زمینه اند:

«اداره جلیله دعوة الحق محض خدمت به معارف و تمیم خدمات خود به ابنای ملت اسلامی خدمات ذیل را بر عهده گرفته و ملتزم است:

اولّ - اداره جلیله دعوة الحق به واسطه علاقات و اتصالات محکمه مؤکده که با کتابفروشی های معتبره طهران دارد محض خدمت به معارف حاضر است که هر کس از سایر بلاد ایران و خارجه هرگونه از کتب را لازم داشته باشد هرگاه اظهار میل خود را به اداره صحیفه دعوة الحق نماید قبول زحمت نموده برای ایشان خریده ارسال دارد.

دوم - اداره دعوة الحق به واسطه ارتباطات خاصه با باسمه خا ]نه[ های سنگی و مطبعه های حروفی حاضر است که اگر کسی از ساکنین دارالخلافه و غیره خواسته باشد کتابی به طبع برساند خواه در مطبعه حروفی و یا چاپ خانه سنگی قبول زحمت نموده به طور اعتدال با او مقاطعه نموده و برای وی از روی قرارداد و دستورالعمل در زمان نزدیکی به طبع رسانیده تسلیم خود وی یا گماشتگان او نماید».[4]

2. «به واسطه اتحاد و یگانگی با ادبا و فضلا و دانشمندان از هر علم و فن در دارالخلافه و غیره هرگاه شخص خاصی یا مدیر مدرسه ]ای[ یا بزرگ عائله ]ای[ خواسته باشد کتابی یا رساله ]ای[ در موضوع مخصوص یا چندین موضوع ترتیب داده شود از هر علم که باشد مانند نحو و صرف]، [ منطق ]، [ حساب ]، [ هندسه ]، [ هیأت ]، [ جغرافیا ]، [ فقه ]، [ اصول ]، [ السنه خارجه از فرانسوی و انگلیسی و غیره ]، [ فیزیک ]، [ شیمی و غیره و غیره یا کتاب مختصری شرح داده شود یا کتاب مفصلی مختصر شود یا کتابی تحریر و تنقیح شود یا کتاب مغلوطی تصحیح شود با کمال دقت و اهتمام حاضریم که قبول زحمت نموده بر حسب خاطرخواه او رفتار نماییم و در تمام این خدمات اجر و جزای خود را از صاحب شریعت غرا خواهیم گرفت و چشم داشت و توقعی از احدی نداریم و لا نرید منکم جزاء و لا شکورا و هرکس از خارج طهران خواسته باشد به مکتوب خود ما را مفتخر نماید».[5]

3. «قابل توجه عموم ]:[ الله الحمد والمنه که خدمات اداره صحیفه دعوة الحق به حوزه اسلامیت و عالم انسانیت روی در ازیاد و هر روزه خدمتی تازه را به عهده گرفته و به ادای حق آن قیامت و اقدام می نماید برخی از خدمات خود را در سابق اعلان داده و باقی خدمات خود را متدرجاً که از قوه به فعل می آید محض خشنودی قلب احبه و اخوان و کوری چشم دشمنان اعلام خواهد کرد. بالفعل اظهار می داریم که الله الحمد والمنه به توجه امام عصر حجة الله صاحب الزمان عجل الله تعالی فرجه در جزو اداره دعوة الحق در گذر درب خانقاه کتابخانه ]ای[ مفتوح شده و امیدواریم پس از یاری خدا به همراهی دوستان و طالبین معارف این شعبه از کار را توسعه علی القاعده داده شاید مایه سهولت برای بعضی از طالبین علم بشود.

و از این به بعد در این مقاله و مقالات بعد شروع می کنیم در فهرست کتابهایی که در این کتابخانه به طور جملگی موجود است با تعیین قیمت آنها تا اگر کسی از خارجه هم طالب باشد به سهولت بتواند طلب نماید سوای کتابهای متفرقه که در آنجا یافت می شود که لازم به اعلان نیست و شاید بعضی از کتابهای متفرقه یافت بشود که به واسطه اهمیت آن اعلان نمائیم ]:[

واردات غیبی... با جلد چهار هزار ]، [ بی جلد سه هزار و دهشاهی؛

کتاب ماما... با جلد کاغذی یکقران؛

کتاب لهوف... با جلد ابری یا پارچه ]ای[ دو ریال؛

غادة الانگلیسیه... با جلد پارچه  ]ای[ دو ریال؛

مادموازل مارگریت... با جلد پنج هزار دینار؛

ترجمه تاریخ نادرشاه... با جلد یک تومان؛

فواید الصبیان... با جلد یک قران؛

مفتاح الادب... با جلد کاغذی ابری یک قران؛

سهم الثاقب... دو عباسی؛

شرح کبری... با جلد سی شاهی؛

سحر جلال اهلی شیرازی... با جلد سی شاهی؛

ترجمه کتابچه سیب زمینی... در تحت طبع است؛

نصایح ملای روم... ]در دست چاپ[؛

مختصر نافع محقق... ]در دست چاپ[؛

دروس النحویه... قریب به اتمام است؛

خلاصة النحو متعلق به مدرسه مقدسه اسلام... با جلد مقوایی ابرای یا پارچه ]ای[ دو قران؛

خلاصة الصرف مدرسه افتتاحیه طبع اوّل دو قران ]، [ طبع دوم سی شاهی؛

منتخب التصریف مدرسه تمدن... دو قران؛

شمس التصاریف مدرسه اسلام... در تحت طبع است؛

اصول دین مدرسه اسلام... در تحت طبع است؛

بحر اللئالی... با جلد پنج قران؛

شرح نصاب... دو قران؛

عبید زاکانی... پنج قران؛

شرح الفیه و لاهوتیه تألیف جناب بدایع نگار... با جلد دو قران؛

مختصر نافع... در تحت طبع است».[6]

اعلان کتاب در بردارنده عنوان و بهای تک نسخه کتابهای موجود در کتابسرای دعوة الحق را در شماره های گوناگون آورده اند. ذیل «فهرست کُتبی که در کتابخانه دعوة الحق به طور جملگی موجود است» می خوانیم:

«تاریخ اسکندر... دو قران؛

تاریخ ایران... یک تومان؛

جلد سوم حیات القلوب... چهار قران؛

سفر هشتاد روزه... هشت قران؛

عجایب زمین و غرائب آسمان... پنج قران؛

کلام الله مجید قطع ربعی... ]هدیه[ شش قران؛

مدخل الحساب... یک قران؛

ترجمه سال اول پل بر شش قران؛

کتاب مناهل در فقه تألیف سید مجاهد قدس الله روحه، بی جلد دو تومان و با جلد بیست و پنج هزار؛

انیس الاعلام هر دو جلد... پنج تومان؛

نخبه سپهری با جلد مقوایی... سه هزار؛

اصول دین مدرسه اسلام... سی شاهی؛

شرح نصاب مختصر... یک قران؛

ترجمه کتابچه سیب زمینی با جلد کاغذی... ده شاهی».[7]

نمونه اعلان کتابهایی که ناشرش مجله دعوة الحق بوده نیز از این قرار است:

«مدتی مدید بود که اداره دعوة الحق بنا داشت که بعضی از کتب کثیر المنفعه را محض تعمیم فایده طبع و نشر نماید و در کتابخانه ]ای[ که مخصوص است به دعوة الحق به فروش برسد الله الحمد والمنته این خیال الحال صورت وقوع یافته و در ابتدای طبع کتب کتاب نخبه سپهری را که مشتمل است بر حالات حضرت خواجه کاینات و خلاصه موجودات علیه و علی آله آلاف التحیات و شمه ]ای[ از احکام مقدسه اسلامیه به طبع رسانیده و در نشر و انتشار آن مابین مسلمین کمال افتخار را دارد و الحق برای مبتدیان و نوآموزان منحصر است...».[8]

نکته جالب توجه در پسین سطرهای اعلان کتاب نخبه سپهری تشکیل «مجمع تصحیح کُتب» در روزگار مظفری است:

«... این نسخه شریفه که در اسلامبول به طبع رسیده بود گذشته از قلت نسخ و گرانی قیمت محتاج به تصحیح و تنقیح بود لهذا در مجمع تصحیح کُتب او را تهذیب و ترتیب نموده به اذن وزارت جلیله انطباعات به طبع و نشر آن پرداخت...».[9]

همان گونه که پیشتر اشارت رفت مجله دعوة الحق پس از انتشار ده شماره منظم دچار وقفه شد. شماره های پیاپی یازدهم و دوازدهم هر یک با چهار ماه تأخیر منتشر شدند. شماره پیاپی 12 تاریخ «غره شهر صفر 1323» را دارد اما نباید صفر 1323 ق را پایان عُمر مجله دعوة الحق قلمداد کرد چرا که در نشریه تربیت 28 ربیع الثانی 1324 ق می خوانیم:

«مجله شریفه دعوة الحق که از حقایق و معارف اسلامی و مزایا و منافع مسلمین سخن می گفت و بلاد و ممالک ما را به انوار تحقیقات لامعه و ازهار تدقیعات ساطعه منور می ساخت چندی چون آفتاب زمستان در پرده سحاب بود المنة لله که در اواخر این بهار به طالبان دیدار مانند نوگوشه ابرو نمود. نگارنده و مدیر محترم این مجله رائقه فائقه جناب مستطاب فاضل المعی آقا میرزا محمد علی بهجت دزفولی دامت افاضته از ابنای علما و آقازادگان جلیل الشأن دزفول به قول صاحب مقامات مجهول لایعرف و نکرة لا تتعرف نیست که محتاج به معرفی من بنده باشد در این پای تخت معظم بلکه سایر شهرهای اعظم آن شخص و فرد ماجد را به خوبی می شناسند و قدر خدمات و مجاهداتش را در راه علم و دانش و نشر معلومات دینی و دنیایی و انتشار حکمت های اخلاقی و ذکر موجباب تذکر و شرح نتایج فکر و هر چه ما را به کار آید و رو به راه نماید می دانند و مسطورات کلک و بنانش را به رغبت می خوانند جز این که می خواهم در این قحط سال فضائل و معالی و رواج بازار موهومات و مجعولات بیشتر و بهتر بدانند و زاید اعلی ما سبق بخوانند و ملتفت باشند که یک کلمه سودمند مایه آسایش یک عمر است و حرفی مفید اسباب خلاصی از مهلکه و بنابراین مجله جلیله دعوة الحق را چنان که باید و شاید استقبال نمایند و مؤلف مجاهد این مختصر نافع همراهی کنند تا بار داعی و مدعو هر دو به منزل رسد و سر بایع و مشتری روی سابان بیند. اداره مرکزی دعوة الحق در دارالخلافه طهران در خیابان ناصریه ]ناصر خسرو[، مقابل شمس العماره می باشد».^[10]

دعوة الحق در سال 1324 ق دو شماره پایید و با انتشار پیاپی 14 گویا به تاریخ پیوست و محمد علی بهجت دزفولی^[11] به انتشار نشریه معارف مبادرت کرد که سرگذشت جداگانه ای دارد.