دلایل استعفاء اجباری رضا شاه از نگاه نویسنده نیویورک تایمز در سپتامبر 1941

اشاره :

روزنامه نیویورک تایمز چاپ ایالات متحده امریکا در تاریخ چهاردهم سپتامبر ۱۹۴۱ مقاله ای با عنوان «ایران خشمگین شاه را عزل خواهد کرد. اگر بریتانیا شاه را برکنار نکند شورش در راه است» به قلم ری براک به چاپ رساند: متن این مقاله به نقل از کتاب "شهریور ۱۳۲۰؛ اسرار حمله متفقین به ایران"نوشته محمد قلی مجد ترجمه علی اکبر رنجبر کرمانی انتشارات موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران به دلیل آنکه این مقاله در همان زمان منتشر شده و نکات مهمی را به خواننده ارائه می کند در اینجا ارائه می گردد :

----------

بغداد، عراق، ۱۳ سپتامبر. در پس هرج و مرج سیاسی و تاریخ پر تلاطم سالهای اخیر ایران، با بازیگری شاه و قدرتهای بزرگ در خاورمیانه - بریتانیا، فرانسه و اتحاد شوروی - قصه بسیار مهم و پرحکایت خونخواهیهای قبیله ای است، که در سایه تحولات اساسی حال حاضر ایران ممکن است بار دیگر از سر گرفته شود و سرنوشت قدرت های غربی و مسیر جنگ را تغییر دهد. یکی از ضرب المثل های قدیمی عشایر سرسخت بختیاری، که صدها تن از دیرینه ترین دشمنانشان، یعنی لرهای لرستان، را به قتل رسانده اند، حکایت از نگرش بی رحمانه این جنگجویان دارد: «چون بمیرد یک لری، جایش برآید یک گلی؛ گر بمیرد جمله تر، دنیا گلستان می شود». پیش از جلوس شاه و شروع آنچه که می توان حکومت خشونت، قتل، ویرانی و سودجویی بی رحمانه به دست رضاشاه پهلوی و خاندانش نامید، بختیاری ها با شمشیرهای خوفناک شان بر قلمروی عشایری شان در جنوب غربی کشور حکمرانی می کردند. این سوارکاران ماهر و جنگجویان سرسخت با رعایت اصیل ترین سنت های تاریخ رمانتیک ایران باستان، مدام درگیر منازعاتی بی وقفه ولی نسبتا کم هزینه با لرها، کردها، کاشانی ها[1]و سایر عشایر بودند؛ و از سوی دیگر، کردها نیز همچون صاعقه ای مرگبار از بالای کوههای سربه فلک کشیده بر سر دشمنان شان دیرینه شان فرود می آمدند.

با جلوس شاه بر تخت سلطنت، خاندان سلطنتی به این جنگ ها خاتمه داد. شاه یک دستگاه پلیس مخفی سیاسی به پا کرد، که هرچند به اندازه چکا، اوگپو، گشتاپو و یا سکوریداد ژنرال فرانکو پیچیده نبود، ولی با استفاده از دستگاه عریض و طویل خود توانست به تمامی زوایای زندگی ایرانیها - از بخش اداری، مالی، عمرانی گرفته تا سیاست، تفریحات، و کشاورزی - و خلاصه همه چیز و همه جا، نقب بزند. سایه آنچه خودبزرگ بینی شاه توصیف شده است بر سر مهمترین بخش های مالی و عمرانی کشور افتاد، و کنترل ارز خارجی و ساخت و سازهای منازل مسکونی و ساختمانهای صنعتی کشور مستقیما در دستان شاه قرار گرفت. آن طور که می گویند رهبران عشایر، بی رحمانه اعدام یا زندانی شدند، و پس از آن، چنانکه شایع است، رضا شاه تمام ثروتی را که در طول قرنها منازعات قبیله ای انباشته شده بود، به نفع خود مصادره کرد. قدرت ولایات را از بین برد، و نوعی حکومت متمرکز را، که حتی برای غربیها نیز باور کردنی نبود، به جای آن مستقر ساخت. رضا شاه سرباز بود: سربازی خشن، عامی، و تقریبا بیسواد. هنوز هم افتخار می کند که در طول عمرش حتی یک کتاب هم نخوانده است ، چه رسد به رساله ای در باب مالیه؛ و جالب اینکه در ایران شایع است که نبوغ او برای پرکردن جیب هایش به قدری است که حتی دود از کله همه وزرایدمالیه ای که یکی پس از دیگری بر سرکار آمده، و تنها تا زمانی بر سر کار بوده اند که

سر در کار و زبان درکام خود داشته اند، بلند کرده است.

عشایر ریشه دار و تاریخی یکی پس از دیگری از صحنه روزگار محو شدند. دیگر از لرها، کردها و بختیاریها نامی بیش باقی نماند؛ حداقل در ظاهر که چنین بود.

شش ماه پیش[مارس 1941] که اوضاع ایران بناگزیر رو به وخامت گذاشت ، عده ای به نویسنده این سطور اطمینان می دادند که احتمال قیام این جنگجویان کهنه کار صفر است. این اطمینان خاطرها از سوی دست اندرکاران نفتی بریتانیا، گردشگران و کسانی ابراز می شد که با تاریخ چند سال گذشته ایران کاملا آشنا بودند. آنها با تعجب می پرسیدند: «گفتید عشایر ایران؟ آنها که کارشان تمام شده است. رضا شاه حساب همه شان را رسیده است؛ تمام و کمال. آنها دیگر صدایشان هم در نمی آید.» برای درک بحران کنونی ایران، لازم است قدری درباره درگیریهای عشایر در این کشور تفحص کنیم. رضا شاه به خون خواهی های عشیره ای خاتمه نداد، بلکه صرفا رؤسای عشایر را بر سردارکرد. در بسیاری از موارد، فرزندان شان جان سالم به در برده و درگوشه ای پنهان شده اند، یا به کشاورزی و کسب و کاری کوچک مشغول هستند؛ و مالیاتهای کمرشکن می پردازند، و رضاشاه عالی ترین زمین های شان را به غنیمت در کام آزمند خویش فرو برده است. اما آنها در کمین نشسته اند. بنا به اتهاماتی که به شاه وارد می شود، او تمامی زمین های مازندران و کرمانشاه و خطه سرسبزگرگان را به تصرف کشیده است. برخویش درآورده، و یا با پول بیت المال برای خود خریداری کرده است. رعیت به صلابه کشیده شده، و از ترس مصادره خانه و زمینش دست از محصول خود کشیده است. براساس همین اتهامات، شاه شیوه خاص خود را برای خریداری محصولات کشاورزی به کار می بست. بدین ترتیب که بهترین قسمت محصول را به یک قیمت ثابت دلبخواه خریداری می کرد، و بعد از آن هم کشاورزان مجبور بودند بقیه محصول شان یک سوم همان قیمت به دولت بفروشند. البته گاه صدای شِکوه و شکایتها نیز لاجرم به گوش پلیس مخفی می رسید، که بلافاصله با قتل یا حبس شاکی خاموش می شد بنا به اتهامات شایع، جمعیت کشاورز ایران در فقر و فلاکت و جهل نگاه داشته شده بود، و این در حالی بود که رضا شاه اقدام به نوسازی شهر تهران کرده بود، و خیابان های زیبایی در سرتاسر شهر می کشید، و بدون اینکه حتی ذره ای از درآمد شخصی هنگفت خود خرج کند، جاده های عریض و طویلی در سرتاسر کشور احداث می کرد. خارجیانی که برای مدت کوتاهی به تهران می آمدند، به هنگام ترک این شهربا خود می اندیشیدند که شاه دارد خدمات بزرگی برای مملکتش انجام می دهد ولی فقط خارجیانی که به مدت طولانی تری در این شهر اقامت می کردند، می توانستند شباهت برنامه های رضا شاه در ایران و برنامه پریمو دو ریورا [2] در اسپانیا را تشخیص بدهند. در حالی که سطح زندگی ایرانی ها در دو دهه گذشته مدام رو به تنزل رفته ، آن طور که می گویند، شاه روزبه روز ثروتمندتر و بی رحم تر، حریص تر و هوس بازتر می شد.

در تابستان جاری [1941] که ناگهان توجه جهانیان به ایران معطوف شد، وطن پرستان ایرانی سرهای خود را بالا آوردند، و حتی کشاورزان ساده دل نیز دریافتند که تحولی در راه است که می تواند آینده آنها را تغییر بدهد. مطالبات انگلیس و روسیه آنها را تکان داد، دولت را متزلزل ساخت، رضا شاه را ترساند، و اکثر اعضای ستاد کل [ارتش] را متحیر ساخت؛ اقشار عادی مردم پس از اینکه دریافتند انگلیسیها و روس ها در کار خود را متحیر جدی هستند، سر از پا نشناختند. هراس ایرانی ها از روسها، حتی در مناطق شمالی این کشور، با این فکر که شاه ظالم مجبور به استعفا خواهد شد، کاملا از بین رفت. در روز ۳۱ آگوست، اطلاع مردم از این مسئله که شاه ممکن است با حمایت انگلیسیها در قدرت باقی بماند، آتش شورش ها را که در زیر خاکستر بود شعله ور ساخت

[1] به احتمال بسیار زیاد منظور دار و دسته نایب حسین کاشی است که نویسنده آنها را نیز یک قبیله پنداشته است.

[2] خوزه آنتونیو پریمو دو ریورا، بنیانگذار حزب فالانژ و دیکتاتور اسپانیا