بازرگان در اتاق بازپرسی

تاریخ 20/1/42

نام و شهرت بازپرست: سرهنگ ستاد مقدم

نام و شهرت متهم: آقاى مهندس مهدى بازرگان

ساعت 9 صبح روز 20/1 از آقاى مهدى بازرگان بشرح زیر در اطاق بازپرسى دادستانى ارتش تحقیقات گردید.

س ـ با تفهیم تبصره ذیل ماده 125 اصول محاکمات خود را معرفى نمائید.

ج ـ بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحیم و یداحم الحاکمین قبل از معرفى خود لازم مى‏دانم تقاضا نمایم اجازه و امر فرمایند از طرف اینجانب به طبق تبصره ماده 112 دادرسى کیفرى از جناب آقاى سرهنگ بازنشسته بزرگمهر دعوت نمایید به عنوان وکیل مدافع در جلسه بازپرسى حضور بهم رسانند. و همراهى نمایند، زیرا که اینجانب اطلاع و تخصصى در امور قضائى ندارم. اما معرفى خود: مهدى بازرگان فرزند مرحوم عباسقلى شناسنامه 20674 بخش 4 تهران ساکن تهران داودیه. خیابان ظفر. شغل استاد دانشگاه تولد 1286

س ـ برابر پرونده متشکله شما متهم هستید که اقداماتى بر ضد امنیت داخلى مملکت انجام داده‏اید در مقابل اتهام نسبتا هرگونه دفاع یا توضیحى دارید بفرمایید.

ج ـ بنده تا آنجا که از نظریات عملیات لازم اطلاع دارم قصد و کارى بر ضد امنیت داخلى مملکت نکردم و این اتهام را غیر وارد مى‏دانم.

س ـ توضیح فرمایید تاکنون در جمعیت‏هاى مختلف عضویت داشته‏اید یا خیر و اگر داشته‏اید در آن جمعیت یا جمعیت‏ها چه سمت و مسئولیتى واگذار گردیده است.

ج ـ مقصود جنابعالى یقینا جمعیت‏هاى سیاسى است. بنده عضو جمعیت نهضت آزادى ایران و جبهه ملى ایران مى‏باشم در نهضت آزادى ایران عضو شوراى و هیئت اجراییه هستم و در جبهه ملى به عضویت شوراى انتخاب شده بودم .

س ـ باتوجه به مندرجات جواب داده شده بالا جنابعالى مسئولیت اقداماتى را که به عنوان جمعیت‏هاى زیر بوده انجام شده، به‏عهده مى‏گیرید یا خیر.

ج ـ البته از جهت همبستگى و انضباط جمعى قبول مسئولیت شرکت آن چه را که در شوروى و هیئت اجراییه این جمعیت‏ها به تصویب رسیده و انجام شده باشد مى‏نمایم و مسئول آنچه خودم انجام داده‏ام هستم.

س ـ جنابعالى غیر از جمعیت نهضت آزادى در ایران جمعیت‏هاى دیگرى را تشکیل داده‏اید یا خیر و اگر داده‏اید نام و علت آن را مرقوم فرمایید.

ج ـ غیر از نهضت آزادى ایران هیچ گونه جمعیت سیاسى تشکیل نداده و عضویت ندارم اما از جمعیت‏هاى غیر سیاسى آنچه خاطرم مى‏آید در تأسیس کانون مهندسین ایران و انجمن اسلامى مهندسین و معلمین و شعبه فارغ‏التحصیلان مدرسه سانترال پاریس شرکت داشته‏ام. این جمعیت به ترتیب صنفى و فنى، دینى و دوستانه است.

س ـ در تحقیقاتى که سابقا بازجویان از شما کرده‏اند ضمن فعالیت‏هاى خود نامى هم از حزب ایران نموده‏اید توضیح فرمایید چه فعالیت‏هایى به نفع این حزب انجام داده‏اید.

ج ـ همان طورى که در بازجوئیها توضیح داده‏ام سابقا گاهگاه در سخنرانى‏هاى حزب ایران حاضر مى‏شدم (حتى یک سخنرانى نیز ظاهرا در سال 1327 در آن حزب ایراد کردم) با بسیارى از مؤسسین حزب ایران نیز سابقه دوستى و رفاقت داشته و دارم اما عضویت و فعالیت دیگرى نداشته‏ام.

س ـ توضیح فرمایید نظر شما در مورد تشکیل جمعیت نهضت آزادى چه بوده ضمن تشریح تاریخچه جمعیت مزبور و مدت زمانى که فعالیت مى‏کنید به ذکر مسئولین

ج ـ نهضت آزادى ایران در سال 13391 (قاعدتا) به منظور انجام وظائف اجتماعى دینى، و فعالیت‏هاى سیاسى قانونى بر طبق قانون اساسى ایران تأسیس گردیده است. یقینا در پرونده نسخه‏اى از مرامنامه و مجلس افتتاحیه نهضت آزادى ایران وجود دارد که شرح کامل و دقیق در آنجا داده شده است. در اوراق بازجوئى نیز اسامى مسئولین شوراى هیئت اجرائیه را آنچه در نظر بود نوشته‏ام.

س ـ آیا جمعیت نهضت آزادى جزو جمعیت‏هاى تشکیل‏دهنده جبهه ملى رسمامى‏باشد یا خیر.

ج ـ تأسیس نهضت آزادى ایران بعد از جبهه ملى ایران بوده است. نهضت آزادى ایران در عین طرفدار بودن جبهه ملى ایران هنوز عضویت در جبهه ملى ایران ندارد.

س ـ براى این بازپرس روشن فرمایید با آنکه این جمعیت جزء جمعیت‏هاى جبهه ملى نبوده پس عضویت شما در شوراى مرکزى بر مبنى چه رسم و قاعده یا توافقاتى بوده است.

ج ـ بنده را یکى در جبهه قبل از تشکیل کنگره اخیر به صفت شخصى براى عضویت در شوراى مرکزى جبهه ملى دعوت کردند و با این سمت بر طبق آیین نامه در کنگره شرکت کردم و سپس از طرف کنگره به عضویت شوراى انتخاب شدم.

س ـ توضیح فرمایید جمعیت نهضت آزادى آیا غیر از تهران در سایر نقاط کشور فعالیت یا سازمانى دارد، یا خیر و اگر اطلاع دارید حدود اعضاء این سازمان را تقریبا نیز مرقوم فرمایید.

ج ـ نهضت آزادى ایران جمعیت تازه تأسیس و کم نفرات است و فرصت و امکانات توسعه و تشکیلات دادن را نداشته‏ایم خارج از تهران شعبه و سازمانى و مسئولینى ندارد ولى ممکن است افراد طرفدار و علاقمند نیز کمى باشند.

س ـ باتوجه به اینکه قبول در هر جمعیت که داراى مرام و باور دینى مصوبه و تدوین شده است مستلزم تشریفات خاصى است از جنابعالى که به عنوان بالاترین مقام در این جمعت عضو بوده‏اید سؤال مى‏شود که کسانى که اساسنامه و مرامنامه تدوین شده به جمعیت شما مورد قبولشان مى‏باشد در حدود چه تعدادى هستند.

ج ـ فکر مى‏کنم کسانى که اساسنامه و مرامنامه نهضت آزادى ایران مورد قبولشان باشد خیلى زیاد هستند ولى چون اولاً فرصت و امکاناتى جهت توسعه و سازمان دادن پیدا نشده است و با آنکه در اساسنامه شرایط عضویت و قسم خوردن و صدور کارت عضویت ذکر شده تا به حال حتى در مورد یک نفر هم این عمل انجام نگردیده است. و ثانیا در ایران غالب مردم باتوجه به اوضاع و احوال از ورود و فعالیت رسمى در جمعیت سیاسى غیر دولتى خوددارى مى‏نمایند و نمى‏خواهند نامشان برده شود.

س ـ توضیح فرمایید علت اینکه جمعیت شما تاکنون جزو اعضاى جمعیت‏هاى وابسته به جبهه ملى نشد. چه مى‏باشد و آیا اقدامى از طرف جمعیت شما در مورد عضو شدن در جبهه ملى انجام گردید. یا خیر و اگرانجام نشده چه علت داشته و اگر انجام شد. چه اقداماتى به عمل آمده و چرا تاکنون با این امر موفق نشده است.

ج ـ جواب این سؤال بیشتر با خود جبهه مى‏تواند باشد. از طرف نهضت پس از تأسیس تقاضاى عضویت در جبهه به عمل آمد که اینطور شنیدم که چون در شوراى مرکزى به طور کلى تصمیم گرفته بودند. تقاضاهاى عضویت جمعیت‏ها به کنگره موکول شود. این عمل انجام نگردید. در کنگره اصولاً تصویب نمودند ولى فرصت اقدام حاصل نشد.

س ـ توضیح فرمایید. از طرف جمیع افراد ملت ایران حق یا حقوقى به نام جمعیت نهضت آزادى یا شما یا افراد شما داده شده است یا خیر.

ج ـ البته چنین حق و حقوق تعریفى از طرف جمیع افراد ملت ایران به نهضت آزادى ایران و هیچ جمعیت و فردى داده نشده است.

س ـ شما و جمعیت وابسته به شما خود را تابع مقررات و قوانین جاریه مملکت مى‏دانند یا خیر.

ج ـ البته بر طبق قانون اساسى

س ـ به موجب قوانین و مقررات جاریه تشکیل دستجات و اجتماعات و فعالیت‏ها تابع مقررات خاص و مستلزم کسب اجازه از مقامات مسئول مى‏باشد آیا شما در موقعى که قصد تشکیل جمعیت نهضت آزادى را داشتید (یا سایر جمعیت‏هاى دیگر) با توجه به مقررات مزبور کسب اجازه فرمودید یا خیر.

ج ـ نهضت آزادى ایران و سایر جمعیت‏هایى که بنده عضو آنها مى‏باشم از روز اول جمعیت‏هاى آشکار و قانونى بوده‏اند که مقامات مسئول اطلاع داشته‏اند و منع نکرده‏اند. اما در مورد مقررات خاص که مستلزم کسب اجازه باشد و بدون آن نتوان عضو شد تا آنجایى که بنده شنیده‏ام الزام قانونى ندارد و بیشتر از جمعیت احراز شخصیت حقوقى و افتتاح حساب در بانک و غیره مفید است. کماآن که در مورد کانون مهندسین انجام گردیده است و مثل اینکه انجمن اسلامى مهندسین و جامعه اسلامى مسلمین نیز تقاضاهایى داده‏اند. اما بطور کلى فکر مى‏کنم قانون اساسى حق فعالیت‏هاى انتخاباتى و حزبى را مادامى که قانونا و رسما غیر قانونى تشخیص داده نشده‏اند. (مثل حزب توده) براى افراد کشور باز و مجاز کرده است.

س ـ مستند به اظهارات شما براى تشخیص اینکه جمعیت‏هاى متشکله قانونى است یا غیر قانونى چه مقام یا سازمانى به نظر شما صلاحیت تعیین را دارند.

ج ـ منظور بنده از قانونى نمودن این جمعیت‏ها این است که در چارچوب قوانین کشور و با ردیفهاى مشروع و مجاز تشکیل شده است. اصولاً هرگونه فعالیت فردى یا دسته جمعى افراد در امور معاشى و فنى و صنفى و سیاسى و دینى مادام که خلاف آن به ثبوت نرسد و از طرف قواى مقننه و قضائى بر خلاف قانون تشخیص داده نشده و تصریح و اعلام نشده باشد فکر مى‏کنم در حکم مجوز و قانون محسوب مى‏شود.

س ـ مجددا سؤال مى‏شود براى اینکه معلوم شود فعالیت جمعیتى قانونى یا غیر قانونى است به نظر شما چه مقام و چه سازمانى صلاحیت این کار را دارد و در ثانى تعیین فرمایید سران نهضت آزادى براى اینکه اثبات نمایند جمعیت آنها مفسده و غیر قانونى نبوده. به کدام یک از سازمان‏هاى انتظامى و مسئول کشور مراجعه کره‏اند.

ج ـ همان طور که عرض شد مؤسسین نهضت خود را قانونا ملزم به این عمل نمى‏دانسته‏اند وگرنه از طرف دیگر فکر مى‏کنم مقامات قضائى هستند که صلاحیت تشخیص عدم قانونى بودن یک جمعیت و اعلام آن را دارند.

س ـ با آنکه در صفحه 3 تحقیقات فرموده‏اید که شما و جمعیت نهضت آزادى تابع مقررات و قوانین جاریه کشور مى‏باشید توضیح فرمایید با آنکه به موجب مقررات خاص هرگونه اجتماعى مستلزم کسب اجازه از شهربانى است علت عدم اجراى این مقررات چه بود. به علاوه اینکه در بالا توضیح داده‏اید که مؤسسین نهضت خود را قانونا ملزم به این عمل نمى‏دانستند مستندات شما چه مى‏باشد.

ج ـ مجددا تأیید مى‏نماید که اینجانب و جمعیت نهضت آزادى ایران خود را تابع قوانین جاریه و دستورات کشور در حدود قانون اساسى مى‏دانیم و چون تخصص قضائى نداریم باید تحقیق کنیم که آیا صرف مقررات و آنچه به تصویب مجلس رسیده و یا احیانا بر خلاف موازین قانون اساسى باشد در حکم قانون است یا خیر. در مورد بخصوص کسب اجازه تأسیس جمعیت همان طور که عرض شد چون مقامات انتظامى اطلاع کامل از تشکیل و فعالیت‏هاى این انجمن‏ها داشتند و حتى مأمورین آنها را به مدت یا گاهى به میل خود با آدرس‏هاى رسمى در اجتماعات مربوطه شرکت مى‏کند و بیاد ندارم که تذکر و اخطارى دائر برخلاف قانون بودن از این عمل به ما داده باشند و هر زمان که اینجانب را بازداشت کرده‏اند این دعوى بیخود مى‏نمود و حتى ایرادى از ما نگرفته‏اند به عنوان یک فرد عادى و با اشکال غیر فنى قضائى استنباطم این است که عمل خلاف قانون انجام نداده‏ام.

س ـ نشریات وابسته به جمعیت نهضت را بنام تعیین فرمایید.

ج ـ نهضت نشریات رسمى منظم ندارد ولى اعلامیه‏هایى گاه‏به‏گاه بیرون داده است که بنده عنوان و تاریخ آن‏ها را بیاد ندارم و اگر ارائه شود عرض خواهم کرد. از جمله نشریات یکى همان کتاب اعلام مرامنامه و افتتاح نهضت است و بعد اعلامیه‏هایى به مناسبت 30 تیر و نامه سرگشاده به‏عنوان اعلیحضرت همایونى است. تحقیقات در ساعت 1300 خاتمه داده شد.







1ـ آن چه در اسناد نهضت و تاریخچه آمده است، تأسیس نهضت در اردیبهشت 1340 بوده است. شاید آقاى بازرگان حضور ذهن نداشتند و ...