به مناسبت تشکیل شورای انقلاب در 22 دی ماه 1357

روند تشکیل شورای انقلاب

اقدامات شورای انقلاب و سرنوشت اعضا

حضرت امام، آقایان شهید مطهری، شهید بهشتی و موسوی اردبیلی و شهید باهنر را به عنوان هسته‌ اول شورای انقلاب تعیین کرده و اجازه داده بودند که افراد دیگر با اتفاق نظر این پنج نفر اضافه شوند و در جلسات ابتدایی ...

گروه سیاسی «خبرگزاری دانشجو»؛ با اوج‌گیری نهضت اسلامی در سال 1357 اندیشه ایجاد تشکلی به نام شورای انقلاب در میان روحانیون معتمد حضرت امام(ره) پدید آمد که در سفر شهید مطهری به پاریس، این طرح با امام در میان گذاشته شد.

حجت الاسلام اکبر هاشمی رفسنجانی درباره تشکیل شورای انقلاب ‌در مقدمه جلد‌ اول صورت مذاکرات این شورا نوشته است: ... آقای مطهری در مراجعت از سفر پاریس، دستور رهبر عظیم‌الشأن انقلاب را مبنی بر تشکیل شورای انقلاب آوردند.

هاشمی رفسنجانی در رابطه با نقش استاد مطهری در شورای انقلاب در گفت و گویی با مجله سروش (اردیبهشت 1362) عنوان کرده است: طبعاً‌ چون امام حرف‌ها را برای ایشان زده بودند، مرجع برای ما، ایشان بودند. بیشتر نص امام را از ایشان بایست می‌شنیدیم ... ایشان بیشتر از ما مسائل فکری برایشان مطرح بود تا عملی و در گذشته هم این طوری بود. در شورای انقلاب هم این طوری بود. خیلی مواظب بود که خطوط انحرافی فکری که آن روز در جامعه‌ ما وجود داشت و سروصدا هم زیاد داشت، اینها در شورای انقلاب راه پیدا نکنند.

به گفته‌ مرحوم مهندس مهدی بازرگان، ... روی لیستی که انتخاب کرده بودند، آن افراد را قبلاً بخواهند و با تک‌تک آنها صبحت کنند و بدون این‌که نام دیگران را ببرند، آمادگی آنها را برای شرکت و فعالیت در این شورای انقلاب پرسش بکنند.

مرحوم مطهری این کار را که کرد، بعد به ایشان (امام) گزارشی داد و بعد ایشان هم ـ گمان می‌کنم که باز به وسیله‌ خود آقای مطهری ـ به همه ما ابلاغ کردند که این افراد انتخاب شدند و می‌توانید کار بکنید.

تشکیل شورای مرکب

سرانجام در بند یک از اعلامیه مورخ بیست‌ و دوم دی ماه 1357، ایشان رسماً این موضوع را اعلام کرد: ... به موجب حق شرعی و براساس رأی اعتماد اکثریت قاطع مردم ایران که نسبت به اینجانب ابراز شده است، در جهت تحقق اهداف اسلامی ملت، شورایی به نام شورای انقلاب اسلامی مرکب از افراد با صلاحیت و مسلمان و متعهد و مورد وثوق، موقتاً‌ تعیین شده و شروع به کار خواهند کرد. اعضای این شورا در اولین فرصت مناسب معرفی خواهند شد.

چند روز بعد هم در پیامی به‌مناسبت اربعین حسینی، از سوی ایشان اعلام شد: «اعضای شورای انقلاب اسلامی در داخل کشور هستند و بزودی معرفی خواهند شد.» (صحیفه نور، جلد 4، ص 236)

گمانه‌زنی درباره اعضای شورای انقلاب تا مدت‌ها ادامه داشت و حتی بعد از انقلاب نیز در این‌باره بحث می‌شد؛ زیرا ماهیت کار این شورا به‌گونه‌ای بود که اختفای آن از سوی اعضا تا مدت‌ها به‌صورت یک اصل و الزام نانوشته رعایت می‌شد.

دکتر بهشتی در تحلیلی از این امر نوشته است: «ضرورت مخفی بودن ایشان [اعضای شورای انقلاب] برای مدتی طولانی، به‌دلیل توافق مسئولیت‌های ناشی از اداره مملکت بعد از سقوط رژیم بود.» (روزنامه جمهوری اسلامی، دوشنبه 6 اسفند 1358، ص 6)

شهید بهشتی عنوان کرده است: (روزنامه‌ اطلاعات، 31/4/1359) ... افراد را امام تعیین می‌کردند، به این معنی که اول امام به یک گروه پنج نفری از روحانیت مسئولیت دادند که برای شناسایی افراد لازم برای اداره آینده‌ مملکت تلاش کنند؛ این عده عبارت بودند از آیت‌الله مطهری، هاشمی رفسنجانی، موسوی اردبیلی، دکتر باهنر و خود بنده. بعد با آقای مهدوی کنی صحبت کردیم و به امام اطلاع دادیم و ایشان هم شرکت نمودند. بدین ترتیب هسته‌ شورای انقلاب یک گروه شش نفری شد. بعدها آیت‌الله طالقانی و [آیت‌الله] خامنه‌ای نیز از روحانیون اضافه شدند ...

بتدریج آقای مهندس بازرگان، دکتر سحابی و عده‌ای دیگر از شخصیت‌ها که امام نیز قبلاً‌ می‌شناختند و با آنها در پاریس دیدار داشتند ـ قرار بود روی آنها مطالعه کنیم و نظر نهایی‌مان را بدهیم‌ـ را با نظر نهایی‌مان به امام در پاریس معرفی کردیم و امام نیز تأیید نمودند.

حضرت امام، آقایان شهید مطهری، شهید بهشتی و موسوی اردبیلی و شهید باهنر و اینجانب را به عنوان هسته‌ اول شورای انقلاب تعیین کرده و اجازه داده بودند که افراد دیگر با اتفاق نظر این پنج نفر اضافه شوند و در جلسات ابتدایی تصمیم بر این شد که حتی الامکان ترکیب شورا از اعضای روحانی و غیر روحانی به نسبت مساوی و نزدیک به هم باشد.

ترتیب انتخاب اعضای دیگر و تکمیل شورا تا آن‌جا که حافظه یاری می‌کند و با استمداد از حافظه‌ دیگران چنین بود: پیش از پیروزی انقلاب، آقایان سید محمود طالقانی، سید علی خامنه‌ای (مقام معظم رهبری)، محمدرضا مهدوی کنی، احمد صدر حاج سید جوادی، مهندس مهدی بازرگان، دکتر یدالله سحابی، مهندس مصطفی کتیرایی، سرلشکر ولی‌الله قرنی و سرتیپ علی‌اصغر مسعودی، به اتفاق آرا به عضویت انتخاب شدند.

این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شد، از آن جمله مأموریت داشت تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه‌ آن را فراهم سازد.

جا به جایی در شورا

پس از پیروزی انقلاب و تشکیل دولت موقت، آقایان بازرگان، سحابی، کتیرایی، حاج سیدجوادی و قرنی به دولت و ارتش منتقل شدند و به جای آنها آقایان دکتر حسن حبیبی، مهندس عزت‌الله سحابی، دکتر عباس شیبانی، ابوالحسن بنی‌صدر و صادق قطب‌زاده انتخاب گردیدند و در مرحله‌ بعد و پس از شهادت استاد مطهری، آقایان مهندس میرحسین موسوی، احمد جلالی و دکتر حبیب‌الله پیمان انتخاب شدند و آقای مسعودی به کار اجرایی رفت.

اقدامات انقلابی شورا

از اولین روز ورود امام(ره) بحث‌های مهمی از قبیل تشکیل دولت، تشکیل مجلس، ایجاد مجلس مؤسسان (خبرگان) در این شورا مطرح شد.

در اولین گام، شورا، مهندس بازرگان را به عنوان نخست‌وزیر دولت موقت پیشنهاد، و امام (ره) نیز ایشان را منصوب کردند. بعد از پیروزی انقلاب در 22 بهمن 1357، شورای انقلاب و دولت موقت تحت لوای رهبری امام (ره) و مشروعیت حاصله از حمایت‌های مردمی، زمام امور را بدست گرفتند.

دومین تصمیم مهم شورای انقلاب، تصویب اساسنامه‌ سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در دوم اردیبهشت 1358بود.

شورای انقلاب،‌ ملی شدن بانک‌ها، سامان بخشیدن به دادگاه‌های انقلاب، برگزاری همه‌پرسی در رابطه با نظام جمهوری اسلامی، بررسی پیش‌نویس قانون اساسی و انتشار آن در جراید، تصویب قانون شوراهای محلی، تصویب ملی شدن صنایع بزرگ، تصویب آیین‌نامه‌ مجلس خبرگان و برگزاری انتخابات ریاست جمهوری و انتخابات مجلس شورای اسلامی و از این قبیل امور را انجام داد.

سرنوشت برخی اعضای شورا

به دنبال تسخیر لانه‌ جاسوسی آمریکا در 13آ بان 1358، دولت بازرگان فردای آن روز استعفای خود را تسلیم امام (ره) کرد.

شهید بهشتی طی مصاحبه ای در آذر 1358 پیرامون برخی افراد مانند بازرگان گفت: آقای مهندس بازرگان از دوستان خیلی قدیم من هستند ... ولی خط فکریشان را در مورد سیاست انقلابی ایران، از اول هم خطی که با ما بخواند، نمی‌یافتم و ما از همان اول حس می‌کردیم که نقطه‌نظرهایمان مختلف است. منتها با توجه به اینکه اینها یاران و دوستان انقلاب بوده‌ و خدمات و سهمی داشته‌اند، مخصوصاً آقای بازرگان که سهم زیادی در سابقه فعالیت قبلی‌شان داشت، ترجیح می‌دادیم که با وجود این اختلاف‌نظرها، همکاری داشته باشیم، تا وقتی که آقایان به این نتیجه رسیدند که نمی‌توانند پابه‌پای این نقطه‌نظرها بیایند و استعفا دادند.

متعاقب این بیانیه اعلام شد که شورا ترکیب تازه‌ای خواهد داشت که با ادغام دولت در شورا اعضای جدید شورا انتخاب شدند و در اداره‌ مملکت بدین ترتیب تقسیم کار شد:

آیت‌الله خامنه‌ای، دفاع و سپاه پاسداران؛ هاشمی رفسنجانی، وزارت کشور؛ باهنر، آموزش و پرورش؛ مهدوی کنی، کمیته و دادگستری؛ بهشتی، جهاد سازندگی؛ بنی‌صدر، وزارت امور خارجه؛ معین‌فر، نفت؛ حسن حبیبی، آموزش عالی؛ عزت‌الله سحابی، برنامه و بودجه؛ میناچی، ارشاد ملی و قدوسی، دادگاه انقلاب؛ این افراد فعالیت‌های خود را آغاز نموده و در مدت کوتاهی ‌ موفق شدند بر خلأ سیاسی موجود فایق آیند.

پایان شورای انقلاب

همه‌پرسی قانون اساسی در 12 آذر 1358، و متعاقب آن انتخابات ریاست جمهوری در بهمن 1358 برگزار شد و مجلس شورای اسلامی در 7 خرداد 1359 افتتاح گردید.

با شروع کار مجلس و شورای نگهبان و دیگر نهادها، مسئولیت و ضرورت وجودی شورای انقلاب به پایان رسید، لذا در 12 تیر 1359، آیت‌الله بهشتی اعلام کرد: مسئولیت شورای انقلاب دو هفته دیگر پایان می‌یابد.

سپس آخرین جلسه‌ شورا در 26 تیر 1359 برگزار شد. دکتر حسن حبیبی، سخنگوی شورای انقلاب در آخرین مصاحبه خود گفت: امروز با رسمیت یافتن مجلس شورای اسلامی و کامل شدن اعضای شورای نگهبان و قانون اساسی، کار شورای انقلاب که تا کنون وظیفه‌ قانون‌گذاری را بر عهده داشت نیز به پایان رسید.

آخرین اعضای شورا عبارت بودند از آیت‌الله بهشتی، آیت‌الله خامنه‌ای، آیت‌الله موسوی اردبیلی، دکتر محمدجواد باهنر، هاشمی رفسنجانی، حسن حبیبی، عباس شیبانی، مهندس مهدی بازرگان، عزت‌الله سحابی، صادق قطب‌زاده، مهندس علی‌اکبر معین‌فر و ابوالحسن بنی‌صدر.

فعالیت‌های شورا تا زمان پیروزی انقلاب

پس از تشکیل شورای انقلاب از سوی امام خمینی، این شورا از اواخر پاییز سال 1357شروع به فعالیت و تشکیل جلسات نمود. نخستین کار شورا، تماس با افراد مناسب برای تکمیل اعضا بود، اما پس از آن بتدریج وظایف مهم و مشخصی را در نظر گرفت و در مسیر انقلاب به آن پرداخت.

این وظایف براساس منابع تاریخی چنین بود:

رهبری و تنظیم راهپیمایی‌های مردمی: پس از راهپیمایی‌های بزرگ عید فطر و سایر راهپیمایی‌های بزرگ ضرورت داشت تا به ‌صورت مشخص، ستادی برای هدایت و نظم دادن به این جریانات عظیم مردمی ایجاد شود. مهمترین تجلی این برنامه‌ریزی ستادی از سوی شورای انقلاب، در دو راهپیمایی رفراندوم مانند روزهای تاسوعا و عاشورای سال 1357خود را نشان داد. این راهپیمایی‌ها بدون هیچ‌گونه تلفات و زد و خوردی به‌قدرت‌نمایی بزرگ ملت تبدیل شد.

انجام گفت‌وگو با نظامیان و سیاست‌گران داخلی: یکی از وظایف تاریخی شورای انقلاب، گفت‌وگو با سران نظامی و برخی سیاستمداران وابسته به رژیم پهلوی بود. اعضای شورا طی نوبت‌های متعدد در این جلسات توانستند از تحرک آنان جلوگیری کرده و نظامیان را نیز از موضع فعال وادار به عقب‌نشینی کنند. علاوه بر این، در مورد مسائلی نظیر تشکیل شورای سلطنت و برخی مواضع خاص سیاسی نیز گفت‌وگوهای بسیار مؤثر واقع شد.

گفت‌وگو با دیپلمات‌ها و برخی تحلیل‌گران آمریکایی: اعضای شورا در نوبت‌های متعدد و با اطلاع قبلی شورا با برخی از مقامات ارشد و تحلیل‌گران زبده آمریکایی در ایران دیدار کردند؛ همچنین از طریق این گروه، برخی واقعیات در مورد رژیم شاه و انقلاب به اطلاع دستگاه‌های بوروکراتیک و رسانه‌های آمریکایی رسید. از جمله این ملاقات‌کنندگان، جان استمپل و ریچارد کاتم، دو نویسنده و تحلیل‌گر برجسته آمریکایی بودند.

تجزیه و تحلیل امور داخلی و  ارائه آن به نخبگان و رهبر انقلاب: شورا دائماً وضع خاص رژیم و فعالیت‌های موجود له یا علیه انقلاب را مورد بررسی قرار می‌داد و از طریق اعضا به سایر رهبران ابلاغ می‌کرد. بسیاری از مسائل مهم نیز پس از تجزیه و تحلیل، از طریق تلفن یا مکاتبه به‌وسیله پیک‌های مطمئن برای امام خمینی در پاریس فرستاده می‌شد و امام پس از رویت نظرات و ملاحظه سایر امور، تصمیمات لازم و ضروری را در هر مورد اتخاذ می‌کرد.

تشکیل کمیته استقبال: کمیته استقبال یکی از مهمترین نهادهای انقلابی در ایران بود که اصل آن به ورود امام به کشور و استقبال از ایشان و نیز حفاظت از امام و نظم دادن به دیدارهای مردمی با ایشان بازمی‌گشت، اما منشا ایجاد نهادهای مهمی نظیر سپاه و کمیته‌ها و بسیاری از تشکل‌های انقلابی در ضمن و پس از پیروزی انقلاب اسلامی بود.

تشکیل دولت موقت: یکی از اهداف تأسیس و وظایف شورای انقلاب، شناسایی و معرفی اعضای دولت موقت یا دولت انتقالی و رئیس آن دولت بود تا نظام جمهوری اسلامی بتواند بدون برخورد به موانع جدی از نظام سلطنتی عبور کند. در اعلامیه ۲۲ دی ۱۳۵۷امام خمینی (ره) برای تأسیس رسمی شورای انقلاب یکی از مهمترین وظایف شورا را ایجاد تمهیدات لازم برای تأسیس دولت انتقالی می دانند: این شورا موظف به انجام امور معین و مشخصی شده است از آن جمله مأموریت دارد تا شرایط تأسیس دولت انتقالی را مورد بررسی و مطالعه قرار داده و مقدمات اولیه آن را فراهم سازد.

تشکیل هیئت‌های تنظیم اعتصابات: یکی از جریانات اصلی مبارزه در ماه های پایانی حکومت پهلوی، سراسری شدن اعتصاب ها بود. این اعتصاب ها که از اواسط شهریور ۱۳۵۷ آغاز شده بود، کارخانه ها، بانک ها، دانشگاه ها، مدارس، ادارات دولتی و غیره را شامل شده و هر روز به دامنه آن افزوده می شد. از آنجایی که احتمال داشت از این رهگذر آسیبی برای مردم و انقلاب پیش آید، کمیته اعتصابات با فرمان امام خمینی (ره) و با نظارت شورای انقلاب تأسیس شد تا ضمن نظارت و کنترل اعتصاب ها، نوع اعتصاب های مفید یا زیان بخش را بررسی و مهار کند.

دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی

پس از سقوط نظام شاهنشاهی و حکومت پهلوی، در حالی که مهدی بازرگان به مقام نخست وزیری انتخاب شده بود، دغدغه اصلی شورای انقلاب، انتخاب وزیران کابینه و تشکیل دولت بود و این موضوع بیش از هر مسئله دیگر، اولویت داشت. اعضای کابینه در چندین مرحله و در طول یک ماه ابتدا به تایید شورای انقلاب و سپس برای تصویب نهایی به امام خمینی معرفی شدند.

با تشکیل دولت موقت، بویژه پس از تکمیل کابینه و امکان ورود دولت به تصمیمات اجرایی، مأموریت شورای انقلاب در مرحله اول به پایان رسید و وارد مرحله دوم شد. در این مرحله قرار شد شورا نقش اجرایی نداشته باشد و فقط جمعی از اعضای شورا با پیشنهاد شورا و تصویب و ابلاغ حکم از سوی امام وزیر شوند و شورا مستقل از دولت به قانونگذاری بپردازد و نقش مجلس قانونگذاری را ایفا کند. جلسه های هیئت دولت نیز جدا از شورا تشکیل می شد و فقط زمانی که وزیران لایحه ای داشتند وارد جلسات شورا می شدند.

با توجه به گستردگی فعالیت های شورای انقلاب پس از پیروزی انقلاب اسلامی و محدودیت این مقال در پایان به اقدامات و عملکرد این شوار به صورت فهرست وار بیان می شود:

دستگیری و مجازات خائنین

مصادره کاخ ها، اموال و مؤسسات افراد غارتگر و سرسپرده

انحلال سازمان ها و وزارتخانه های زاید و مضر

پاکسازی ادارات از افراد ضد انقلاب

جلوگیری از غارتگری ها وش سوءاستفاده ها که انجام می شود

مبارزه با فساد در سطوح مختلف

اخراج مستشاران خارجی و قطع ایادی بیگانگان برای به خودکفایی رسیدن کشور

لغو قراردادهای امپریالیستی در زمینه های سیاسی، اقتصادی و نظامی

ایجاد نظم و استقرار حاکمیت انقلاب

تدوین و تشکیل نظام جدید

حفظ و امنیت و دفاع از مرزها