خرمشهر از نگاه مستوفی الممالک
منابع تاریخی و سفرنامه‌های بسیاری به خرمشهر اشاره کرده‌اند و مطالبی را در وصف و معرفی این دیار و تعلق آن به ایران آورده‌اند. «فتوح‌البلدان» بلاذری، «احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم» مقدسی و «المسالک و الممالک» اصطخری، قدیمی‌ترین منابعی هستند که به خرمشهر اشاره کرده‌اند. در این گزارش ضمن معرفی میراث فرهنگی خرمشهر، نمونه‌هایی از اشارات مورخان و سیاحان را به این شهر بیان می‌کنیم.
خرمشهر یکی از شهرهای جنوبی استان خوزستان و مرکز شهرستان خرمشهر است. این شهر در محل تلاقی رودخانه‌های اروندرود و کارون و در ناحیه‌ای باتلاقی و پست در دلتای رودخانه اروندرود قرار گرفته و ۲۳ کیلومتر مربع مساحت دارد.
درباره تاریخ خرمشهر دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد که با در نظر گرفتن این نظرها می‌توان آغاز تاریخ خرمشهر را به پادشاهی هخامنشی نسبت داد. در زمان هخامنشیان در 18 کیلومتری شمال غرب خرمشهر و در محل فعلی قریه تمار شهری به نام بارما ساخته شد که ظاهرا در زمان داریوش بسیار آباد بوده است. این شهر در زمان حمله اسکندر تخریب می‌شود و پس از آبادی مجدد با نام بیان به حیات خود ادامه می‌دهد.
در زمان ورود اسلام شهر بیان شهری آباد بود و تا نیمه قرن سوم هجری به حیات خود ادامه داد اما به‌دلیل جنگ‌هایی که در آن زمان رخ داده، ویران می‌شود و از آن پس تا قرن هفتم هجری در کتابهای تاریخی نامی از آن برده نشده است.
در قرن هفتم هجری، در قسمت جنوبی خرمشهر کنونی بندر کوچکی به نام محرزی ساخته می‌شود که تا قرن سیزدهم هجری و آغاز حیات جدید خرمشهر وجود داشته است. حیات نوین شهر خرمشهر از قرن سیزدهم هجری قمری و با نام محمره آغاز شد. محمره به معنای شهر سرخ است و به دلیل این‌که در بیشتر روزهای سال در اثر جزر و مد دریا، قسمت عظیمی از سواحل شهر به رنگ قرمز می‌گرایید، این شهر به این نام مشهور شده بود. در زمان محمدشاه قاجار شهر محمره برای ساخت بندر انتخاب می‌شود و رونقی تازه پیدا می‌کند. در زمان ناصرالدین شاه و طی پیمان ارزنه الروم دوم حاکمیت دولت ایران به این شهر تثبیت می‌شود و در سال 1314 خورشیدی با تصویب هیات وزیران به خرمشهر تغییر نام می‌یابد.
روایت نجم‌الدوله از فروش خرمشهر
نجم‌الدوله، ریاضی‌دان، منجم و نویسنده برجسته عصر قاجار است. وی در سال 1306 هجری قمری به دستور ناصرالدین‌شاه برای ساخت سد اهواز به خوزستان سفر کرد. نجم‌الدوله از فرصتی که برای مشاهده وضعیت زندگی مردم این نواحی پیش آمده بود، بهره برد و سفرنامه ارزشمندی از خود برجای گذاشت. وی در بخشی از این سفرنامه زیرعنوان در معرض فروش گذاردن سرزمین ایران با اشاره به قصد فروش خرمشهر به ثمن بخس می‌نویسد: «... ملک محمره را شنیدم از جناب نظام‌السلطنه که دولت می‌خواستند به مبلغ یک‌صد هزار تومان بفروشند به حاجی آقا محمد معین، نصف نقد و نصف نسیه! این ملک را نظر به این‌که مفتاح ایران است نمی‌توان قیمتی معین کرد؛ و با صرف‌نظر از این نکته اقلاً ده کرور(25) قیمت دارد.»
خرمشهر از نگاه مستوفی قاجار
عبدالله مستوفی، از دولتمردان عصر قاجار و اوایل پهلوی نیز در گزارش سفر به جنوب و جنوب غربی ایران درباره وضعیت این شهر می‌نویسد: «شهر خرمشهر که در ساحل یمین کارون واقع شده جز یک قسمت کناره آن که سابقا شرکت نفت در آن‌جا بناهایی ساخته و خانه‌های نسبتا آبرومندی هم دنباله آن ساخته شده و سد کنار رود نیز به‌وسیله شهرداری ساخته شده و می‌شود و نسبتا صورت ظاهر آن بد نیست، داخل آن بسیار کثیف است. نهرهایی که از شط جدا کرده و به داخل شهر برده‌اند در موقع مد آب در گودال‌ها جمع شده، موجب مرض مالاریا می‌گردد.»
وی ادامه می‌دهد: «باید از محل درآمد شهرداری آن‌جا به مرور این معایب مرتفع شود، به فرماندار دستورات لازم در این زمینه داده‌ام که این نهرها را به‌وسیله سدهایی که در طرفین می‌سازند، طوری جمع‌آوری کنند که در جزر و مد آب راکدی در محل‌های مختلف شهر نماند و تاحدی هم این کار را شروع کرده‌اند.»
کسروی و تاریخچه خرمشهر
احمد کسروی در کتاب «تاریخ پانصدساله خوزستان» درباره محمره می‌نویسد: «نخستین‌بار که ما به نام محمره برمی‌خوریم، در تاریخچه کعب است که در حوادث زمان شیخ غیث نام آن را کوت المحمره می‌برد و از این‌جا پیداست که دژی بوده و گروهی از کعبیان در آن نشیمن داشته‌اند. سپس هم میجر کینیرا آن را از دیه‌های خوزستان می‌شمارد. پس از آن دیری نیز آن را شهری می‌یابیم که سرپرست آن حاجی یوسف پسر حاج مراد او (نیای شیخ خزعل خان) می‌باشد.»
خرمشهر از نگاه تاریخ‌نگار معاصر
دکتر علی‌اکبر ولایتی در مقدمه کتاب خود با عنوان «خوزستان» درباره این استان می‌نویسد: «دیار خوزستان از پر ارزش‌ترین و غنی‌ترین سرمایه‌های اقتصادی و فکری و علمی ایران برخوردار بوده است. شهر شوش از شهرهای مهم خوزستان، در عهد دولت عیلام باستان، پایگاه سیاسی و فرهنگی و هنری و اقتصادی این دولت بود و در عهد هخامنشی به محل تلاقی اندیشه‌های بزرگ‌ترین تمدن‌های بشری تبدیل شد. در آن زمان، عمارت‌های عظیم این شهر نمادهای گویای اوج رشد هنری و علمی مردمان ایران بودند. در دوران ساسانی، شهر جندی شاپور در خوزستان پاگرفت و معروف‌ترین دانشگاه‌ها و دارالترجمه‌ها و بیمارستان‌های عالم را در خود جای داد و دانشمندان و پژوهشگران اقصی نقاط عالم روی بدان نهادند. در دوران ساسانی، خوزستان از لحاظ ارتباط فرهنگی و هنری و علمی نقش مهمی ایفا کرد و در استحکام روابط فرهنگی و هنری و علمی نقش مهمی ایفا کرد و در استحکام روابط فرهنگی ایران با کشورهای غربی آسیا و با دولت بیزانس و نیز استفاده از جریان‌های بزرگ علمی‌ای که از آتن و اسکندریه تا شمال بین النهرین کشیده شده بود سهم عظیمی داشت.»
نگاهی به میراث فرهنگی خرمشهر
قصر فیلیه یکی از ساختمان‌های تاریخی خرمشهر است. این ساختمان 92 سال پیش توسط شیخ خزعل حاکم وقت خوزستان در دوره قاجاریه و شیخ عشایر عرب بنی کعب ساخته شد و از جمله ساختمان‌های باشکوه دوران خود و شاهد حوادث زیادی بوده است. نکته قابل تامل درباره این بنا این است که بنایی تاریخی که هشت سال جنگ بی امان نتوانسته بود آن را نابود و تخریب کند در سال‌های اخیر مورد تخریب قرار گرفت.
ساختمان هلال احمر خرمشهر، دیگر اثر تاریخی خرمشهر است. این ساختمان را شرکت نفت انگلیس در ساحل کارون محمره، در مجاورت چند بنا که مربوط به شیخ خزعل بود، در فضای محوطه‌ای مشرف به رودخانه توسط مهندسان خود طراحی و به صورت دو بلوک ساختمانی مشابه یکدیگر در دو طبقه احداث کرد و در اختیار شیخ خزعل قرار داد. این بنا برای پذیرایی از مهمانان عالی رتبه و بعدها به‌عنوان فرمانداری و مدتی هم انبار تدارکات و در نهایت به‌عنوان ساختمان هلال احمر مورد استفاده قرار گرفت.
مسجد جامع خرمشهر که یادآور خاطرات تلخ و شیرین بسیاری در طول هشت سال دفاع مقدس است، یکی از میراث فرهنگی خرمشهر است. این مسجد در اواخر قاجار ساخته شده در زمان پهلوی اول تجدید بنا شده است.
پل قدیم خرمشهر اثر تاریخی دیگر خرمشهر است. ساخت این پل بر روی رودخانه کارون، که از وسط شهر خرمشهر می‌گذرد، در سال 1338 خورشیدی آغاز و در سال 1349 خورشیدی به اتمام رسید. این پل در زمان جنگ و به‌منظور جلوگیری از ورود دشمن متجاوز به جزیره آبادان تخریب و پس از جنگ بازسازی شد.
دریادار بایندر اولین فرمانده نیروی دریایی مدرن ایران بود که در روز اول حمله انگلستان در جنگ جهانی دوم به ایران در خرمشهر و در حال دفاع از خاک وطن جان باخت. به گفته عده‌ای مقبره وی در جنوب خرمشهر و در محل نیروی دریایی سابق قرار دارد و از آثار تاریخی این شهر به‌شمار می‌رود.
کتابشناسی میراث فرهنگی خرمشهر
در این کتابشناسی فهرستی از کتابهای میراث فرهنگی خوزستان که در آن‌ها اشاره‌هایی نیز به خرمشهر و میراث فرهنگی و جاذبه‌های طبیعی و گردشگری شده، آمده است.
•«خوزستان»، مژگان سبزیان؛ ویراستار:الهام سلمانی‌فروغی، کامل، 24 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ 1 سال 1392، 2000 نسخه، 120000 ریال.
•«حیوانات قربانی در ایلام باستان: (نقوش برجسته، مهرها و آثار مهر در چغازنبیل، هفت تپه و شوش)»، شاهین ماهیار، جام گل، 128 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ یکم سال 1392، 1100 نسخه، 75000 ریال.
•«بررسی و شناسایی آثار باستانی دشت سوسن (ایذه خوزستان)»، سیدمحمود میراسکندری، گنجینه هنر، 150 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ یکم سال 1391، 1000 نسخه، 60000 ریال.
•«عهد حسام (سفرنامه لرستان و خوزستان) سال 1245 قمری»، محمود میرزاقاجار؛ به‌اهتمام:ایرج افشار، میراث مکتوب، 264 صفحه، وزیری (گالینگور)، چاپ یکم سال 1390، 1000 نسخه، 60000ریال.
•«تاریخ خوزستان از هزاره سوم قبل از میلاد تا دوران حکومت آل بویه و خوارزمیان»، جواد الهائی‌سحر، عصر رهایی، 384 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ یکم سال 1388، 1000 نسخه، 50000 ریال.
•«آثار نجم‌الدوله: سفرنامه دوم نجم‌الدوله به خوزستان به پیوست کتابچه دستورالعمل ناصرالدین شاه در خصوص سفر اول به خوزستان»، مصحح:احمد کتابی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 244 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ یکم سال 1386، 1000 نسخه، 20000 ریال.
•«سفرنامه پژوهشی سرهنگ لافتوس، نخستین کاوشگرشوش»، ویلیام‌کنت لوفتس؛ مترجم: عباس امامی، نشر شادگان ،192 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ یکم سال 1386، 2000 نسخه، 20000 ریال.
•«سفرنامه خوزستان با چند ضمیمه و نیز تصویر کتابچه دستور ماموریت خوزستان و گزارش بررسی‌های آن سامان»، میرزاعبدالغفار نجم‌الملک؛ به‌اهتمام:سیدمحمد دبیرسیاقی، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 302 صفحه، وزیری (گالینگور)، چاپ یکم سال 1385، 1000 نسخه، 32000 ریال.
•«گردشگری و میراث فرهنگی استان خوزستان: جاذبه‌های طبیعی، تاریخی، فرهنگی، هنری و زیارتی»، ایرج افشارسیستانی، مرکز نشر و تحقیقات قلم آشنا، 334 صفحه، رقعی (گالینگور)، چاپ اول 1383، 2000نسخه، 32000 ریال.
•«کتاب خوزستان (در زمینه تاریخ، فرهنگ، هنر و ادبیات خوزستان)»، گردآورنده: بنیادخوزستان‌شناسی، شادگان، 224 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ یکم سال 1383، 2000 نسخه، 18000 ریال.
•«پارسوماش پایتخت گمشده ایران: مجموعه مقالاتی پیرامون آثار باستانی شهرستان مسجدسلیمان»، فرشید خدادادیان، آرویج، 78 صفحه، رقعی (شومیز)، چاپ یکم سال 1382، 1500 نسخه، 5000 ریال.
•«آثار باستانی و تاریخی خوزستان»، ایرج افشارسیستانی، روزنه، 378 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ یکم سال 1381، 1500 نسخه، 21500 ریال.
•«خوزستان در متن‌های کهن»، سیدمحمدباقر نجفی، وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات، 176 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ یکم سال 1381 ،1000 نسخه، 7500 ریال.
•«خوزستان در عهد باستان»، اردشیر ، به دید، 64 ، پالتویی (گلاسه)، چاپ یکم سال 1380، 2200 نسخه، 3500 ریال.
•«شوشستان، یا، خوزستان»، احمد رضوی‌دزفولی، نوید شیراز، 314 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ یکم سال 1380، 3000 نسخه، 19500 ریال.
•«شوش و جنوب غربی ایران: تاریخ و باستان‌شناسی (سیر تکامل اجتماعی و فرهنگی از هزاره هفتم قبل از ...)»، زیرنظر:ژان پرو؛ زیرنظر:ژنوییو دلفوس؛ مترجم:هایده اقبال، مرکز نشر دانشگاهی، انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران، 344 صفحه، رحلی (گالینگور)، چاپ یکم سال 1377، 1500 نسخه، 28000 ریال.
•«تاریخ و جغرافیای سرزمینی کهن با تمدنی دیرینه از ارجان تا قبان، هندیجان، بندر ماهشهر، شادگان»، عبدالحمید کنعانی‌هندیجانی، نوید شیراز، 536 صفحه، وزیری (گالینگور)، چاپ یکم ، 3000 نسخه،36000 ریال.
•«خوزستان در دوران پیش از اسلام»، علی‌اکبر ولایتی؛ زیرنظر:سجاد محمدی؛ ویراستار:هومن عباسپور، امیرکبیر، کتابهای جیبی، 144 صفحه، جیبی (شومیز)، چاپ یکم سال ، 3000 نسخه، 26000 ریال.
•«شوشتر یعنی خوبتر: بررسی جغرافیای طبیعی، ویژگی‌های باستانی، تاریخ، جغرافیای انسانی و جغرافیای ...»، اکرم مویدی‌شوشتری، ترآوا، 456 صفحه، وزیری (شومیز)، چاپ دوم، 3000 نسخه، 120000 ریال.
•«سفرنامه: خاطرات کاوش‌های باستان‌شناسی شوش»، ژن دیولافوا؛ مترجم:ایرج فره‌وشی، دانشگاه تهران، موسسه انتشارات و چاپ، 320 صفحه، رحلی (گالینگور)، چاپ پنجم، 1000 نسخه، 49000 ریال.
•«خوزستان و تمدن دیرینه آن»، ایرج افشارسیستانی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات، 1000 صفحه، (در2جلد )، جلد 2، وزیری (گالینگور)، چاپ دوم سال ، 1000 نسخه
ایبنا
نظرات