ساواک ، افراد را چگونه شکنجه می کرد؟

انواع شکنجه را چندین مرحله بر متهمان اعمال می کردند و چندین بار آنها را به سلول برمی گرداندند و در وضعیتی دلهره آور در انتظار مرحله بعدی بازجویی و شکنجه نگه می داشتند .
قانون تشکیل سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک) در اسفند 1335 به تصویب مجلسین شورای ملی و سنا و سپس به اعضای شاه رسید. بر اساس ماده اول قانون مذکور، هدف از تأسیس ساواک، حفاظت از امنیت کشور و جلوگیری از هر گونه توطئه علیه مصالح عمومی کشور، بود.
کودتای 28 مرداد 32 ، تأثیرات زیادی در اوضاع سیاسی و امنیتی ایران بر جای گذاشت که از جمله آنها می توان به ارائه تعریف جدیدی از " امنیت " ، " اطلاعات " و " ضد اطلاعات " اشاره کرد . آنچه که آمریکا را برای مشارکت در کودتا در کنار انگلستان قرار داد ، خطر سلطه کمونیسم بر ایران بود که توسط انگلستان بزرگ نمایی شده بود.
تا پیش از کودتای 28 مرداد ، در حکومت پهلوی تعریف دقیقی از امنیت ملی وجود نداشت . پس از کودتا به تدریج تعریفی از امنیت ملی شکل گرفت و آمریکا تلاش خود را برای تقویت پایه های امنیت حکومت پهلوی به کار گرفت . در این زمینه در درجه اول دستگاه ضد اطلاعات ارتش را تقویت کرد . سپس با تشکیل فرمانداری نظامی تهران وظیفه کشف ، شناسایی و تعقیب مخالفان نظامی و غیر نظامی به آن فرمانداری محول شد.
فرمانداری نظامی که به دستور آمریکایی ها ایجاد شده بود ، در حقیقت صورت تقویت شده رکن دوم ارتش بود و ریاست آن بر عهده یکی از عوامل مؤثر در کودتا یعنی تیمور بختیار قرار داشت . فرمانداری نظامی تا زمان تأسیس ساواک به مدت سه سال و نیم با عملیات ویژه به کشف و شناسایی سازمانها و گروههای مخالف و دستگیری اعضای آنها پرداخت . در این مدت ، سازمان افسران حزب توده و سازمان فدائیان اسلام کشف و شناسایی شد ، و اعضا و هواداران آنها تحت تعقیب قرار گرفته و زندانی شدند. شدت عمل فرمانداری نظامی در برخورد با مخالفان سیاسی حکومت ، مورد توجه و تشویق آمریکایی ها بود.
قانون تشکیل سازمان اطلاعات و امنیت کشور ( ساواک ) در اسفند 1335 به تصویب مجلسین شورای ملی و سنا و سپس به اعضای شاه رسید . بر اساس ماده اول قانون مذکور ، هدف از تأسیس ساواک ، حفاظت از امنیت کشور و جلوگیری از هر گونه توطئه علیه مصالح عمومی کشور ، بود . ساواک از نظر تشکیلاتی وابسته به نخست وزیری بود و رئیس آن سمت معاونت نخست وزیر را داشت و با فرمان شاه منصوب می شد . در فروردین 1336 ، فرمانداری نظامی منحل شد . ساواک به عنوان دستگاه امنیتی کشور ، رسما فعالیت خود را آغاز کرد. ساواک زائیده شرایط خفقان آور دوران حاکمیت فرمانداری نظامی بود . به همان شکل که آمریکایی ها در ایجاد فرمانداری نظامی نقش اساسی داشتند، ساواک نیز با طرح و برنامه ریزی مستشاران آمریکایی تأسیس شده بود . تیمور بختیار که تا آن زمان ریاست فرمانداری نظامی را بر عهده داشت و نزد مستشاران آمریکایی شاغل در اداره دوم ارتش محبوبیت زیادی بدست آورده بود ، با نظر آمریکایی ها به ریاست ساواک منصوب شد . به همراه بختیار تعدادی از افسرانی که در فرمانداری نظامی خدمت می کردند ، وارد تشکیلات ساواک شدند .
سازماندهی ساواک توسط مستشاران آمریکایی و بر اساس سازمان " سیا "  انجام گرفته بود ، با این تفاوت که " سیا " تنها وظیفه بررسی اطلاعات خارجی را بر عهده دارد و وظیفه امنیت داخلی آمریکا بر عهده اف . بی . آی  است ، اما ساواک هم اطلاعات خارجی و هم امنیت داخلی را در حیطه وظیفه و اختیار خود داشت. در حقیقت ساواک از نظر کارکرد ، ترکیبی از وظایف دو سازمان " سیا " و اف . بی . آی را بر عهده داشت . با تأسیس ساواک فعالیت های ضد براندازی و ضد جاسوسی از عهده شهربانی خارج شد و اداره کل سوم ساواک مشمول ضد براندازی و اداره کل هشتم آن مسئول عملیات ضد جاسوسی شد . گردآوری اطلاعات غیرنظامی از کشورهای همسایه و کشورهای هدف ، از عهده رکن دوم ستاد ارتش خارج و به اداره کل دوم ساواک محول شد و اداره کل هفتم ساواک مسئول بررسی اینگونه اطلاعات گردآوری شده، قرار گرفت .
یکی از دلایل تشکیل ساواک، بدنامی فرمانداری نظامی تهران در بکارگیری روش های خشن علیه متهمان بود؛ اما با ورود پرسنل فرمانداری نظامی به ساواک، خشونت و شکنجه های رایج در فرمانداری نظامی ، در سازمان جدیدالتأسیس ساواک تداوم پیدا کرد . هر چند در دوره ریاست بختیار بر ساواک هنوز شکنجه سیستماتیک نشده بود ، اما استفاده از خشونت برای اقرار گرفتن از متهمان ، شکنجه را به یک اصل پذیرفته شده در آن سازمان، تبدیل کرد. این امر موجب شد که نام ساواک تداعی کننده بدرفتاری، خشونت و رفتارهای غیرانسانی باشد . با این حال روش های شکنجه و شدت و ضعف آن در طول فعالیت ساواک یکسان نبوده است.  نکته دیگر در این رابطه تفاوت در دامنه افرادی است که مسئول شکنجه می شدند.
در دوره ریاست بختیار بر ساواک، بیشتر کسانی مورد شکنجه قرار می گرفتند که اطلاعاتی در مورد سازمانهای مخالف حکومت داشتند، نه کسانی که به جرم خواندن کتب و اوراق ممنوعه دستگیر می شدند. در دوره ریاست بختیار، بازجویی هنوز علمی نشده بود و برای اقرار گرفتن از شکنجه استفاده می شد. فردوست مسئولیت اعمال شکنجه بر متهمان را متوجه تیمور بختیار و مصطفی امجدی ( مدیر کل اداره سوم ساواک ) می داند. اشاره فردوست به عدم مخالفت شاه با شکنجه متهمان گویای این واقعیت است که شاه از اعمال شکنجه بی اطلاع نبوده است. شکنجه به دستور بختیار انجام می گرفت و زدن ضربات متعدد با شلاق سیمی از جمله این شکنجه ها بود . سرهنگ زیبایی و مصطفی امجدی از جمله بازجوهای طراز اول ساواک در این دوره محسوب می شوند که با استفاده از " شلاق و چوب و کتک " از متهمان اعتراف می گرفتند .
پس از برکناری بختیار ، ریاست ساواک بر عهده پاکروان قرار گرفت و حسین فردوست با عنوان قائم مقام ساواک وارد آن سازمان شد . در این دوره مأموران ساواک توسط یکی از اساتید سازمان جاسوسی اسرائیل ( موساد ) ، تحت آموزش " بازجویی " قرار گرفتند . حاصل برگزاری این دوره آموزش تربیت تعدادی بازجوی متخصص بود . اما متخصص شدن بازجوها در امر بازجویی ، به معنی حذف شکنجه در بازجویی ها نبود . نه تنها نمونه های زیادی از اعمال شکنجه های جسمانی ازاین دوره در دست است ، بلکه شکنجه روحی نیز به شکنجه های قبلی اضافه شد . موساد در حقیقت از طریق این آموزش استفاده از جنبه های روانشناختی برای تضعیف روحی و درهم شکستن مقاومت متهمان را به مأموران ساواک ، منتقل کرد . منزوی کردن ، تحمیل زندان انفرادی ، منتظر گذاشتن متهمان در اتاق بازجویی ، طرح پرسش های مکرر و بستن چشم ها از جمله روش های جدیدی بود که مأموران ساواک از آموزش های موساد آموخته بودند. علاوه بر آن ، پاکروان خود توسط آمریکایی ها به عنوان متخصص جنگ های روانی تربیت یافته بود . به همین خاطر استفاده از فشار روانی بر متهمان در دوره ریاست او به عنوان یک روش جدید به کار گرفته شد .
به دنبال وقوع قیام 15 خرداد 42 و آشکار شدن ضعف دستگاه امنیتی کشور که منجر به پاکسازی ساواک از وجود آخرین بازمانده های دوره ریاست بختیار گردید ، در تهران حکومت نظامی اعلام و نعمت الله نصیری به عنوان فرماندار نظامی منصوب گردید . با برقراری حکومت نظامی ، تعداد زیادی از مبارزان و مخالفان حکومت دستگیر شدند . شلاق زدن ، ممانعت از خواب و دستبند قپانی زدن از جمله شکنجه هایی بود که بر روی دستگیرشدگان اعمال می شد . طیب حاج رضایی ، حاج اسماعیل رضایی و لطف الله میثمی از جمله کسانی بودند که در این مقطع زمانی شکنجه شدند .
با قرار گرفتن نعمت الله نصیری در ریاست ساواک در بهمن ماه 1343 ، شدت برخورد با متهمان و زندانیان بیشتر شد. در این دوره نیز شکنجه در دستور کار بازجوها قرار داشت و شاه نیز با وجود اطلاعی که از شکنجه داشته است ، با این شیوه مخالفتی نکرده است . اوایل ریاست نصیری بر ساواک با ترور حسنعلی منصور و بازداشت اعضا و هواداران جمعیت مؤتلفه اسلامی مصادف بود . توکلی قمی و هاشمی رفسنجانی از جمله این گروه بودند . هاشمی رفسنجانی اتهام ارتباط با مؤتلفه شب های متوالی شکنجه کردند .  روش شکنجه چنین بود که او را روی تخت می خواباندند ؛ پاهایش را می بستند و به کف پاهایش شلاق می زدند . روش دیگر او را دمر می خواباند و به پشت او شلاق می زدند . سیلی زدن و پیچاندن دست ها یک روش بسیار معمول بود . متهم را پس از مدتی شکنجه کردن به سلول برمی گرداندند و پس از اینکه کمی دردش آرام و بدنش سرد می شد ، دوباره به اتاق بازجویی برمی گرداندند و شکنجه می کردند . ازغندی و استوار ساقی از جمله بازجوهای این مقطع بودند و متهمان را در زندان قزل قلعه بازجویی و شکنجه می کردند .
تهدید بستگان از جمله روش های شکنجه در این دوران به شمار می رفت . گاهی یکی از بستگان نزدیک متهم را در هنگام بازجویی حاضر می کردند و بازجو تهدید می کرد که اگر متهم اقرار نکند ، فرد مورد نظر را تحت آزار قرار خواهند داد . بی خواب نگه داشتن متهمان در این دوره نیز رواج داشت .
بازجویی های توأم با شکنجه گاهی تا حدود 20 ساعت طول می کشید . استفاده از شیوه های روانی برای خرد کردن اعصاب متهمان از دیگر روش های شکنجه بود . از جمله شیوه های روانی این بود که متهم را تهدید می کردند که در صورت اعتراف نکردن ، او را بدست سیاحتگر شکنجه گر معروف ساواک خواهند سپرد . چنانچه متهم اعتراف نمی کرد ، چند روز بعد از این تهدید، بازجویی او توسط سیاحتگر شروع می شد.
سیاحتگر متهم را روی تخت می خواباند ؛ دو نفر مأمور سر و پای متهم را نگه می داشتند و او با شلاق آنقدر متهم را می زد که آنچه که دیکته می شد ، روی کاغذ بنویسد .
به دنبال گسترش اعتصابات و تظاهرات دانشجویان در سالهای 47 تا 49 ، ناصر مقدم مدیر کل وقت اداره کل سوم ساواک برای پیشگیری از تظاهرات دانشجویان در سال تحصیلی 50-49 ، دستور داد کمیته ای متشکل از مأموران و بازجویان اداره کل سوم ساواک در محل زندان اوین تشکیل گردد . پیش از تشکیل این کمیته ، تعدادی از کارکنان ساواک که در زندان قزل قلعه مستقر بودند ، دانشجویان مشکوک به فعالیت های سیاسی را دستگیر می کردند . در بازجویی از دانشجویان بازداشت شده ، آنها را با استفاده از کابل سیمی شکنجه می کردند . این بازداشت ها منجر به کشف ارتباط فعالیت های دانشجویان با زندانیان سیاسی شد . همچنین گروههای مارکسیستی نیز شناسایی و اعضای آنها دستگیر شدند . کثرت بازداشت شدگان به حدی بود که در زندان اوین سلولهای جدیدی برای جا دادن آنها ساخته شد . گروه طوفان ، گروه فلسطین و سازمان آزادیبخش خلق ایران ( سازمان رهایی بخش خلق ایران ) از جمله گروههایی بودند که در نتیجه فعالیت کمیته اوین و کمیته قزل قلعه شناسایی شدند . به تدریج تعداد دیگری از مأموران و بازجویان کارکشته ساواک به کمیته اوین پیوستند . این اطلاعات منجر به کشف و شناسایی گروه سیاهکل در زمستان 49 شد . اعضای دستگیر شده گروه مذکور به تهران منتقل شدند و در اوین تحت بازجویی و شکنجه قرار گرفتند و در نتیجه شکنجه های اعمال شد . دو تن از آنها در زیر شکنجه کشته شدند .
در مقابل فشاری که ساواک بر دستگیرشدگان وارد می کرد ، عناصر باقیمانده گروههای مذکور حمله به اماکن دولتی ، ترور مقامات و ربودن بستگان مقامات حکومتی را در دستور کار خود قرار دادند . حکومت پهلوی برای مقابله با اینگونه برنامه ها درصدد ایجاد هماهنگی بین شهربانی و ساواک برآمد که این امر نهایتا منجر به شکل گیری کمیته مشترک ضد خرابکاری شد . هر چند در اوایل ریاست کمیته مشترک بر عهده سپهبد صدری رئیس شهربانی کل کشور قرار گرفت ، اما به تدریج ساواک بر مقدرات کمیته مشترک مسلط شد . گردآوری اطلاعات و گرفتن اقرار از متهمین از وظایف و اختیارات واحد اطلاعاتی کمیته مشترک ضد خرابکاری بود . دوره شش ساله فعالیت کمیته مشترک یعنی از اواخر سال 1350 تا اوایل سال 1357 یکی از سخت ترین و وحشتناک ترین مقاطع زمانی برای مبارزان و مخالفان حکومت پهلوی به شمار می رود . واحد اطلاعاتی از چهار دایره تشکیل شده بود که یکی از آنها دایره بازجویی بود . دایره بازجویی از هشت تیم بازجویی تشکیل شده بود که با روش های مختلف به آزار و شکنجه متهمان می پرداخت ، تا از آنها در مورد فعالیت ها ، سازمان متبوع و همدستانشان اطلاعات بدست آورد . بازجوهای کمیته مشترک از نظر اداری تحت تابعیت واحد اطلاعاتی و زیرمجموعه دایره بازجویی بودند . اکثر بازجوهای کمیته مشترک را مأمورانی تشکیل می دادند که در زمان شکل گیری کمیته های پیش از کمیته مشترک ( کمیته اوین و کمیته قزل قلعه ) به بازجویی از اعضای گروههای مخالف پرداخته بودند. برخی از بازجوها ، پیش از شروع فعالیت در دایره بازجویی ، دوره 9 ماهه ای را در اداره آموزش ساواک طی می کردند که در خلال آن با شیوه های بازجویی آشنا می شدند . پس از طی این دوره ، آنها به عنوان بازجوی متخصص شناخته می شدند . بازجوها در اوایل کار خود ، در کنار بازجوهای کارکشته و با تجربه ، جنبه های عملی بازجویی را فرا می گرفتند . بازجوها در اعمال فشار و شکنجه از مقامات بالا دست خود دستور می گرفته اند و مقامات مافوق آنها ، از شکنجه ها اطلاع داشته اند. سلسله مراتبی که بازجوها را به مقامات مافوق ربط می داد عبارت بود از : سربازجو ، معاون اطلاعاتی کمیته مشترک ، رئیس کمیته مشترک ، مدیر کل اداره سوم ، رئیس ساواک و شاه .
 مستندات بیانگر این واقعیت است که بازجویی توأم با شکنجه با اطلاع معاون اطلاعاتی کمیته مشترک انجام می گرفته است . علاوه بر آن ، در بولتن های دایره جمع آوری اطلاعات ، گزارش فعالیت روزانه دایره بازجویی درج می شد . در این بولتن ها روند کار واحد اطلاعاتی کمیته که شامل فعالیت بازجوها و گزارش آنها از اعتراف متهمان بود ، نوشته می شد . بولتن ها در هر هفته دوبار تهیه می شد و غیر از رئیس واحد اطلاعاتی ، رئیس کمیته مشترک ، مدیر کل اداره سوم ساواک ، رئیس ساواک ، دفتر ویژه اطلاعات و شاه نیز آن را دریافت می کردند . در این بولتن ها در قسمت گزارش بازجویی از متهمان ، نوشته می شد که متهم پس از مدتی مقاومت سرانجام اعتراف کرد . درج این جمله به معنای استفاده از شکنجه برای گرفتن اعتراف از متهم بود . در هنگام دستگیری متهم اطلاعات اولیه در مورد فعالیت های او و سازمان متبوعش وجود داشت . این اطلاعات اولیه مبنای کار بازجویی قرار می گرفت . بازجو در مرحله مقدماتی بازجویی ، پس از بررسی پرونده اطلاعاتی متهم از او بازجویی به عمل می آورد و در صورت مغایرت پاسخ های متهم با اطلاعات مندرج در پرونده ، موضوع را به سربازجو گزارش می کرد . سربازجو پس از دریافت گزارش بازجو ، دستور شکنجه کردن متهم را صادر می کرد .
در فاصله بازجویی مقدماتی تا مرحله دوم بازجویی و اعمال شکنجه ، متهم در سلول نگهداری می شد . سپس او را از سلول خارج می کردند و به اتاق تمشیت که همان اتاق شکنجه بود انتقال می دادند . مسئولان اتاق شکنجه ، حسینی شکنجه گر معروف ساواک بود . در اتاق تمشیت پیش از هر کاری دست و پای متهم را می بستند . بازجو در کنار متهم قرار می گرفت و شروع به طرح سؤالات خود می کرد و چنانچه متهم پاسخ نمی داد یا پاسخ هایش بازجو را قانع نمی کرد ، با اشاره بازجو شکنجه متهم آغاز می شد . در بسیار از موارد ، بازجو نیز همراه شکنجه گر به ضرب و شتم و شکنجه متهم می پرداخت . در مورد برخی متهمان ، کار بازجویی به صورت تیمی انجام می شد و چند نفر بازجو و شکنجه گر ، کار بازجویی و شکنجه را انجام می دادند . تعیین مرز بین عنوان " بازجو " و " شکنجه گر " مشکل است و می توان گفت که همه بازجوهای کمیته مشترک به این دلیل که در شکنجه متهمان دست داشته اند ، شکنجه گر نیز بوده اند.
در کمیته مشترک شیوه و نوع شکنجه ها محدود نبود ؛ بلکه از انواع روش های شکنجه استفاده می شد . شخصیت فردی بازجو ، نوع اتهام فرد بازداشت شده ، سابقه فعالیت و درجه وابستگی حزبی یا گروهی او ، شرایط سیاسی و موقعیت زمانی دستگیری ، در تعیین نوع و میزان شکنجه تأثیر داشت . علاوه بر این ، اعترافات متهمانی که قبلا دستگیر شده بودند ، عملیات آینده حزب با گروه متبوع متهم و نیز ماهیت اطلاعاتی که بازجو از متهم انتظار گفتن آن را داشت ، نیز در شدت و نوع شکنجه نقش داشت . استفاده از شوک الکتریکی ، استعمال بطری و تخم مرغ ، سوزاندن قسمت های مختلف بدن ، آویزان کردن به مدت طولانی ، بی خوابی دادن ، استفاده از دستگاه آپولو و بستن دستها و پاها و زدن ضربات متعدد کابل بر کف پاها ، ادرار کردن در دهان متهمان ، کشیدن ناخن ، فرو کردن سوزن به زیر ناخن و داغ کردن سوزن با شعله فندک ، ریختن قطرات آب به طور متوالی روی پیشانی متهم ، به صلیب کشیدن ، تجاوز جنسی ، دستبند قپانی زدن و آویزان کردن متهم و زدن او با کابل ، مجبور کردن متهم به دویدن بعد از شکنجه پاها و لگد کردن پاهای شکنجه شده ، ضربه زدن بر پاها و دستهای شکنجه شده ، تهدید به قتل ، فحاشی و هتک حرمت متهمان در حضور خانواده هایشان ، منزوی کردن متهم ، نگهداری در سلول انفرادی ، وادار کردن به دویدن و در آوردن صدای سگ ، بستن چشم ها و قرار دادن در کنار هشتی بندهای کمیته مشترک ، فرو کردن سر متهمان در آب سرد در فصل سرما از جمله شکنجه های رایج در کمیته مشترک ضد خرابکاری بود .
آپولو مجموعه ای از چند دستگاه فلزی بود که در اتاق تمشیت ( اتاق شکنجه ) قرار داشت و نحوه استفاده از آن چنین بود که متهم را روی تخت فلزی می خواباندند ، سپس با استفاده از گیره هایی که روی دسته های تخت قرار داشت ، دست ها و پاهای او را می بستند و به وسیله دستگیره ای که روی دستگاه وجود داشت ، پاهای متهم را به سمت بالا می آوردند تا کف پاها رو به بالا قرار گیرد . " کلاه خود " فلزی را که از سقف آویزان بود ، به سمت پایین می کشیدند تا سر و شانه های متهم را بپوشاند . سپس با کابل کف پاهای او را می زدند . و یا با آتش سیگار قسمت های بدنش را می سوزاندند و یا اینکه سوزن در زیر ناخن هایش فرو می کردند و با شعله فندک سوزن را داغ می کردند . در این لحظات دردآور صدای فریاد متهم بلند می شد و داخل " کلاخود " می پیچید . هر چه بر شدت شکنجه افزوده می شد ، صدای فریاد ناشی از درد بیشتر در گوش متهم می پیچید و شکنجه گران بدون اینکه صدای متهم را بشنوند به شکنجه او ادامه می دادند . در اتاق تمشیت حسینی مخصوص اعمال انواع شکنجه ها و مخصوصا تبحر خاصی در شکنجه پاها داشت . کف پاها را به چهل قسمت مساوی تقسیم می کرد و با پائین آوردن شلاق هر بار قسمتی از کف پا را می زد به طوری که هیچ قسمتی از کف پاها از ضربات شلاق و کابل در امان نمی ماند . جز در مواردی که متهم در بازجویی مقدماتی اعتراف می کرد ، از یک روش شکنجه استفاده نمی شد ؛ بلکه انواع شکنجه را چندین مرحله بر متهمان اعمال می کردند و چندین بار آنها را به سلول برمی گرداندند و در وضعیتی دلهره آور در انتظار مرحله بعدی بازجویی و شکنجه نگه می داشتند .