کودتای 28 مرداد 1332 یا انقلاب 28 مرداد 1332
اشاره:
هدف از این نوشته بررسی وقایع سالهای 1330 تا 1332 و یا نحوه و تبیین کودتای 28 مرداد 1332نیست، بلکه منظور از این نوشته نگاه حکومت پهلوی به اتفاق روی داده در روز 28 مرداد 1332 است. شاه و دستگاه تبلیغاتی حکومت در تمام سخنرانیها، از این روز به عنوان قیام ملی نام می‌بردند، قیامی که توسط مردم ایران اعم از طبقات مختلف انجام گرفت اما در خلوت از اتفاق آن روز به عنوان کودتا یاد می‌کردند.
شاه که در روز 25 مرداد 1332 از رامسر به بغداد و سپس به رم فرار می‌کند پس از کودتا در اول شهریور 1332 هنگام باز‌گشت به کشور در پیامی به مردم هوشیار ایران دهان به دروغ باز می‌کند و سعی در اغفال عمومی مردم ایران می‌کند.
... ضمن ابراز امتنان بی‌پایان از عواطف و احساسات بی‌آلایش قاطبه هم‌میهنان، تأثر عمیق و درود خود را بروان پاک مردم شهید تهران و افراد و درجه‌داران و افسرانی که در قیام آزادی‌بخش 28 مرداد که ثابت کرد این ملت فناناپذیر است و هیچ نیروئی اهریمنی قادر بگزند بر آن نیست شرکت کرده‌اند اهداء نموده و این مایه رشد ملی را ببازماندگان آنها در عین تسلیت تبریک می‌گویم... 1
شاه در 3 شهریور 1332 در دیدار با اعضای اطاق بازرگانی و شورایعالی اتحادیه بازرگانی می‌گوید:
خداوند مملکت ایران را نگهداشت و امیدوارم ملت ایران را بیشتر قرین سعادت نماید. خوشبختانه قیام 28 مرداد نشان داد که امتیاز طبقاتی در ایران نیست، یعنی در این روز تمام طبقات ملت ایران، زن و مرد، غنی و فقیر، پاسبان و سرباز و ژاندارم و افسر، همه با هم قیام کردند، در صورتیکه هیچیک از دیگری اطلاعی نداشتند و نقشه قبلی طرح نکرده بودند. یکمرتبه قاطبه مردم قیام کردند... 2
پیام محمدرضا پهلوی در 27 مرداد 1333به مناسبت اولین سالگرد کودتای 28 مرداد:
فردا روزی است که در سال پیش شما فرزندان رشید ایران رستاخیز 28 مرداد را بپا کردید و ایمان خود را به حقایق جاوید به ثبوت رسانیده‌اید. شما به حکم سرشت پاک ایرانی و غیرت ملی برای حفظ آب و خاک و شرافت خود به طور ساده و طبیعی عملی را انجام داده‌اید که از اهمیت آن شاید بی خبر بودید. ظاهرا این است که وقتی خلاف اصول مشروطیت عده‌ای سرپیچی کرده و جمعی در مقابل قانون راه سرپیچی و طغیان پیش گرفتند بدون مواضعه قبلی مانند افراد یک خانواده که ناگهان با مهلکه روبرو شده باشند یکدل و یکرأی در یک روز و یک ساعت در سراسر کشور قیام کردید و از پا ننشستید تا سرکشان را از خیالات شوم خانه برانداز خود پشیمان کردید و قانون را دوباره مستقر ساختید. ... 3
پیام محمدرضا پهلوی در 28 مرداد 1334به مناسبت دومین سالگرد کودتای 28 مرداد:
به روان شهدای قیام 28 مرداد درود می‌فرستیم و به احترام آن ارواح سعید یک دقیقه سکوت می‌کنیم.
این روز تاریخی بار دیگر ثابت کرد که حس آزادی در ملت ما چنان حکمفرما است که به محض احساس هر خطری که با استقلال کشور آسیب برساند همگی یکدل و یک زبان بر می‌خیزند و موجب فساد و خطر را هر چه باشد از میان بر می‌دارند، چنانکه در روزهای 25 تا 28 مرداد شمشیر قاطعی که سالها به دست خائنین زهرآلوده می‌شد و برای دو نیم کردن و گسستن ایران آماده بود با قیام جوانمردانه فرزندان رشید ایران بر پیکر خود خائنین وارد آمد و خیال خام بدسگالان و تبه‌کاران را نقش بر آب کرد.
ملتی چنین هوشیار و دلیر که بدون مواضعه قبلی یک روز در سراسر کشور قیام کند و نقشه خیانتی را که ماهها و سالها چیده شده بود از میان بر دارد فناپذیر نیست ...
بار دیگر به روح تابناک فدائیان قیام 28 مرداد تهنیت می‌فرستیم و شهدای این نهضت را مورد قدردانی و تجلیل قرار می‌دهیم و افتخار داریم به چنین ملتی خدمت کنیم. 4
پیام محمدرضا پهلوی در 28 مرداد 1335به مناسبت سومین سالگرد کودتای 28 مرداد:
ملت عزیز، قیام کنندگان 28 مرداد و نجات‌دهندگان کشور ایران، در سه سال پیش در چنین روزی بی هیچگونه تبانی و تنها به ذوق سلیم خود تشخیص دادید که میهن عزیزتان در خطر سقوط و استقلال چندین هزار ساله شما بازیچه هوی و هوس مشتی از خدا بی خبر و جاه طلب، و مذهب و ناموس شریف خانواده‌های نجیبتان دستخوش تعرض بیگانه پرستان و رژیم مشروطه مملکتتان ملعبه عوام فریبان و سوگندشکنان است. در آن روز بی آنکه دیگر جبران این وضع اسفناک را به دست صبر و شکیبائی دهید یک باره دامن همت بر کمر زدید و در مدتی کمتر از چند ساعت بساط اضمحلال ایران را که در مدت چند سال با تردستی چیده بودند واژگون ساختید. بنا بر این من وظیفه خود می‌دانم که به شما رادمردان میهن دوست و ناموس پرست از صمیم دل تبریک و تهنیت بگویم. براستی جای بسی خوشوقتی است که ملتی به آن حد از رشد اجتماعی و حسن تشخیص رسیده باشد که به تواند در بحرانی‌ترین اوضاع که مملکت به لب پرتگاه سقوط رسیده است عزم جزم کند و خودرا از مهلکه نجات بخشد.
بسیار به جاست که هم اکنون چند ثانیه تفکر کنید که اگر اوضاع آشفته 27 مرداد 1332 دوام پیدا می‌کرد و قیام مردانه شما بساط آنرا در 28 مرداد واژگون نمی‌ساخت امروز کشور در چه حال بود؟... در این مدت از بسیار کسان که به نحوی در قیام 28 مرداد مشارکت و یا مباشرت داشتند به موقع تشویق و قدردانی بعمل آمد، ولی چه بسا فداکاران و جوانمردان که در این راه رنج کشیدند و مال و جان فدا کردند و شناخته نشدند و یا نخواستند خود را به شناسانند ... اینک به روان پاک شهیدان قیام ملی 28 مرداد که با نثار خون خود ادامه حیات شرافتمندانه هم میهنان خویش را ممکن ساختند درود فراوان می‌فرستیم ... 5
در سالهای بعد نیز شاه با همین ادبیات به مناسبت کودتای 28 مرداد خطاب به ملت ایران پیام می‌فرستاد. هر چه از کودتای 28 مرداد سال 1332 فاصله گرفته می‌شد تأکید شاه و دستگاه تبلیغاتی پهلوی بیشتر بر شرکت قاطبه مردم در این انقلاب بود در صورتی که حرکت انجام گرفته شده کودتایی بود که توسط نظامیان و اراذل و اوباش و چماقداران حکومتی از قبیل شعبان جعفری انجام گرفته بود.
یادداشتهای علم که از 1 اردیبهشت 1346 تا 7 مهر 1356 را در بر می‌گیرد چهار بار از کودتای 28 مرداد نام برده می‌شود. شاه و اطرافیان وی در نهان و جلسات و گفت وگوهای خصوصی اذعان به کودتای 28 مرداد می‌کنند. اما در سخنرانیها و ارسال پیام از قیام ملی توسط مردم سخن می‌گویند. خاطرات علم نشان می‌دهد حکومت پهلوی تبلیغات خود را نیز باور نداشت. در سالهای پس از کودتای 28 مرداد افراد زیادی به خاطر اشاره به کودتا زندانی شدند.
یادداشت روز پنجشنبه 11 آبان 1348
«... به عرض [شاه] رساندم، خاطر مبارک هست وقتی [محمد] مصدق آن اندازه ما را در زحمت گذاشته بود، روز چهارم آبان برف می‌آمد، در رکاب مبارک با چه حالی به سعدآباد برگشتیم. آن جا هم آتش نبود. من عرض می‌کردم کودتا بفرمایید، همان کاری که 9 ماه بعد شد. فرمودید هنوز زود است. تمام در خاطر داشتند...» 6
یادداشت روز پنجشنبه 13 تیر 1347
«... دکتر غلامحسین مصدق، پسر دکتر [محمد] مصدق، نخست‌وزیر معروف که باعث دوری شاهنشاه از کشور شد که به رم تشریف بردند، بعد کودتای [سپهبد فضل‌الله] زاهدی باعث مراجعت شاهنشاه شد، امروز تقاضایی کرده بود ...» 7
یادداشت روز شنبه 29 تیر 1347
«... از همه مهمتر در بازی مصدق با آن که [شاه] کشور را ترک کرد، به صورت تبعید، باز هم با کودتای [سپهبد فضل‌الله] زاهدی و مردم برگشت... » 8
یادداشت روز یکشنبه 28 مرداد 1352
«صبح بر سر مزار شهدای 28 مرداد و سپهبد زاهدی گل گذاشتم. ... اما عجب این بود که بر سر مقبره زاهدی بانی کودتای 28 مرداد و ساقط کننده مصدق مگس هم پر نمی‌زد، یاللعجب از این مردم ابن‌الوقت ...» 9
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. محمدرضا پهلوی، مجموعه تالیفات، نطقها، پیامها، مصاحبه‌ها و بیانات اعلیحضرت همایون محمدرضا پهلوی آریامهر شاهنشاه ایران، ج 2، (بی‌جا: بی‌نا، بی‌تا)، ص 1416.
2. همان، ص 1418.
3. همان، ص 1486- 1487.
4. همان، ص 1598- 1600.
5. همان، ص 1688- 16906.
6. امیر اسدالله علم، یادداشتهای علم، ج7، ویرایش از علینقی عالیخانی، (بتسدا؛ مریلند: آیبکس، 2014). ص154.
7. همان، ص 325.
8. همان، ص 335- 336.
9. امیراسدالله علم، یادداشتهای علم متن کامل دست نوشته امیراسدالله علم، ج3، ویرایش و مقدمه از علینقی عالیخانی، (تهران: کتابسرا، 1377)، ص113-114.
موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
نظرات