زندگی، تالیفات و مبارزات سیاسی شهید مصطفی خمینی

زندگینامه
تولد ـ تحصیلات
     شهید آیه‏اللّه‏ حاج سید مصطفى خمینى، اولین فرزند حضرت امام خمینى (ره) در 21 آذر 1309 ه ش برابر با 21 رجب 1349 ه ق در محله الوندیه شهرستان قم در منزل اجاره‏اى متولد شد.
     به مناسبت نام پدر بزرگ پدرى‏اش «شهید سیدمصطفى موسوى1» او را نیز مصطفى نامیدند. مادر گرامى‏اش خانم خدیجه ثقفى در انتخاب این اسم براى فرزندش مى‏گوید :
«من خیلى دوست داشتم که نامش مصطفى باشد و نمى‏دانم آقا چه دوست داشتند، ولى من ایشان را راضى کردم و گفتم که چون نام پدرتان مصطفى بوده است، بسیار مناسب است و آقا هم راضى شدند و اسمش را محمد گذاشتیم، لقبش را مصطفى و کنیه‏اش را ابوالحسن گذاشتیم، ابوالقاسم نگذاشتیم که هر سه مشابه حضرت رسول (ص) نشود.2»
    سید مصطفى دیرتر از کودکان دیگر زبان باز کرد، به‏گونه‏اى که تا چهار سالگى فقط چند کلمه را مى‏توانست بگوید؛ اما دیرى نپایید، او را به مکتب‏خانه‏اى در نزدیکى منزلشان گذاشتند. این اقدام تأثیر فراوانى در حرف زدن وى بر جاى گذاشت و نگرانى اطرافیانش برطرف شد.3
    او در دامن مادرى با تقوا و پدرى دانشمند و در محیطى آکنده از معنویت و عرفان رشد کرد. گرچه در بسیارى از رفتارهاى فردى و اجتماعى مانند سایر کودکان بود، ولى گه‏گاه با رفتار و کردارش که از نبوغ و استعدادى سرشار حکایت مى‏کرد، دیگران را به شگفتى وا مى‏داشت. مصطفى کودکى لاغر اندام ولى شجاع و جسور بود. پس از طى دوران کودکى راهى دبستان شد. تا پنجم ابتدایى در دبستان «باقریه» و «سنایى» قم به تحصیل پرداخت.4 در چهارده سالگى به تحصیل مقدمات علوم و معارف دینى پرداخت. او داراى نبوغ و هوش سرشارى بود و بدین جهت به سرعت از همردیفان خود پیشى گرفت. آیه‏اللّه‏ حاج شیخ جعفر سبحانى از اساتید بنام حوزه علمیه قم و یکى از مراجع تقلید درباره نبوغ او چنین مى‏گوید:
«از جمله خصوصیات ایشان در درس، در درجه اول استعداد قویشان بود؛ حافظه‏اى قوى هم داشت. بیشتر اشخاص خوش فهم و خوش فکر، از حافظه‏اى قوى برخوردار نیستند؛ ولى ایشان در عین حال که فهمى خوب و دقتى بسیار داشت، داراى حافظه خوبى هم بود؛ به همین دلیل با اصرار من ؛ ایشان همه الفیه ابن مالک را حفظ کرد و نه تنها حفظ مى‏کرد، بلکه خوب هم مى‏خواند. گاهى که من مطلبى درباره زندگى علما نقل مى‏کردم، ایشان علاقه‏مند شد که آن بخش از کتاب نخبه‏المقال را (کتابى در موضوع تراجم و رجال) که راجع به علما بود، حفظ کند. بعدها که معقول را نزد دیگران مى‏خواندند، قسمتى از اشعار منظومه را هم حفظ کرده بودند و مى‏خواندند. هم عمق فکرى و هم ذکاوت داشت و در کنار این دو، داراى حافظه‏اى قوى بود.
یکى از مواهبى که ایشان داشت، فکر زایا بود. گاهى در یک مسأله، اگر طرف مقابل هم مثل ایشان حال و حوصله داشت، شاید یک ساعت و نیم بحث مى‏کردند. ایشان مى‏توانست مسأله را به صورت ممتد با  طرف مقابل بحث کند.5»
    به علت علاقه و استعداد درخشان توانست طى مدت دو سال و چند ماه کتابهاى سیوطى، حاشیه ملاعبداللّه‏، معالم‏الاصول، شمسیه، مطول و بخشى از شرح لمعه را به پایان برساند.6
    در هفده سالگى، پس از پایان دوره مقدمات حوزه معمم شد خانم فریده مصطفوى، خواهر ایشان در این مورد مى‏گوید:
«... به یاد دارم در روزى که ایشان ملبس شد، حضرت امام در یک مجلس مهمانى، عده‏اى از دوستان را براى ناهار دعوت کردند تا ایشان تشویق شود و با تشریفات خاصى عمامه بر سر ایشان گذاشتند. این براى ما یک خاطره جالبى بود که مى‏دیدیم، او با شادى و خوشحالى زیادى با لباس جدید از مهمانها پذیرایى مى‏کند.7»
    دوره سطح حوزه را به مدت پنج سال نزد حضرات آیات: مرتضى حائرى یزدى، محمدجواد اصفهانى، شهید محمد صدوقى و سیدمحمدباقر سلطانى فرا گرفت. ضمن اشتغال به فراگیرى فقه و اصول، فلسفه را نیز نزد آیه‏اللّه‏ سید رضا صدر آغاز کرد و منظومه حکمت سبزوارى را نزد وى فرا گرفت و خود نیز به تدریس آنها در مدرسه حجتیه قم پرداخت.
     پس از آن جهت فراگیرى «اسفار» به حوزه درس آیه‏اللّه‏ سیدابوالحسن رفیعى قزوینى و علامه سیدمحمدحسین طباطبایى روى آورد.8
    سید مصطفى در بیست و یک سالگى در درس خارج آیات عظام سیدحسین طباطبایى بروجردى، و سیدمحمد حجت کوه‏کمرى حضور یافت. نزدیک به سیزده سال فقه و اصول را نزد والد گرامى‏اش فرا گرفت. از محضر درس آیه‏اللّه‏ سیدمحمد داماد نیز بهره گرفت.9
    در آن زمان مرحوم آیه‏اللّه‏ العظمى بروجردى امتحانى را در سطح طلاب شاخص حوزه علمیه قم گذاشته بودند که پس از اعلام نتایج، حاج آقا مصطفى یکى از چهار نفر طلبه ممتازى بود که معرفى شد.10

برفراز کرسى اجتهاد
     حاج آقا مصطفى پس از تلاش فراوان در 27 سالگى به درجه اجتهاد نائل آمد، اجازه اجتهاد او از طرف امام خمینى (ره) بود. عارف واصل آیه‏اللّه‏ حاج سیدرضا بهاءالدینى که سالیان طولانى با ایشان حشر و نشر داشت، در خصوص مقام علمى او چنین مى‏نویسد:
«بسمه تعالى. الحاج مصطفى آیه‏اللّه‏ جمع بین‏المعقول و المنقول و السیاسة الاسلامیة و الدینیه فى شبابه و بلغ مابلغ من نوادر زماننا بل من نوادر الاعصار و الازمان11..»
«آیت‏اللّه‏ حاج آقا مصطفى دانش‏هاى عقلى و نقلى، سیاست اسلامى و دینى را در جوانى کسب کرد و به آن مراتبى که باید برسد، رسید. او از نخبگان زمان ما بود، بلکه از شخصیت‏هاى برجسته روزگار به شمار مى‏آمد»
     در مدت توقف دوازده ساله در حوزه نجف سیدمصطفى خمینى به بهره‏گیرى از حضور آیات عظام و مراجع تقلید حوزه علمیه نجف‏اشرف آقایان: سیدابوالقاسم خویى، سیدمحمود شاهرودى و سیدمحسن حکیم پرداخت. از محضر درس آیه‏اللّه‏ سیدحسن بجنوردى نیز استفاده کرد. مرحوم آیه‏اللّه‏ سیدعباس خاتم یزدى در این باره مى‏گوید:
«مرحوم بجنوردى تعبیر فوق‏العاده‏اى در خصوص آقا مصطفى داشت و آن این بود که: من از ایشان استفاده مى‏کنم ؛ درست همان حرفى که مرحوم نراقى در مورد شاگرد خود، شیخ انصارى دارد.12»
      سیدمصطفى در سال 1340 ش در مدرسه حجتیه قم به تدریس اصول، فقه و فلسفه (منظومه سبزوارى) پرداخت.13 و اسفار ملاصدرا را براى جمعى از طلاب تدریس نمود و حاشیه‏اى نیز بر آن نوشت.14 1 ه‏اللّه‏ العظمى خامنه‏اى، 3آیه‏اللّه‏ العظمى خامنه‏اى در خصوص حوزه تدریس حاج آقا مصطفى مى‏فرمایند:
«او یک مدرس معروف بود. فلسفه درس مى‏داد، فقه درس مى‏داد و به‏عنوان یک چهره برجسته در میان طلاب حوزه و فضلا و مدرسین معروف بود.15»
    در دوران تبعید، پس از انتقال از ترکیه به عراق، در نجف‏اشرف بخشى از وقت خود را به تدریس خارج اصول اختصاص داد. حجه‏الاسلام سیدعلى‏اکبر محتشمى‏پور مى‏گوید:
«در سال 1346 ش، عده‏اى از طلاب مبرز و فضلاى سرشناس حوزه نجف از جمله مرحوم حجه‏الاسلام والمسلمین حاج شیخ على‏اصغر طاهرى (کنى) و حجج‏اسلام آقایان على‏پور، سجادى، روحانى، برقعى و... و اینجانب با توجه به اینکه جاى درس و بحث اصول فقه حضرت امام در حوزه علمیه نجف، خالى بود و با عنایت به فوق‏العادگىِ مراتب علمى و سیطره و تسلط کامل آیه‏اللّه‏ حاج آقا مصطفى خمینى به علوم و مباحث عقلى و همچنین فقه و اصول و شناخت دقیق ایشان از مبانى ارزنده حضرت امام و سایر فرهیختگان حوزه تصمیم گرفتیم تا در کنار حضور در محفل درس فقه حضرت امام، از حاج آقا مصطفى درخواست کنیم تا درس خارج اصول را در نجف براى طلاب و فضلا شروع کنند که این درخواست مورد اجابت معظم‏له قرار گرفت و از آن تاریخ تا پایان عمر شریف و پر برکتشان به مدت ده سال، یک دوره اصول فقه را با سبک تحقیقى نوین، تدریس فرمودند که درخشش علمى ایشان بیشتر روشن گردید و محصول آن، مجلدات کتاب «تحریرات فى‏الاصول» است.16»

تألیفات
     با اینکه حاج آقا مصطفى هنوز جوان بود، ولى دیرى نپایید که در زمینه‏هاى تحقیق و تألیف نیز توجه همگان را به خود جلب نمود. مرور اجمالى بر تألیفات ایشان، بهترین گواه بر نبوغ و فقاهت پویاى آن محقق و فقیه فرزانه است.17
1ـ القواعد الحکمیه (حاشیه براسفار ملاصدرا)
2ـ حاشیه بر شرح هدایه ملاصدرا
3ـ حاشیه بر مبداء و معاد ملاصدرا
4ـ کتاب البیع (این کتاب در سه جلد بوده؛ ولى در حال حاضر فقط جلد اول و بحث ولایت فقیه از جلد دوم آن موجود است)
5ـ کتاب الاجاره
6ـ مستند تحریرالوسیله
7ـ الحاشیة على‏العروة الوثقى
8ـ کتاب الخیارات
9ـ المکاسب المحرمه
10ـ الواجبات فى‏الصلاة
11ـ کتاب الصوم
12ـ تحریرات فى‏الاصول (8 جلد)
13ـ کتاب الطهارة
14ـ القواعدالرجالیه
15ـ حاشیه بر مستدرک مرحوم میرزاحسین نورى
16ـ شرح زندگانى ائمه معصومین
17ـ تطبیق هیئت جدید بر هیئت و نجوم اسلامى
18ـ تفسیرالقرآن الکریم (4 جلد)
19ـ الفوائد و العوائد
20ـ الخلل فى‏الصلاة

ازدواج
     حاج آقا مصطفى در سال 1335 شمسى با خانم معصومه حائرى دختر آیه‏اللّه‏ حاج شیخ مرتضى حائرى یزدى ازدواج نمود. خانم خدیجه ثقفى همسر امام خمینى (ره) درباره چگونگى این ازدواج مى‏گوید:
«یک وقت شایع شد که با آقا مرتضى حائرى وصلت کرده‏ایم، به‏طورى که مصطفى مى‏گوید: وقتى آقاى حائرى از صحن حرم بیرون مى‏آید، رفقا مى‏گویند که پدر زنت آمد. این شایعه به گوش آقا رسیده بود و یک شب آقا از من پرسید که دختر آقاى حائرى را دیده‏اى؟ من هم کمى توضیح دادم. آقا گفت: چطور است این دروغ را راست کنیم؟ گفتم که هر طورى صلاح مى‏دانید. فردا صبح هم آقا پیغام فرستاده بود و ظهر، آنها جواب داده بودند و باز آقا پیغام داده بود که همان شب بروند براى صحبت؛ بعد به ما خبر دادند که مردها رفته‏اند و ما زنها هم بعدا رفتیم و قرار عقد گذاشته شد.18»
    اولین فرزند آنها محبوبه بود که به جهت ابتلا به بیمارى مننژیت درگذشت. دومین فرزند حسین، نام داشت که هم‏اکنون در کسوت روحانیت است. سومین فرزند آنها مریم است که تا دوره دکترا تحصیل کرده است. یورش ناگهانى مأموران ساواک در روز 13 دى 1343 به منزل امام براى دستگیرى حاج آقا مصطفى سبب ترس و وحشت همسر او شد که با سقط جنین و از بین رفتن فرزند چهارم ایشان همراه بود.19

مبارزات و فعالیت‏هاى سیاسى
فداییان اسلام
     شهید مصطفى خمینى قبل از شروع نهضت امام خمینى (ره) تا حدودى با جریانهاى سیاسى جامعه آشنایى داشت و نسبت به جریانهاى مذهبى همفکرى و گرایش داشت یکى از مؤثرترین تشکلهاى سیاسى و مذهبى، جمعیت فداییان اسلام بود که با تکیه بر مبانى فکرى دینى به مبارزات دامنه‏دارى از سال 1320 تا 1334 دست زد. سید مصطفى با رهبر این جمعیت؛ یعنى شهید سیدمجتبى نواب صفوى آشنا بود و در جلسات آن شرکت مى‏کرد. با نفر دوم این جمعیت نیز که شهید عبدالحسین واحدى بود، ارتباط دوستانه و نزدیکى داشت. آیه‏اللّه‏ صادق خلخالى در خاطرات خود در این خصوص مى‏گوید:
«[سیدمصطفى] هیچ‏گاه حاضر نبود زیر بار ظلم و ستم برود و از این جهت ایشان، بى‏اندازه به مرحوم نواب و مرحوم واحدى علاقه داشت و با آنها در جلسات خصوصى شرکت مى‏کرد. مخصوصا در منزل آیه‏اللّه‏ شهید صدوقى (قدس سره)، که شهید واحدى مدتى در آنجا مخفى بود.20»
    آشنایى و ارتباط سیدمصطفى با بنیانگذاران جمعیت فداییان اسلام، موجب شد که از همان دوره جوانى توجه خاصى به مبارزه با رژیم پهلوى داشته باشد. خود حاج آقا مصطفى خمینى در این باره مى‏گوید:
«جمعیتى در ایران معروف بودند به فداییان اسلام، رئیس آنها مردى بود به نام نواب صفوى (مجتبى) که واقعا دلیر و توانا و از روى احساس، سنگ اسلام را به سینه مى‏زد و نمى‏توان او را دور از حقیقت دانست؛ و مرد شماره دو آنها، دوست عزیز خودم، شهید عبدالحسین واحدى بود. این طایفه، دیر زمانى در قم زیست مى‏کردند و آن وقت ما قم بودیم و از دور آنها را مى‏پاییدیم. تا آن که شبانه، عده‏اى با چوب و چماق، در پیش چشم چند صد نفر طلبه، بر آنان هجوم بردند و آنان را زدند که دیگر کار به آخر رسیده، دیگر نتوانستند در قم بمانند و در نتیجه رحل اقامت را به تهران بردند.... سرانجام به دست پسر رضاخان جلب شدند و با سکوت مرگبار علما، آنها را تیرباران کردند، گرچه دوست من عبدالحسین را در جاى دیگر از بین بردند و داغش را به دل ما گذاردند21..»
لایحه انجمن‏هاى ایالتى و ولایتى
     آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، در زمان تصویب لایحه انجمن‏هاى ایالتى و ولایتى (شانزدهم مهر 1341) که طى آن توطئه اسلام‏زدایى و مذهب‏ستیزى رژیم پهلوى، وارد مرحله نوینى شد و در واکنش به آن، مبارزات جدى و رسمى امام علیه رژیم پهلوى آغاز شد به همراه مادرش در عراق به سر مى‏برد و سرگرم زیارت عتبات عالیات بود. ساواک در سند شماره: «103 تاریخ 17/3/42» آورده است:
«آیت‏اللّه‏ خمینى براى آن که مبارزه خود را حادتر نماید زن و بچه خود را به اتفاق پسرش مصطفى خمینى به نجف فرستاد و در شهرهاى ایران با پیک‏هایى که مى‏فرستد با علماى زیر تماس دارد...22»
    در یکى دیگر از گزارشهاى ساواک کرمانشاه به اداره کل سوم در تاریخ 27/11/42 آمده است:
«محترما برابر گزارش مأمور ویژه به طورى که فرزند کوچک آقاى سیداحمد زنجانى اظهار داشته سال گذشته مصطفى خمینى به اتفاق مادرش (فرزند آیت‏اللّه‏ خمینى) به کرمانشاه آمده و چند شب در منزل سیدزنجانى بوده و سپس به عراق رفته‏اند و اضافه نموده که مصطفى خمینى مخالف دولت است و تعدادى نوار ضبط صوت که سخنرانى‏هاى آقاى خمینى روى آن ضبط شده با خود به عراق برده و در نجف و کربلا به وسیله بلندگو آن را پخش نموده23..»
    سیدمصطفى پس از بازگشت از سفر عتبات عالیات، در کنار امام قرار گرفت، و به فعالیت‏هاى سیاسى علیه حکومت پهلوى مشغول شد. حجه‏الاسلام تقى درچه‏اى در خاطرات خود راجع به فعالیت‏هاى ایشان مى‏نویسد:
«در ایام قبل از 15 خرداد 1342] آن زمان که در منزلى ـ جنب مدرسه حجتیه ـ به راهنمایى ایشان، با جمعى از دوستان طلبه به‏طور خصوصى و مخفیانه در تنظیم متن سخنرانى‏هاى امام (ره) کار مى‏شد، یکى دو نفر از افراد، صفحات چاپ شده سخنرانى را تفکیک و تنظیم مى‏کردند و یکى منگنه مى‏زد و دیگرى جزوه‏ها را شمارش و دسته‏بندى مى‏نمود و آن دیگرى براى پخش و توزیع در شهرستانها (بویژه تهران) فعالیت داشت و هر یک به نوعى در کمال آرامش و سکوت که صدا از منزل خارج نشود و خداى ناکرده اتفاقى از ناحیه ساواک پیش نیاید و زحمات هدر نرود، شاهد بودیم که شهید حاج آقا مصطفى (ره) چون یک مدیر و مدبر و یا یک فرمانده عملیاتى، گاهى شجاعانه مى‏نشست و گاهى اطراف دوستان طلبه قدم مى‏زد و راهنمایى مى‏کرد، افراد را به شوق بیشتر وامى‏داشت و چون به اصل کار معتقد بود و آن را اسلامى محض مى‏دانست، با سخنان متناسب و جملاتى از احادیث ائمه اطهار (علیهم‏السلام) به افراد اعتقاد بیشترى مى‏بخشید. گاهى براى رفع خستگى و تجدید ذائقه، طنزى را بیان و ادیبانه، بازگو مى‏کرد... در کار مبارزاتى بسیار با علاقه، دلسوخته و عاشقانه تلاش مى‏کرد.24»

قیام پانزده خرداد
     به دنبال سخنان تاریخى امام خمینى (س) در عصر عاشوراى سال 1383 ق برابر با سیزدهم خرداد 1342 ش، در مدرسه فیضیه، رژیم شاه تصمیم به دستگیرى و بازداشت آن حضرت گرفت.
     مأموران رژیم نیمه شب 15 خرداد منزل امام (ره) را به محاصره در آورده، ایشان را دستگیر و بلافاصله به تهران منتقل کردند. در تهران ابتدا به باشگاه افسران بردند و در سلولى انفرادى زندانى کردند و ساعاتى بعد به پادگان قصر (بى‏سیم) انتقال داده و با صدور قرار بازداشت موقت، زندانى کردند.25
    امام خمینى شب‏هاى محرم در منزل آقا مصطفى مى‏خوابیدند؛ بنابراین نخستین کسى که در جریان دستگیرى ایشان قرار گرفت، حاج آقا مصطفى بود. او ابتدا سعى کرد که از بردن امام ممانعت کند، اما تلاش او بى‏فایده بود؛ زیرا مأموران او را تهدید کردند که اگر پیش بیاید، به سویش شلیک خواهند کرد. امام خمینى نیز وى را از آمدن نهى کردنددستور پدر او را از تلاش براى همراهى با ایشان منصرف کرد.26 سیدمصطفى با مشاهده این وضعیت با تمام نیرو فریاد زد :
«مردم! خمینى را بردند...27» آقاى محمود بروجردى (داماد امام) در خاطرات خود از آن روزها، ضمن تأیید مطالب ذکر شده، یادآور مى‏شود که سیدمصطفى پس از دستگیرى امام آرام و قرار نداشت و دنبال راه چاره بود و به نزدیکان مى‏گفت: «چه باید کرد؟».
     گرچه آقا مصطفى از ابتداى نهضت امام با ایشان و در کنار ایشان بود؛ ولى از این پس حضور وى در صحنه نهضت امام، وارد مرحله نوینى شد. از ساعات اولیه بامداد، مأموریت سنگین خود را در غیاب رهبر نهضت شروع کرد. آقاى محمود بروجردى که از نزدیک شاهد فعالیت‏هاى او بوده در ادامه خاطراتش از آن روز، مى‏گوید:
«مردم گروه گروه جمع شدند و پس از ساعتى حاج آقا مصطفى، پیشاپیش مردم قم به طرف صحن مطهر [حضرت معصومه (س)] حرکت کردند. ساعت نُه صبح، صحن مطهر مملو از جمعیت شد. شعارهاى مختلفى به گوش مى‏رسید. از قبیل «یا مرگ یا خمینى!»، «خمینى بت‏شکن آزاد باید گردد!»، «ما مرجعمان را مى‏خواهیم»... شهید حاج آقا مصطفى روبروى ایوان آیینه در صحن، روى یک منبر کوتاهى نشسته بود و مردم او را احاطه کرده بودند. تا اینکه، نیروهاى نظامى از هوا و زمین در خیابانهاى قم به مردم حمله کردند و رفت و آمدها به بیت آیت‏اللّه‏ زنجانى براى تعیین تکلیف، مرتب ادامه داشت، تا اینکه یک نفر از مدرسین حوزه به نام حاج شیخ اسماعیل ملایرى از طرف مراجع آمد و پیام داد که مردم به خانه‏ها بروند. تا دستور بعدى، حاج آقا مصطفى در اینجا با سخنانى همراه با شدت ناراحتى و گریه از مردم سپاسگزارى کرد و چنین بیان کرد: «من از شما مردم خوب و غیرتمند قم که به مناسبت بازداشت پدر پیرم این همه ناراحت و نگران هستید و این احساسات را ابراز مى‏دارید، تشکر مى‏کنم. این ادامه حضور شما در صحنه سبب مى‏شود که پدرم، زودتر آزاد گردند و به خدمت شما بیایند.28»
    پس از بازداشت امام (ره) مسئولیت‏هاى گوناگونى پیش‏روى سیدمصطفى خمینى قرار گرفت؛ از یک سو باید براى آزادى امام تلاش مى‏کرد و از دیگر سو شبکه نهضت اسلامى را فعال نگه مى‏داشت و افزون برآنها مدیریت بیت امام را برعهده بگیرد. گزارشهاى ساواک کاملاً گویاى این مطلب است:
«الف: در شهرستان قم پسر آیه‏اللّه‏ خمینى که معمم مى‏باشد به جاى وى نشسته و دستورهاى او را مورد اجرا مى‏گذارد. و اعلامیه‏هایى تهیه و براى روحانیون مى‏فرستد.29»
ب: «بعد از دستگیرى و بازداشت آیه‏اللّه‏ خمینى پسر وى به نام سیدمصطفى که معمم نیز مى‏باشد امور جاریه را انجام مى‏دهد و پولهایى هم توسط بازاریان تهران جهت پرداخت شهریه طلاب رسیده که شهریه ماه جارى طلاب حوزه علمیه قم وسیله نامبرده پرداخت گردیده است.30»
    در دوازدهم مرداد 1342 امام خمینى (ره) از بازداشتگاه خارج و به منزلى در داوودیه تهران و پس از مدتى به قیطریه انتقال یافت. از این تاریخ به بعد بود که سیدمصطفى اجازه ملاقات و ارتباط مستقیم با امام را یافت. ساواک تهران در گزارشى چنین آورده است:
«طبق اطلاع واصله اخیرا پسر آیه‏اللّه‏ خمینى با افراد متنفذ و مخالف دولت در تماس مى‏باشد، چون مشارالیه مى‏تواند با پدرش ملاقات نماید از این لحاظ رابط بین پدرش و افراد مخالف دولت است.»31
    ساواک شمیرانات در نامه دیگرى به تاریخ 31/5/42 جزییات بیشتر و دقیق‏ترى از فعالیت‏هاى حاج آقا مصطفى براى ریاست ساواک تهران ارسال نمود که متن آن به شرح ذیل است:
«محترما به عرض مى‏رساند به طورى که در اطلاعیه‏هاى مربوطه مشروحا به عرض رسانیده اغلب اشخاص وسیله تلفن با نامبرده بالا قرار ملاقات در نقاط مختلف که با علائمى به یکدیگر مى‏فهمانند گذارده و با این ترتیب تماس‏هایى به راحتى بین آنان صورت مى‏گیرد که چون خارج از منطقه این بخش بوده به علاوه مقدورات و امکانات اجازه مراقبت بیشترى به این بخش نمى‏دهد....32»
    ساواک بیش از این نتوانست نظاره‏گر تلاشها و اقدامات حاج آقا مصطفى باشد به همین جهت طى دستورى شهربانى را موظف به احضار ایشان نمود:
«به قرار اطلاع روز شنبه (16/6/42) سپهبد نصیرى رئیس شهربانى کل کشور و فرماندار نظامى تهران و حومه مصطفى خمینى فرزند آیه‏اللّه‏ خمینى را به دفتر کار خود احضار و خطاب به نامبرده اظهار داشته اخبار و اطلاعاتى مى‏رسد مبنى بر اینکه وى داراى فعالیت‏هاى مشکوکى است و با برخى از روحانیون مخالف تماسهایى دارد و به همین جهت اخطار مى‏کند چنانچه مشارالیه در رویه خویش تجدیدنظرى به عمل نیاورد و تماس و مراوده خود را با روحانیون مزبور و افراد ناراحت قطع نکند با عکس‏العمل شدیدى از طرف مقامات و مراجع مربوطه روبرو خواهد شد.33»
    در بسیارى از شهرستانها در اعتراض به دستگیرى و بازداشت امام خمینى (ره) گروههاى مختلف به پاخاسته و با تشکیل جلسات سّرى مذهبى ـ سیاسى، فعالیت‏هاى دامنه‏دارى را علیه رژیم و در جهت پیشبرد نهضت دنبال کردند. در تبریز نیز مبارزات گسترده‏اى به وجود آمد. به همین جهت عمال رژیم در سیزدهم آذر 1342 اقدام به دستگیرى عده‏اى از علماى تبریز نموده، آنان را به تهران انتقال دادند.34
    حاج آقا مصطفى در اعتراض به این اقدام به ملاقات آیه‏اللّه‏ العظمى سیدمحمدهادى میلانى رفت:
«طبق اطلاع واصله پس از دستگیرى عده‏اى از علماى تبریز سیدمصطفى خمینى فرزند آیه‏اللّه خمینى شدیدا برعلیه دولت فعالیت مى‏نماید و چند روز قبل گویا براى تماس با میلانى به مشهد رفته است.35»
    مأموران ساواک کلیه تحرکات و اقدامات آقا مصطفى را تحت مراقبت شدید قرار داده و گزارش مى‏کردند. حتى ساعت مسافرت وى به قم و نوع وسیله نقلیه را در گزارش خود، آورده‏اند.36 ناصر مقدم مدیرکل اداره سوم ساواک طى نامه‏اى به ساواک تهران در تاریخ 10/11/42 ضمن تأکید مجدد بر مراقبت بیشتر از حاج آقا مصطفى دستور مى‏دهد بیوگرافى کامل وى را به همراه یک قطعه عکس او، تهیه نمایند.37
    در همین ایام و در حالى که اهالى قم زمستان سخت و طاقت‏فرسایى را طى مى‏کردند امام خمینى (ره) علیرغم اینکه خود در محاصره مأموران امنیتى رژیم قرار داشت، از وضعیت اسف‏بار و تأثربرانگیز فقراى قم غافل نبوده، طى نامه‏اى به حاج آقا مصطفى وى را مأمور رسیدگى به وضعیت آنان نمود:
«جناب نورچشمى به قرارى که مطلع شدم وضع فقراى قم بسیار بد است. این معنى اینجانب را کاملاً ناراحت کرده است. مع‏الوصف با وضع حاضر آن طورى که باید و شاید نمى‏توانم به بندگان محترم خداى تعالى خدمت کنم. شما از قول من پس از اظهار تشکر از اشخاصى که کمک کردند به اهالى محترم و ثروتمندان معزز تذکر دهید که خداى تعالى این روزها را براى امتحان پیش مى‏آورد خوب است که از امتحان الهى سرفراز بیرون بیایید و هر کس به مقدار مقدور خود به سادات محترم و سایر فقرا کمک کند اگر خداى نخواسته کسى در این سرما تلف شود، همه مسئول هستیم و از انتقام خداى تعالى مى‏ترسم. والسلام علیکم و علیهم و رحمت‏اللّه‏؛ مقدارى وجه فرستاده شد این مبلغ که شصت هزار تومان است با وجوهى که اهالى محترم مى‏دهند در تحت نظر معتمدین محل هر طور صلاح است تقسیم شود چه خاکه ذغال و چه آذوقه و لباس.
روح‏اللّه‏ الموسوى الخمینى38»
    ساواک در تاریخ شانزدهم فروردین 1343، با آزادى امام خمینى (ره) موافقت کرد و ایشان روانه قم شدند. سید مصطفى با درایت و تدبیرى کم‏نظیر به ساماندهى امور مختلف در مسیر پیشبرد نهضت پرداخته، براى رسیدن به اهداف موردنظر تلاش مى‏کرد. نمونه‏اى از اقدامات وى، سازماندهى و پشتیبانى از نهضت امام خمینى (ره) در منطقه خلیج فارس است که ساواک توانست به آن پى ببرد:
«طبق اطلاع واصله شیخ رضا ناطق فرزند مجید که از مریدان خمینى است مبلغ چهارصد تومان وسیله سیدمصطفى خمینى (پسر خمینى) جهت هزینه سفر به شیخ‏نشین قطر دریافت نموده ضمنا براى آن که کسى نفهمد مشارالیه از مریدان خمینى است نامه‏اى از آیت‏اللّه‏ گلپایگانى گرفته و اقدام به گرفتن گذرنامه و برگ خروج از کشور نموده است و تا چند روز دیگر از فرودگاه مهرآباد تهران یا فرودگاههاى آبادان و شیراز عازم قطر مى‏شود. نامبرده اظهارنظر نمود که: مقرر است پس از رسیدن به قطر رساله و نوشتجات خمینى را ایادى او براى خیراللّه‏ لشگر بندرعباسى به قطر بفرستند تا وسیله من میان اهالى قطر توزیع شود.39»
    مجموعه گزارشهاى ساواک در مورد مسافرت حاج آقا مصطفى به شهرهاى اصفهان40، مشهد41 و خمین42 حاکى از حساسیت ساواک نسبت به ایشان است.

لایحه کاپیتولاسیون
     براساس لایحه کاپیتولاسیون، رئیس و اعضاى هیئت‏هاى مستشارى نظامى و کارمندان ادارى و فنى امریکایى و خانواده‏هایشان در ایران از مصونیت و معافیت قضایى برخوردار مى‏شدند. این لایحه را در خرداد ماه 1343 دولت یکى از بندهاى الحاقى به قرارداد وین به تصویب رساند. این لایحه یک بار هم در 21 مهر 1343 در مجلس شوراى ملى مطرح و تصویب شد. امام خمینى (ره) پس از اطلاع از قانون مزبور اعلام نمودند که در این زمینه در چهارم آبان 1343 سخنرانى خواهند نمود.
     مقامات دولتى وقتى از این تصمیم با خبر شدند فردى را به نام «حسن مستوفى» به قم فرستاده تا ایشان را از این حرکت بازدارند. ولى امام حاضر به دیدار با آن شخص نشدند ـ او بناچار با حاج آقا مصطفى دیدار کرد و گفت:
«... امریکا به منظور کسب وجهه در میان مردم با تمام قدرت فعالیت مى‏کند و پول مى‏ریزد و از نظر قدرت در موقعیتى است که هرگونه حمله به آن به مراتب خطرناکتر از حمله به شخص اول مملکت است! آیت‏اللّه‏ خمینى اگر این روزها بنا دارند نطقى ایراد کنند، باید خیلى مواظب باشند که به دولت امریکا برخوردى نداشته باشد که خیلى خطرناک است و با عکس‏العمل تند و شدید آنان مواجه خواهد شد. دیگر هر چه بگویند ـ حتى حمله به شخص شاه ـ چندان مهم نیست.43»
در برابر این تهدیدات مصطفى با قاطعیت پاسخ داد :
«آیت‏اللّه‏ خمینى (ره) به وظیفه خودشان هر جور که صلاح بدانند عمل مى‏کنند، این‏گونه حرفها هم نمى‏تواند ایشان را در اجراى وظیفه و رسالتى که برعهده دارند به تجدیدنظر وا دارد.44»
    امام  خمینى در موعد مقرر نطق تاریخى خود را در برابر جمعیتى نزدیک به شش هزار نفر ایراد نمود. همچنین با انتشار اعلامیه‏اى از کاپیتولاسیون به عنوان «سند بردگى ملت ایران» نام بردند. سخنرانى و اعلامیه امام واکنش‏هاى خشم‏آلود مقامات سیاسى و امنیتى رژیم را برانگیخت. آنان تصمیم گرفتند، امام را به ترکیه تبعید کنند. بنابراین در نیمه شب سیزدهم آبان 1343 ایشان را دستگیر و پس از انتقال به تهران، بلافاصله به ترکیه تبعید کردند. حاج آقا مصطفى در ساعات اولیه روز سیزدهم آبان 1343 راهى خانه علما و مراجع گردید. ابتدا با آیه‏اللّه‏ میرزاهاشم آملى دیدار کرد. سپس راهى ملاقات و گفتگو با آیه‏اللّه‏ شهاب‏الدین نجفى مرعشى شد. شهربانى قم هم، با هماهنگى ساواک در ساعت 1015 صبح ایشان را دستگیر45 و همان روز روانه ساواک قم نمود. ساواک قم هم، طى نامه‏اى به ریاست ساواک تهران چنین نوشت :
«چون نامبرده فوق پس از دستگیرى پدرش (آیه‏اللّه‏ خمینى) در صبح روزجارى با جمع‏آورى اشخاص و مراجعه به منزل آیات و تحریک بازاریان ایجاد تشنج مى‏نمود لذا توسط مأمورین ساواک و شهربانى قم دستگیر و به همراه این نامه اعزام مى‏گردد.46»
    شهید مصطفى پس از انتقال به تهران در زندان قزل‏قلعه بازداشت گردید.47 روز چهاردهم آبان 1343 شعبه 7 بازپرسى دادستانى ارتش، قرار بازداشت موقت وى را صادر نمود.48 حاج آقا مصطفى پس از رؤیت حکم صادره در ذیل آن چنین نوشت :
«بسمه تعالى. به اصل قرار و کیفیت بازداشت و به قرار بازداشت‏کننده شدیدا معترضم. سیدمصطفى خمینى49»
    اما، به اعتراض ایشان توجهى نشد و شعبه 7 بازپرسى دادستانى ارتش در تاریخ 23/8/1343 قرار بازداشت را که توسط دادگاه عادى شماره یک اداره دادرسى ارتش مورد تأیید قرار گرفته بود، به ریاست ساواک اعلام و بدین ترتیب بازداشت ایشان ادامه پیدا کرد50 و به مدت 57 روز در زندان قزل‏قلعه به سر برد.51 ابتدا در تاریخ 14/8/43 یعنى در بدو ورود به زندان، بازجویى مختصرى از وى به عمل آمد؛52 پس از آن از تاریخ 19/8/1343 الى 28/8/1343 بازجویى‏هایى مفصل به عمل آمد که در آن به تفصیل به مراتب فعالیت‏هاى تحصیلى و علمى، فعالیت‏هاى سیاسى و روابط خود با امام خمینى (ره) و سایر افراد پاسخ داده است.53
    هنگامى که امام خمینى (ره) در شهر بورساى ترکیه استقرار یافت، بدون اینکه از دستگیرى فرزندشان مطلع باشد در تاریخ 19/8/43 وى را به‏عنوان وکیل تام‏الاختیار خود تعیین نمود. حضرت امام در این راستا مرقوم داشته‏اند:
«بسم‏اللّه‏ الرحمن الرحیم
الحمداللّه‏ على السراء و الضراء والسلام على محمد و آله الطاهرین.
و بعد، نور چشم محترم که مورد وثوق اینجانب است، وکیل است از طرف حقیر در کلیه امورم. آنچه از وجوه از قبیل سهمین مبارکین، مُطالب هستم به ایشان بدهند براى تأمین شهریه طلاب محترم؛ و وکیل هستند در اخذ و دستگردان سهمین مبارکین و هر نحو وجهى که باید به من برسد، و در اعطا به محاّل مقرر خود. و وصى اینجانب هستند. و وصیتنامه‏ام در یکى از دفاتر موجود است. قضاى چندین سال صوم به‏عهده دارم احتیاطا، و دو ـ سه سال هم نماز احتیاط کنند. کتب من از مصطفى است. اثاثیه خانه مطلقا از مادر مصطفى است. بقیه وصیتنامه‏ام عمل شود. مراد از «نورچشمى» که در صدر ورقه نوشته‏ام، فرزند بزرگم، آقا مصطفى خمینى ـ ایّده‏اللّه‏ تعالى ـ است، «و أُوصِیهِ بِتَقوَى‏اللّه‏ِ و إِطَاعَةِ أَمرِهِ ؛ و أرَجُو مِنهُ الدُّعَاءَ فِى الحَیوةِ و الوَفَاةِ».54
5 رجب المرجب 1384
روح‏اللّه‏ الموسوى الخمینى»
     رژیم پهلوى قصد داشت با زندانى کردن حاج آقا مصطفى در میان مبارزان و مجاهدان نهضت امام خمینى رعب و وحشت ایجاد نماید و ارتباط آنان را با حضرت امام (ره) و فرزند گرامى‏اش به یک‏باره قطع کند و ادامه نهضت را با مشکل مواجه سازد. در مقابل حاج آقا مصطفى نیز با هوشیارى و درایت در تلاش بود تا به طرق مختلف این اتصال و همبستگى را حفظ نماید. بنابراین در تاریخ 4/9/1343 وقتى از حکم پدر اطلاع مى‏یابد، طى نامه‏اى از زندان حجه‏الاسلام والمسلمین شهاب‏الدین اشراقى را از جانب خود براى انجام مسایل مقلدین امام، وکیل و نماینده خود معرفى مى‏کند، و این‏گونه حضور معنوى امام خمینى را در میان مردم همچنان پابرجا و مستمر نگاه مى‏دارد.55
    حاج آقا مصطفى در مدت بازداشت در زندان هیچ درخواستى جز رفتن به نزد امام خمینى (ره) در ترکیه را مطرح نکرد. هدف وى از این درخواست عزیمت نزد حضرت امام (ره) و کسب تکلیف از ایشان بوده است. ضمن اینکه در آن شرایط همگان به ویژه ایشان براى سلامت حضرت امام (ره) و احتمال خطر جانى براى ایشان جدا نگران بودند. بنابراین از هر طریق ممکن مى‏کوشید اطلاعى در این خصوص به دست آورد. گزارشهاى ساواک حاکى از این است که ایشان از مراجع و روحانیون در این زمینه استمداد جسته است:
«در ظرف چند روز اخیر آیه‏اله‏زاده، فرزند آیه‏اللّه‏ خمینى به اطلاع بعضى از علما و روحانیون حوزه علمیه قم رسانیده که پس از تبعید آیه‏اللّه‏ خمینى مشارالیه (آیت‏اللّه‏زاده) کوچکترین اطلاعى از سرنوشت و حتى سلامت و حیات نامبرده ندارد و بدین طریق از آنان بالاخص از آیه‏اللّه‏ خوانسارى براى به دست آوردن خبرى از آیه‏اللّه‏ خمینى استمداد نموده است...56»
    مقامات ساواک فکر مى‏کردند که دور شدن سیدمصطفى از کانون نهضت یعنى قم و حتى تهران، به احتمال زیاد به روند نهضت لطمه جدى وارد خواهد کرد و از مقام و منزلت امام خمینى (ره) نیز کاسته خواهد شد. به همین جهت با آزادى سیدمصطفى از زندان به شرط تبعید به ترکیه موافقت کردند. سیدمصطفى در ساعت شش بعدازظهر، تاریخ 8/10/1343 از زندان قزل‏قلعه آزاد گردید.57 همزمان اداره دادرسى ارتش نیز قرار بازداشت ایشان را به قرار التزام عدم خروج از حوزه قضایى تهران تبدیل و طى نامه‏اى به ساواک اعلام نمود.58
    حاج آقا مصطفى بلافاصله پس از آزادى عازم قم شد. حسن بدیعى رئیس ساواک قم گزارش ورود فرزند ارشد حضرت امام خمینى را این چنین به ساواک تهران گزارش نموده است:
«... سیدمصطفى خمینى ساعت 10 صبح روز 9/10/43 به قم وارد شد و پس از زیارت مردم در مجلسى که به مناسبت خاتمه درس طلاب، آقاى نجفى ترتیب داده بود، رفت و سپس به منزل خود عزیمت نمود. اهالى در منزل از مشارالیه دیدن مى‏کنند. اتفاق قابل عرضى نیست.59»
    روحانیون، طلاب علوم دینى و مردم پس از اطلاع از آزادى وى به سوى خانه ایشان رفتند و از وى دیدن کردند.60

تبعید به ترکیه
     چنان که پیش از این نیز اشاره شده، شرط آزادى وى از زندان این بود که بعد از دیدار با خانواده‏اش در قم، در ترکیه به امام خمینى (ره) ملحق شود. وى پس از ورود به قم و مشورت با برخى از آیات عظام، از این سفر منصرف شد.61 آیات عظام به این دلیل که این تبعید براساس خواست و مصلحت حکومت پهلوى و به منظور دور کردن حاج آقا مصطفى از کانون نهضت و جلوگیرى از تداوم آن در غیاب رهبرى نهضت و فعالیت مؤثر وى بود، با آن موافق نبودند. ضمن اینکه حاج آقا مصطفى پس از اطلاع از جریان اعزام نماینده روحانیون مرحوم سید فضل‏اللّه‏ خوانسارى به ترکیه و ملاقات با حضرت امام و مکاتبه امام با مراجع و خانواده، تا حد زیادى نگرانى‏هایش نسبت به شرایط جسمى و امنیتى امام برطرف شد.
     مأمورین ساواک به دستور ریاست ساواک تهران، حاج آقا مصطفى را از لحظه آزادى تحت‏نظر داشتند. آنها از این نکته مهم آگاه بودند که اگر وى به مدت طولانى در قم بماند، چون ماه رمضان نیز نزدیک بود، در این ماه تبلیغات گسترده‏اى به نفع امام خمینى (ره) صورت خواهد گرفت؛ بنابراین در متقاعد کردن وى براى تغییر تصمیم و رفتنش به ترکیه سعى بسیار کردند، اما چون به نتیجه‏اى نرسیدند، در سیزدهم دى ماه 1343 یعنى پنج روز پس از آزادى از زندان، دوباره او را دستگیر و بلافاصله به تهران منتقل کردند. او شب را در باشگاه نخست‏وزیرى سپرى کرد و فرداى آن روز در ساعت 30/5 بعدازظهر با هواپیما به استانبول اعزام گردید.62 از استانبول نیز به محل تبعید امام (ره) در شهر بورسا انتقال یافت. در اولین برخورد امام (ره) با سیدمصطفى در بورسا، قبل از همه چیز از او پرسیدند: «با پاى خود آمدى یا شما را آوردند؟» ایشان پاسخ مى‏دهد که مرا آورده‏اند. امام مى‏گویند: «اگر با پاى خود آمده بودى، همین الان شما را برمى‏گرداندم.63»
    خبر تبعید حاج آقا مصطفى به ترکیه به سرعت پخش شد و نگرانى‏هایى در مجامع حوزوى قم، نجف، کربلا و کاظمین ایجاد نمود.64 تحرک و جنب‏وجوش جدیدى مشاهده و این امر سردمداران رژیم را به تکاپو واداشت. ساواک در گزارش شماره «26378 تاریخ 12/12/43» گفته است:
«طبق اطلاع اخیرا مجددا در شهرستان قم بین روحانیون ایجاد تشنج و ناراحتى شده و به روحانیون تهران از طرف آنها نامه‏هایى نوشته شده دایر بر اینکه ما هر چه تحقیق کردیم از فرزند آیت‏اللّه‏ خمینى اطلاعى در دست نیست و در کشور ترکیه هم دیده نشده و این فکر در روحانیون قم قوت گرفته که امکان دارد او را از بین برده باشند.
گفته مى‏شود آیات‏اله نجفى و حائرى و چند نفر دیگر از روحانیون درجه اول قم مراتب را به آیات‏اله نجفى، آملى، آشتیانى و تنکابنى نوشته‏اند و از آنها خواسته‏اند که از دولت خواسته شود محل فرزند آیت‏اللّه‏ خمینى را اعلام دارند.
ضمنا قرار بوده روز پنج‏شنبه 29/11/43 آقاى هیراد رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهى نزد آیت‏اللّه آملى برود و ایشان از او خواهد خواست که محل فرزند آیه‏اللّه‏ خمینى را اطلاع دهند تا براى روحانیون از وجود و سلامت او یقین حاصل شود و جلوى تشنج فعلى گرفته شود.»
     از یک سو جّو حاکم بر کشور ترکیه و نظام تحمیلى لائیک برآن و از سوى دیگر، عدم امکان ارتباط آسان مبارزین ایرانى با امام و حاج آقا مصطفى در آنجا، شاهد کاهش فعالیت‏هاى سیاسى و افزایش فعالیت‏هاى علمى آنها مى‏باشیم. که ثمره آن تدوین چند کتاب فقهى است که قبلاً به آنها اشاره شد. حجه‏الاسلام محمدرضا ناصرى به نقل از حاج آقا مصطفى در این زمینه خاطره زیر را بازگو کرده است:
«حاج آقا مصطفى (ره) در ترکیه یار و همراه امام (ره) بود. وقتى امام (ره) کتاب تحریرالوسیله را مى‏نوشتند، مسایل آن را با ایشان بحث مى‏کردند. حاج آقا مصطفى (ره) مى‏گفت: در آن موقع، گاهى سر بحث، قیل و قال ما به حّدى بالا مى‏گرفت که ساواکى‏ها مى‏آمدند و مى‏گفتند: آقا دعوا نکنید، پدر و پسر که با هم دعوا نمى‏کنند. بعد از آن که بحث ما تمام مى‏شد و با هم مى‏نشستیم و چاى مى‏خوردیم، مى‏گفتند: «این چه دعوایى است که بعد آن با هم مى‏نشینند و چاى مى‏خورند؟65»
    پس از چند ماه توقف در ترکیه، به تدریج بازگشت حاج آقا مصطفى به ایران مطرح شد. باتوجه به دورى امام خمینى (ره) از ایران و ویژگیهاى منحصر به فرد سیدمصطفى براى پر کردن خلأ ناشى از عدم حضور امام خمینى (ره) و لزوم فعال نگهداشتن نهضت اسلامى و حفظ گسترش شبکه اطلاع‏رسانى و ارتباطى آن، بازگشت سیدمصطفى به ایران اهمیت بالایى داشت. امام خمینى (ره) نیز به‏طور کامل با این کار موافق بودند.
     در این زمان، حکومت پهلوى تحت فشارهاى فزاینده افکار عمومى و اعتراضات روزافزون مبارزین، به ویژه روحانیون در مورد پایان دادن به تبعید امام خمینى (ره) و سیدمصطفى، قرار داشت و در جستجوى یافتن راه‏حلى براى دور شدن از این بحران بود. سیدمصطفى با درک این موقعیت، سعى کرد از طریق رئیس سازمان امنیت بورسا، مقامات ساواک را براى بازگشت به ایران متقاعد کند. ساواک نیز، هم به دلیل فشارهاى داخلى و هم مکاتبات و گفتگوهاى رئیس سازمان امنیت بورسا؛ ابتدا با درخواست سیدمصطفى با تعیین شروطى موافقت نشان داد؛ البته آنان با پیش کشیدن شرطهاى دشوار، سعى مى‏کردند سیدمصطفى را منصرف نمایند. براى روشن شدن بیشتر این مسأله به مکاتبات سیدمصطفى با مأمورین امنیتى ترکیه و گزارشهاى ساواک در این راستا توجه فرمایید:
«بسمه تعالى
جناب سرهنگ چنتر
متمنى است لطفا اقدام فرمایید که بنده بتوانم به ایران مراجعت کنم چه آن که از اوضاع خانوادگى هیچ اطلاعى در دست نیست و بدین جهت هم آقاى والد ناراحت هستند البته از بذل لطف دریغ نخواهید فرمود و ناراحتى من هم براى بچه‏هایم موجب ناراحتى ایشان مى‏باشد البته هر چه زودتر اقدام خواهید فرمود.
تاریخ 29 اسفند 43
سیدمصطفى خمینى66»
    البته آنچه در این نامه به عنوان بى‏خبرى و نگرانى از خانواده عنوان شده است، تا حدودى صحت داشته؛ ولى واقعیت این بود که ایشان مى‏خواست با توسل به این بهانه مؤثر اجازه بازگشت به ایران و یا رفت و آمد آزادانه بین ایران و ترکیه را از مقامات ایرانى به دست آورد. شایان ذکر است که همزمان با تلاشهاى سیدمصطفى در ترکیه، در ایران نیز از سوى روحانیون تلاشى در حال انجام بود. در یکى از گزارشهاى ساواک استان مرکز به تاریخ 7/6/1344 چنین آمده است:
ساواک قم گزارش مى‏نماید:
«آیه‏اللّه‏ نجفى، نامه به آقاى نخست‏وزیر نوشته و تقاضا نموده که خمینى آزاد شود و اگر امکان ندارد، آقا مصطفى پسر خمینى آزاد و اجازه رفت و آمد بین ترکیه و ایران به وى داده شود. در غیر این صورت اجازه داده شود دو نفر به ترکیه عزیمت نموده و در شهر بورسا (نه آنکارا) با خمینى ملاقات نمایند.67»
    به دنبال گفتگو و مکاتبه مقامات سازمان امنیت ترکیه با دولت ایران، رئیس ساواک در واکنش به درخواست سیدمصطفى در ذیل گزارش نوشت: «آمدن او مانعى ندارد؛ ولى اگر کوچکترین عمل خلافى بکند و یا تماسهایى غیرمعقول بگیرد، یا اشخاص ناباب را بپذیرد، در مناطق جنوبى ایران زندانى خواهد شد.»68
    همچنین در ذیل گزارش دیگرى نوشت:
«به دوستان ترک توجه داده شود که نامبرده بایستى به خط خود تعهد بنماید و محل توقف او هم باید در قم نباشد در خمین یا جایى که سازمان تعیین مى‏نماید مى‏تواند سکونت نماید.69»
    بخش 321 اداره کل سوم ساواک نیز براى محکم‏کارى و پیشگیرى از هرگونه عواقب ناشى از بازگشت سیدمصطفى به ایران، خطاب به مقامات ساواک، به ترتیب سلسله مراتب توضیحات زیر را نوشت:
«ضمنا لازم مى‏داند به عرض برساند که چون سید مصطفى از طرف پدرش وکیل در توکیل مى‏باشد که در اموال منقول و غیر منقول وى به هر نحو که صلاح بداند دخل و تصرف کند. چنانچه به کشور مراجعت نماید، سیل وجوه شرعیه که تاکنون به علت عدم حضور آیه‏اللّه‏ خمینى و سیدمصطفى در ایران راکد بود، مجددا به حساب خمینى سرازیر خواهد شد و معلوم است که این وجوه به وسیله سیدمصطفى به چه مصارفى خواهد رسید. مضافا براینکه تعهدنامه ضمیمه نیز، هیچگونه ضمانت اجرایى نخواهد داشت. منوط به رأى عالیست.70»
    سید مصطفى برآن بود، با توجه به خلاء حضور حضرت امام در کانون مبارزه «حوزه علمیه قم» و براى پیشبرد اهداف نهضت اسلامى و منویات امام خمینى حتى‏الامکان به ایران برگردد، لذا با عنایت به اهمیت فوق‏الحد موضوع، ایشان به برخى از شرایطى که از سوى به اصطلاح مقامات امنیتى طرح شده بود موافقت نمودند، این در حالى بود که رئیس ساواک براى ممانعت معظم‏له براى ایران شرایط بسیار سختى را در فرا روى ایشان قرار داده بود، از جمله در سند شماره «46551/231 تاریخ 16/5/44» رئیس ساواک دستور داده است :
«مى‏تواند بیاید، مشروط برآن که در دهات خود در نزدیکى خمین زندگى نماید و باید دو نفر ژاندارم و دو نفر مأمور آگاهى از شهربانى مراقب بوده که با یک نفر غیر از اهل منزل خود و بستگان درجه یک تماس نگیرد و اگر هر کس از اطراف منزل رد شد به وسیله تیراندازى باید معدوم شود. در غیر این صورت نمى‏تواند بیاید.71»
    مقامات ریز و درشت ساواک با همه تعهدات غلاظ و شدادى که براى انصراف ایشان از مراجعت به ایران وضع کرده بودند، با این وصف و با مطالعه همه جانبه شرایط و پیامدهاى دور و نزدیک، بازگشت آن عزیز رحیل را به ایران تحت هر شرایطى ممنوع اعلام کردند.
پی نوشت‌ها
_________________
1ـ شهید آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى موسوى فرزند برومند علامه جلیل‏القدر سیداحمد موسوى از خاندان جلیل‏القدر صاحب عبقات الانوار است. سید مصطفى در 29 بهمن 1241 شمسى در شهرستان خمین به دنیا آمد و تحصیلات خود را در نجف و سامرا دنبال کرد و در زمره علما و مجتهدین عصر خود در آمد. پس از بازگشت از نجف، زعامت و پیشوایى اهالى خمین و حومه را عهده‏دار شد. در تاریخ اسفند 1281 شمسى در بین راه خمین ـ اراک مورد سوءقصد بعضى از اشرار قرار گرفت و بر اثر اصابت چند گلوله به کتف و کمر به شهادت رسید. نهضت امام خمینى، سیدحمید روحانى، چاپ و نشر عروج، ج 1، ص 36
2ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ سید مصطفى خمینى، به کوشش کمیته علمى کنگره شهید آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، ج 1، ص 29
3ـ‌ زندگینامه و مبارزات آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، سجاد راعى گلوجه، چاپ و نشر عروج، ص 8
4ـ فصلنامه 15 خرداد، ش 4، ص 137.
5ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ج 2، ص 84.
6ـ فصلنامه یاد، دوره سوم، ش 12 پاییز 1376، ص 109.
7ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ شهید مصطفى خمینى، همان، ج 2، ص 376.
8ـ زندگینامه و مبارزات آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ص 25.
9ـ روزنامه کیهان، پنجشنبه 1/8/1359، ش 11124، ص 11.
10ـ روزنامه کیهان، اول آبان 1372، ص 6.
11ـ روزنامه جمهورى اسلامى، اول آبان 1373، ص 12.
12ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ج 1، ص 272.
13ـ مجله پیام انقلاب، سال اول، ش 18، ص 42.
14ـ مرورى بر زندگینامه آیه‏اللّه‏ شهید حاج سیدمصطفى خمینى، ویژه‏نامه روزنامه اطلاعات، آبان 1376، ص 1.
15ـ نشریه حوزه، س 14، ش 34، ص 362.
16ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ج 1، صص 133 ـ 137.
17ـ زندگینامه و مبارزات آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، صص 34 ـ 40.
18ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ج 1، ص 311
19ـ نهضت امام خمینى، همان، ج 1، ص 1099.
20ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ج 1، ص 111.
21ـ فصلنامه 15 خرداد، ش 4، ص 24.
22ـ سند شماره 103 تاریخ 17/3/42.
23ـ سند شماره 11231/16 ج تاریخ 27/11/42
24ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ج 2، صص 221 ـ 222.
25ـ زندگینامه سیاسى امام خمینى؛  محمدحسن رجبى، مرکز فرهنگى نشر قبله، ج 1، ص 287 ـ 288.
26ـ زندگینامه و مبارزات آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ص 54.
27ـ نهضت امام خمینى، همان، ج 1، ص 511؛ همگام با خورشید، از ایران تا ایران، صص 100 ـ 102
28ـ همان
29ـ سند شماره 8651/ س ت تاریخ 23/4/42
30ـ سند شماره 1052 تاریخ 20/5/42.
31ـ سند شماره 20440/333، تاریخ 23/5/42
32ـ سند شماره 1051 س ت تاریخ 31/5/42
33ـ سند بدون شماره تاریخ 21/6/42
34ـ نهضت امام خمینى، همان، ج 1، صص 760 ـ 766.
35ـ سند شماره 1946 تاریخ 5/10/42
36ـ سند شماره 40562/314 تاریخ 8/10/42
37ـ سند شماره 39986/321 تاریخ 10/11/42
38ـ سند بدون شماره تاریخ 12/11/42
39ـ سند شماره 4332/20 الف تاریخ 22/2/43
40ـ سند شماره 10596/321 تاریخ 28/2/43
41ـ سند شماره 353 تاریخ 1/7/43
42ـ سند شماره 5443/20 الف تاریخ 11/3/43
43ـ نهضت امام خمینى، همان، ج 1، صص 1000 ـ 1032.
44ـ زندگینامه و مبارزات سیاسى آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ص 60.
45ـ سند شماره 2942/5 تاریخ 13/8/43
46ـ سند شماره 1936/ ق م تاریخ 13/8/43
47ـ سند بدون شماره تاریخ 13/8/43
48ـ سند شماره 4575/7/1 تاریخ 14/8/43
49ـ سند بدون شماره تاریخ 14/8/43
50ـ سند شماره 4757/34533/7/11 تاریخ 23/8/43
51ـ سند شماره 947 تاریخ 16/8/43
52ـ سند بدون شماره تاریخ 14/8/43
53ـ سند بدون شماره تاریخ 19/8/43
54ـ زندگینامه و مبارزات آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ص 68
55ـ سند شماره 20974/20 الف تاریخ 28/9/43
56ـ سند شماره 5092/326 تاریخ 19/9/43
57ـ سند شماره 1010 تاریخ 9/10/43
58ـ سند شماره 5230/34533/7/11 تاریخ 8/10/43
59ـ سند شماره 906 تاریخ 9/10/43
60ـ زندگینامه و مبارزات آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ص 72.
61ـ سند شماره 21925/20 الف تاریخ 10/10/43
62ـ سند شماره 22103/20 الف تاریخ 14/10/43
63ـ زندگینامه و مبارزات آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ص 74.
64ـ سند شماره 14897/231 تاریخ 13/11/43
65ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ج 1، صص 221 ـ 222.
66ـ سند بدون شماره تاریخ 29/12/43
67ـ راز توفان (یادنامه آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى)»، ویژه‏نامه فصلنامه یاد؛ مهر 1376، ص 126.
68ـ سند شماره 46054/231 تاریخ 11/1/44
69ـ سند شماره 2384/321 تاریخ 23/1/44
70ـ سند شماره 46054/231 تاریخ 11/1/44
71ـ سند شماره 46551/231 تاریخ 16/5/44

قسمت دوم

بخش دوم

 
تبعید به عراق یا تبعیدگاه ثانوى
     درست در ایامى که شاه و مقامات ساواک تلاش داشتند از پذیرش بازگرداندن شهید حاج سیدمصطفى سرباز زنند و جریان آن را مشمول مرور زمان سازند،نیروهاى مبارز داخل ایران طى نامه‏ها، تلگرافها و طومارهاى متعدد براى مقامات و نهادهاى حکومتى دولت ترکیه از جمله ریاست جمهورى، دولت و مجلس آن کشور و همچنین با مراجعات مکرر به سفارتخانه‏هاى ترکیه در کشورهاى مختلف نسبت به تبعید امام و سرنوشت ایشان ابراز نگرانى و به دولت ترکیه اعتراض کردند. دولت ترکیه با مشاهده و دریافت این حقیقت که امام خمینى (ره) صرفا یک شخصیت درون‏مرزى ایران نیست، بلکه موقعیت فرامرزى دارد، خود را در تنگناى سیاسى شدیدى احساس کرد. بدین جهت رژیم ایران را تحت فشار قرار داد تا امام خمینى (ره) و حاج آقا مصطفى را به جاى دیگرى منتقل کنند.1 بنابراین از اواسط سال 1344 براى مقامات رژیم پهلوى مسلم شد که باید این مسئله را هر چه سریعتر براى دولت ترکیه حل کنند. محمدرضا پهلوى طى پیام شفاهى براى آیه‏اللّه‏ سیداحمد خوانسارى که به وسیله جعفر شریف‏امامى در تاریخ 17/6/1344 فرستاد، اعلام کرد: «خمینى را به عراق مى‏فرستم و یا به ایران خواهم خواست»2
    با مطالعه واکنشى که رژیم پهلوى در مقابل تلاش‏هاى فرزند ارجمند امام خمینى (ره) براى بازگشت به ایران نشان داده بود، مى‏توان فهمید که بازگرداندن به ایران کاملاً منتفى است؛ لذا عوامل رژیم پهلوى چاره‏اى جز انتقال معظم له را به کشورى دیگر ندارند. اما اینکه چرا کشور عراق و شهر نجف را انتخاب کردند دلایل دیگرى دارد.3 نکته مهم و قابل تذکر این است که امام خمینى (ره) و حاج آقا مصطفى هیچ تقاضا و درخواستى در خصوص انتقال به عراق مطرح نفرمودند. گزارش سازمان امنیت ترکیه در تاریخ 30/6/1344 این نکته را تأیید مى‏کند:
«آقاى آیه‏اللّه‏ خمینى از طریق فرزندش ملاسید مصطفى تماس حاصل کرد و اطلاع یافت که به او اجازه داده شده است که به عراق برود.
آقاى خمینى و پسرش از این پیشنهاد بى‏اندازه خوشحال شدند و علاقه‏مندى خود را براى رفتن به عراق ابراز داشتند. ایشان اظهار کردند که علاوه بر دوستان بسیارى که در آنجا دارند، بسیارى از مردم آنجا از فرقه ایشان (مقصود شیعه باید باشد ـ مترجم) مى‏باشند....»4
    سرانجام در روز سه‏شنبه 13 مهر ماه 1344 (9 جمادى‏الثانى 1385) هواپیماى حامل امام و حاج سیدمصطفى خمینى از ترکیه به سوى عراق پرواز کرد و در ساعت 2 بعدازظهر در فرودگاه بغداد به زمین نشست.5
    امام خمینى (ره)، به همراه فرزندشان از بغداد رهسپار کاظمین شدند. دو روز در این شهر در مهمانخانه جمالى که صاحبش اصالتا ایرانى بود، توقف کردند. حاج آقا مصطفى ساعتى پس از ورود به کاظمین و کمى استراحت، چون پولى به همراه نداشتند و روحانیون و مبارزین ایرانى مقیم عراق از ورود آنها اطلاعى نداشتند، از همان مسافرخانه به نجف‏اشرف تلفن کرد. ایشان به منزل آقاى شیخ نصراللّه خلخالى، از افراد قدیمى و مورد اعتماد امام خمینى و مراجع وقت تلفن کردند تا وى را در جریان امر قرار دهند. اما در این روزها وى در نجف نبود و به مسافرت رفته بود. حاج آقا مصطفى به ناچار به منزل آیت‏اللّه‏ خویى تلفن کرد؛ مستخدم آیه‏اللّه‏ خویى مورد خطاب حاج آقا مصطفى قرار گرفت و از همین گفتگو خبر ورود امام خمینى (ره) و حاج آقا مصطفى در نجف منتشر گردید. در ساعات پایانى بعدازظهر نیز آقاى خلخالى از مسافرت برگشت و مشتاقان امام براى اطلاع از این رخداد به مدرسه آیت‏اللّه‏ بروجردى نجف که معمولاً شیخ نصراللّه‏ خلخالى بعدازظهرها آنجا مى‏رفت، هجوم آوردند.
     دولت عراق نیز با مشاهده جنب و جوش یاران و دوستداران امام، در روز دوم ورود آن حضرت به عراق، یکى از وزیران دولت به نام عبدالرزاق محى‏الدین (وزیر وحدت عراق) را به دیدن امام فرستاد. مشارالیه از سوى عبدالسلام عارف، رئیس جمهور عراق، این مأموریت را انجام مى‏داد و ظاهرا با گشاده‏رویى از امام و فرزندشان استقبال و اعلام مى‏کند که هر نوع تسهیلاتى لازم داشته باشند، دولت حاضر است آنها را تأمین کند. در روز دوم ورود امام به کاظمین، علماى طراز اول نجف نیز هرکدام، یکى از فرزندان خود را براى عرض خیرمقدم راهى بغداد کردند.
     در روز سوم ورود امام و آقا مصطفى به کاظمین، عصر آن روز ـ پنج‏شنبه پانزدهم مهر 1344، آن دو به همراه کسانى که به استقبالشان آمده بودند، به اتفاق هم به سوى سامرا حرکت کردند. در سامرا خبر ورود آنها پیچیده بود و کاروانى نیز همراه ایشان بود؛ مجلس جشنى نیز به همین مناسبت در مدرسه آیت‏اللّه‏ میرزاحسن شیرازى، معروف به میرزاى شیرازى، برپا گردید.
     عصر روز جمعه شانزدهم مهر 1344 امام، حاج آقا مصطفى و استقبال‏کنندگان همراه آنها، راهى کربلا شدند. در 30 کیلومترى شهر، در قصبه «مسیّب» افرادى از طلاب علوم دینى و مردم کربلا و نجف به استقبال آمده بودند.6
    حضرت امام و فرزندشان با استقبال شایانى وارد کربلا شدند و پیش از همه به زیارت مرقد مطهر امام حسین (ع) و شهداى کربلا شتافتند. مدت توقف در کربلا بیش از دو شهر قبلى، یعنى یک هفته به طول انجامید. باتوجه به اکثریت جمعیت شیعه در کربلا که بسیارى از آنها نیز ایرانى‏الاصل بودند، استقبال بسیار خوبى، علیرغم ممانعت‏ها و توطئه‏ها و شایعات، که از سوى عوامل رژیم پهلوى پخش مى‏شد، از امام خمینى (ره) و حاج آقا مصطفى به عمل آمد.7
    مقصد نهایى، نجف‏اشرف بود. شیخ نصراللّه‏ خلخالى در نجف براى آنها منزلى با اسباب و اثاثیه مورد نیاز تدارک دیده بود.8 عاقبت عصر جمعه 23 مهر 1344، امام و حاج آقا مصطفى همراه کاروان عظیمى، رهسپار نجف شدند. پس از ورود به نجف، ابتدا به زیارت حرم علوى شتافتند، آن گاه راهى خانه‏اى شدند که در خیابان شارع الرسول اجاره شده بود.
     در نخستین شب ورود، برخى از علماى بلندپایه نجف از جمله، آیت‏اللّه‏ سیدمحمود شاهرودى، آیت‏اللّه‏ سیدابوالقاسم خویى و شمارى از علماى حوزه علمیه نجف از آنها دیدار کردند. آیت‏اللّه‏ سیدمحسن حکیم نیز در دومین شب ورود آنها به دیدارشان رفت. البته در کلیه مراحل انتقال امام و حاج آقا مصطفى به عراق تا استقرار در نجف، تلاش‏هاى پنهانى وجود داشت که ورود آنها را عادى جلوه دهد و در نهایت، نگذارند استقبال باشکوهى صورت گیرد.9
    به هر صورت با استقرار امام و فرزندشان مرحله دیگرى از نهضت اسلامى شروع شد که متفاوت‏تر از دوره‏هاى قبل بود. در این مرحله، حاج آقا مصطفى پس از امام، نقش اول را در هدایت نهضت اسلامى برعهده داشت. در این دوره که حدود سیزده سال به طول انجامید، در دوازده سال آن، معظم‏له حلقه اتصال اجزاى نهضت اسلامى در ایران و نقاط جهان، با کانون آن در نجف بود.

ادامه مبارزه در نجف
     به‏طور مسلم قبل از تبعید امام خمینى (ره) و حاج آقا مصطفى به نجف، بین مبارزین ایرانى با گرایشهاى فکرى اسلامى و گاهى غیراسلامى، ارتباطهایى وجود داشته، ولى از انسجام و استحکام لازم برخوردار نبوده است. با ظهور رهبر سیاسى ـ مذهبى و قدرتمندى چون امام خمینى (ره)، مبارزان مسلمان از ایران، عراق، کشورهاى اسلامى، اروپا و امریکا متوجه نجف شدند و با وجود اختلاف نظرها و برخوردارى از سطوح مختلف فکرى و مبارزاتى، رهبرى امام خمینى (ره) را پذیرفتند. در مقاطعى، حتى نیروهاى چپگرا و مخالفین رژیم پهلوى با گرایشهاى غیراسلامى نیز سعى فراوانى به عمل آوردند که از حمایت امام خمینى (ره) برخوردار شوند، اما موفق نشدند.
     با توجه به تنوع دیدگاههاى مبارزان و پیچیدگى جریان مبارزه و کنترل‏ها، مراقبت‏ها و تلاش‏هایى که سعى در نفوذ در شبکه نهضت اسلامى داشت و بیت و اطرافیان امام، کانون توجه بود، حاج آقا مصطفى یکى از با اهمیت‏ترین و سخت‏ترین نقش‏ها را در ایجاد و برقرارى رابطه با مبارزان علیه حکومت پهلوى در سطوح مختلف برعهده گرفت. چنان که اشاره شد، محوریت و مرکزیت ارتباطهاى سیدمصطفى، با مبارزین مسلمان بود. قابل ذکر است که حاج آقا مصطفى درگیر امور مالى بیت امام نبود و صرفا به امور اجرایى و ارتباطهاى نهضت امام خمینى (ره) و نظارت بر آنها همت مى‏گماشت. در یکى از گزارشهاى ساواک در تاریخ 18 اسفند 1352 آمده است:
«مصطفى خمینى که سرپرستى قسمت اجرایى فعالیت‏هاى خمینى را برعهده دارد، در ضمن، مسئولیت10 ارتباطات خارج از عراق نیز برعهده وى است11و با سفرهایى که انجام مى‏دهد بر فعالیت‏هاى خارج نظارت مى‏نماید.» 12
    اقدام براى نشر افکار انقلابى و اندیشه‏هاى امام خمینى (ره) از طریق توزیع رساله عملیه، اعلامیه‏ها، پیامها، نامه‏ها و نشر سخنان آن حضرت در ایران و سایر کشورها از طریق شبکه مبارزین صورت مى‏گرفت.
     راهنمایى یاران امام، استفاده و اغتنام فرصت‏ها از طریق یاران ایشان و مشورت با آنها در مواقع ضرورى و مقتضى، دریافت و پرداخت کمک‏هاى مالى، دریافت وجوه شرعى و غیره، غالبا برعهده حاج آقا مصطفى بود؛ عمده‏ترین انگیزه سفرهاى متعدد حاج آقا مصطفى به کشورهاى اسلامى از جمله عربستان سعودى، سوریه و لبنان ارتباط با مبارزین مسلمان و راهنمایى آنها و حتى ترویج اندیشه آموزش نظامى و مبارزه مسلحانه بود که در بسیارى موارد در قالب زیارت دو طرف انجام مى‏گرفت. بدین ترتیب پس از امام خمینى (ره) محور نهضت اسلامى، حاج آقا مصطفى بود. حجه‏الاسلام سیدعلى‏اکبر محتشمى‏پور مى‏گوید:
«در بررسى‏هایى که کارشناسان ساواک کرده بودند، ایشان را یک شخصیت بسیار خطرناک بعد از حضرت امام براى کیان و هستى رژیم سلطنتى شناخته بودند.»13
    حجه‏الاسلام سیدرضا برقعى درباره نقش ارتباطى و سیاسى حاج آقا مصطفى مى‏گوید:
«در آنجا [نجف] حضرت امام براى ایشان، محدودیت‏هاى قم را قابل نبودند. این موضوع به چند دلیل بود. از جمله آن که نیاز به حضور حاج آقا مصطفى در صحنه، مشخص بود، افراد بسیارى بودند که در زوایاى جامعه در شکل‏هاى گوناگون، مى‏توانستند پیام‏رسان امام باشند. ارتباط حضرت امام با همه اینها کار مشکلى بود. حاج آقا مصطفى مجموعه‏اى از افراد را که قریب بیست نفر بودند، زیر نظر داشت. این افراد با تمام محیط خارج از نجف از نظر سیاسى در ارتباط بودند. شاید در تمام مدتى که حضرت امام در نجف بودند، تعداد انگشت‏شمارى توانستند مستقیما با خود ایشان تماس بگیرند. حاج آقا مصطفى در منزل تلفن داشت و به این وسیله، بسیارى از کارها را انجام مى‏داد.
از طریق حاج آقا مصطفى، کارهاى بیرون از نجف در رابطه با امام هماهنگ مى‏شد و ایشان با تیزهوشى و تیزبینى خاصى که در مسایل سیاسى داشت، حد و حدود ارتباط افراد را با امام تنظیم مى‏کرد. به برخى افراد اصلاً اجازه ملاقات با امام را نمى‏داد؛ مثلاً، تیمور بختیار زیاد سعى کرد که با امام در ارتباط باشد، به وسیله بسیارى از افراد پیغام و سلام فرستاد که به نحوى براى حفظ وجهه خود در مخالفت با رژیم با امام دیدار کند، ولى به او اجازه داده نشد...» 14
    البته امام در جریان این امر بود و خود ایشان به صراحت گفته بودند: به هیچ‏وجه حاضر به همکارى با تیمور بختیار علیه رژیم پهلوى نیستند.
     حجه‏الاسلام سیدعلى‏اکبر محتشمى‏پور در خصوص ارتباط سیدمصطفى با مبارزین سیاسى ـ مذهبى ایران، مى‏گوید:
«با عنایت به این که حاج آقا مصطفى یک شخصیت سیاسى داراى اندیشه و تفکر خاص و راه، روش و منش مشخص در رابطه با مسایل سیاسى و مبارزاتى بود، وقتى از ایران شخصیت‏هایى مثل آیت‏اللّه‏ بهشتى، آیت‏اللّه‏ مطهرى، حجه‏الاسلام والمسلمین هاشمى رفسنجانى، آیت‏اللّه‏ جنتى، آیت‏اللّه‏ موسوى اردبیلى و آقاى شیخ على تهرانى و دیگران در ارتباط با مسایل مبارزاتى از قم، تهران و سایر مناطق به نجف مى‏آمدند، اگر یک جلسه با امام ملاقات و مذاکره داشتند، در حاشیه آن، جلساتى نیز با حاج آقا مصطفى داشتند و نظریات ایشان را هم دریافت و منتقل مى‏کردند؛ چرا که نیروهاى داخل، دیدگاهها و نظرگاههاى حاج آقا مصطفى را هم در رابطه با کیفیت مبارزه و نحوه شکل‏گیرى انقلاب مى‏طلبیدند و درخواست داشتند.» 15
    حاج آقا مصطفى به مبارزینى که حول محور نهضت امام خمینى (ره) و متناسب با اهداف مبارزاتى و تفکر ایشان بودند و به صحت گفتار و کردار آنها اطمینان داشت، مأموریت‏هایى را در راستاى نهضت اسلامى محول مى‏کرد. البته این مأموریت‏ها به نوعى از سوى امام خمینى (ره) نیز به حساب مى‏آمد. برخى مأمور انتقال وجوه شرعى از ایران به نجف بودند و گاهى این انتقال از طریق کشور اسلامى ثالثى مثل عربستان سعودى، لبنان یا سوریه صورت مى‏گرفت و گاهى نیز مستقیما با سفر یاران امام و دوستان حاج آقا مصطفى به نجف عملى مى‏شد. مأموریت‏هاى سیاسى و اجتماعى هم به همین طریق انجام مى‏گرفت. نمونه‏اى از این مأموریت‏ها و فعالیت‏ها در ذیل آورده مى‏شود. ساواک اصفهان به تاریخ نهم مرداد 1345 گزارش داده است:
«حاج آقا مصطفى خمینى پسر آقاى خمینى طى نامه‏هایى به آقاى مستجابى سر دفتر 168 اصفهان یادآور شده که خاطر آقاى خمینى از اینکه شنیده‏اند، عده‏اى از روحانیون اصفهان و البته دستگاههاى دولتى در اصفهان به نام دین، مؤسسه‏اى باز کرده و از حقوق امام زمان (عج) جهت این کار استفاده مى‏نمایند، ناراحت شده، مصطفى خمینى از نامبرده خواسته است که تحقیق کند این موضوع حقیقت دارد یا خیر؟»16
    بنا به گزارش بعدى ساواک، حاج سیدمرتضى مستجابى از دوستان سیدمصطفى خمینى مى‏باشد و با روحانیون مبارز مخالف حکومت پهلوى، ارتباط و تماس دارد.17

سفر به کشورهاى اسلامى
     بخشى از فعالیت‏هاى سیاسى فرزند ارشد حضرت امام، پس از انتقال به عراق، سفر به کشورهاى اسلامى بود. این سفرها معمولاً در ماه‏هاى فصل تابستان و گاهى نیز در موسم حج صورت مى‏گرفت. جنبه اصلى این سفرها، فعالیت سیاسى و براى تداوم نهضت امام خمینى بود؛ ولى گاهى هم جنبه زیارتى و سیاحتى داشت.
برخى مسایل مربوط به نهضت امام باتوجه به تنگناهاى موجود در فضاى سیاسى عراق به آسانى قابل رسیدگى و حل و فصل نبود؛ اما در فضاى مساعد کشورهایى چون سوریه و لبنان و با ارتباطاتى که از طریق مبارزینى که به آن کشورها سفر مى‏کردند، پیشبرد امور مبارزاتى، سهل و ممکن بود. در این ارتباطها، اطلاعات مربوط به نهضت مبادله مى‏شد و نهضت تقویت و تداوم مى‏یافت.18
    حاج آقا مصطفى براى آموزش نظامى، اهمیت زیادى قائل بود. خود او نیز آموزشهایى دیده بود و به مبارزین و روحانیون ایران در نجف توصیه مى‏کرد که در پایگاههاى الفتح در جنوب لبنان یا سوریه، آموزش ببینند. در این راه تا جایى که مى‏توانست به افراد مساعدت مى‏کرد. حجه‏الاسلام سیدحمید روحانى به نقل از آقا مصطفى مى‏گوید:
«...وظیفه روحانیت همان وظیفه انبیاست. چنان که وظیفه انبیا (ع) در مقابل ظلم و ستم و بیدادگرى، قیام مسلحانه است، وظیفه روحانیت هم، چنین است و این حقیقت از آیه شریفه «و اَعِدّوالَهُم ما استْطَْعتُم من قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباط اُِلخَیْلِ تُرَهِبُونَ بِهِ عَدُوّاللّه‏ِ وَعَدُوَّکُْم» روشن و آشکار است و مى‏توان گفت که معانى خاتمیت در اسلام مبسوط‏الید بودن زعماى اسلام و مراجع تقلید است.»19
    سیدمصطفى بارها به سوریه و لبنان سفر کرد و در آن کشور با مبارزین ایرانى دیدار و گفتگو کرد. آقاى جلال‏الدین فارسى یکى از این مبارزین بود که بارها با ایشان دیدار و گفتگو کرد. آقاى فارسى در خاطراتش مى‏گوید:
«شهید آیه‏اللّه‏ حاج سیدمصطفى خمینى، چند ماه پیش از شهادتش در نجف، به قصد عمره از عراق خارج شد. ابتدا به دمشق و سپس به بیروت آمد. این افتخار را به بنده داد که با حجج اسلام؛ سیدمحمد موسوى بجنوردى و حاج احمد آقا، تشریف‏فرما شدم. سال پیش هم که به اتفاق آقاى بجنوردى به دمشق آمدند یکى ـ دو روزى را در زبدانى و منزل بنده گذرانیدند. با آن شهید بزرگوار در مسایل لبنان و فلسطینى‏ها، توافق و همدلى داشتیم. از گزارشى که درباره این‏گونه امور به او مى‏دادم، خشنود مى‏گشت و به پاداش یا سپاس آنچه کار خیر و حق مى‏دانست، محبتى مى‏فرمود.»20
    در یکى از گزارش‏هاى ساواک در تاریخ 17/5/1356 راجع به سفر سیدمصطفى همراه برادرش سیداحمد به لبنان و سوریه آمده است:
«مسافرت سیدمصطفى از نجف و سیداحمد خمینى از ایران به سوریه و بیروت، صحت دارد و نامبردگان طبق قرارى که با هم داشتند به دمشق وارد شدند و از آنجا به اتفاق، جهت برگزارى حج عمره به عربستان سعودى مسافرت کردند و پس از مراجعت به سوریه، سیدمصطفى روز 15/5 و سید احمد روز 16/5/36 به نجف آمدند.
نظریه یکشنبه: خبر صحت دارد. به احتمال قوى سیدمصطفى در سوریه با شیخ نصراللّه‏ خلخالى، نماینده خمینى ملاقات و گفتگوهایى انجام داده و در لبنان نیز با موسى صدر، رهبر شیعیان این کشور تماس و احیانا در مورد جنگ لبنان و آسیب‏هایى که به شیعیان وارد شده مذاکراتى انجام داده و باتوجه به این که خمینى در بهمن ماه سال 35 [1355]، اعلامیه‏اى در مورد جنگ لبنان صادر و از مسلمانان تقاضا کرده، به مسلمانان لبنان کمک کنند، احتمالاً سیدمصطفى در این مسافرت، کمک‏هایى به موسى صدر، جهت پرداخت به شیعیان نموده است.»21
    در گزارشهاى نمایندگى ساواک در لبنان به موارد دیگرى از فعالیت‏هاى سیدمصطفى اشاره شده است. در یکى از این گزارشها به تاریخ 29 شهریور 1352 آمده است:
«... سالیانه حدود چهار میلیون تومان پول از ایران، توسط صرافها و اشخاص مختلف براى خمینى به بیروت ارسال مى‏گردد که این پولها در بیروت توسط مصطفى خمینى که هر چند یک بار به بیروت مى‏آید، جمع‏آورى و به عراق برده مى‏شود.»22
    یا در گزارش دیگرى به تاریخ هجده اسفند 1352 اشاره شده که سیدمصطفى با سفرهاى خارج از عراق خود، که لبنان و سوریه از عمده‏ترین آنها بوده‏اند. برفعالیت مبارزین نظارت مى‏کند.
«مصطفى خمینى که سرپرستى قسمت اجرایى فعالیت‏هاى خمینى را به‏عهده دارد، در ضمن مسئولیت ارتباطات خارج از عراق نیز به عهده وى بوده و با سفرهایى که انجام مى‏دهد، بر فعالیت‏هاى خارج نظارت مى‏نماید.»

حج کانون تبادل اخبار و اطلاعات
     پس از انتقال حضرت امام خمینى و فرزندشان به عراق و استقرارشان در نجف‏اشرف، آنها برخلاف ترکیه به طرق مختلف با مبارزان و همراهان نهضت اسلامى در ایران و سایر نقاط جهان ارتباط برقرار کردند. یکى از کانال‏هاى ارتباط، زائرانى بودند که از ایران و کشورهاى اسلامى همجوار ایران براى زیارت به عتبات عالیات، مکه مکرمه، مدینه منوره و سوریه مى‏رفتند. همه ساله امکان آن وجود نداشت که حاج آقا مصطفى به حج بروند و در آنجا با مبارزین و مخالفین رژیم پهلوى که براى اعمال حج مى‏آمدند، دیدار و اخبار و اطلاعات را مبادله کنند؛ این امکان در چند نوبت فراهم شد و حاج آقا مصطفى ضمن بهره‏مندى از فیض الهى و معنوى حج، به پیشبرد نهضت اسلامى نیز از آن طریق، کمک‏هاى شایانى کرد.
     گزارشى از نمایندگى ساواک در بغداد به ساواک مرکز، در تاریخ دوازدهم اسفند 1344 موجود مى‏باشد که در آن آمده است: «سیدمصطفى مصطفوى در سال جارى، عازم مکه مى‏باشد.» در زیر آن گزارش پى‏نوشتى بدین شرح اضافه شده است:
«به کلیه منابع اطلاع دهید که مراقبت نمایند. به سرکار سرهنگ شیخان اطلاع داده شود، عکس نامبرده تکثیر و به منابع و همکاران داده شود. به منابعى که با ساواک تهران نیز همکارى مى‏کنند، اطلاع داده شود.»23
    به تاریخ هجده اسفند 1344 مدیرکل اداره سوم ساواک (مقدم) طى مکاتبه‏اى با اداره کل دوم ساواک، خواستار شده است که به نمایندگى ساواک در عربستان سعودى دستور داده شود که اعمال و رفتار سیدمصطفى و همراهانش را تحت کنترل و مراقبت قرار دهند.24 گزارش اداره‏کل دوم ساواک به تاریخ 25 اسفند 1344 حاکى است که سیدمصطفى در روز 23 اسفند 1344 وارد عربستان‏سعودى شده است.
«طبق اطلاع واصله نامبرده ساعت 00:20 روز 23/12/44 با هواپیماى سعودى وارد جدّه گردید و وسیله یکى از اعضاى سرپرستى حج که از دوستان کاملاً مورد اعتماد او مى‏باشد استقبال گردید و از تنها وسیله که همراه داشته بازدید سطحى به عمل آمد ولى چیز قابل ملاحظه‏اى در آن رؤیت نگردید. مشارالیه پس از انجام مراسم گمرکى به دفتر آقاى ابوزید وکیل مطوفین رفته و پس از قدرى استراحت در حدود یک ساعت در اطراف مدینة الحاج به گردش پرداخته و سپس در حدود ساعت 00:23 به منزل ابوزید رفته شب را در آنجا به سر برده است و قرار است که با اتومبیل به شهر مدینه مسافرت و در منزل آقاى سید محمد لواسانى سکونت نماید.
نامبرده ضمن صحبت اظهار داشته که منتظر شخصى به نام سید محمدصادق لواسانى است که از تهران با پرواز 145 به جده خواهد رفت و از این که دولت شاهنشاهى ایران به او ویزاى خروجى داده اظهار تعجب نموده است.
خواهشمند است دستور فرمایید که در مورد سوابق آقاى سیدمحمد صادق لواسانى و این که آیا به این شخص اجازه خروج داده شده است یا خیر؟ این اداره کل را مطلع گردانید.»25
    پس از گزارش فوق، اداره کل ساواک از خروج سیدمحمدصادق لواسانى براى عزیمت به حج جلوگیرى به عمل آورد.26 سفارت ایران در عربستان سعودى نیز مراقب اعمال سیدمصطفى بوده است. در دیدارى که سفیر ایران با امیر مکه و مدینه به عمل آورد، از وى خواست که به ایشان اجازه هیچ‏گونه فعالیت سیاسى علیه دولت ایران داده نشود.27
    علیرغم آن همه کنترل و مراقبت از فرزند امام، ایشان موفق شد با چندین نفر از مبارزین ایرانى تماس بگیرد و پیام امام خمینى (ره) را به آنها و از طریق آنها به ایران برساند. در گزارشها آمده است، که در دیدار با برخى مخالفین رژیم، با آنها در مورد نحوه سخنرانى و فعالیت‏ها در ماه‏هاى محرم و صفر صحبت و تبادل‏نظر کرده است. در یکى از گزارشهاى ساواک تهران به اداره کل دوم ساواک در تاریخ 24 فروردین 1345 در مورد تبادل‏نظر و طرح‏ریزى وى با مبارزین ایرانى براى ماه‏هاى محرم و صفر آمده است:
«طبق اظهارات سیدعبدالرضا حجازى، آقاى شیخ مجدالدین محلاتى [فرزند آیت‏اللّه‏ بهاءالدین محلاتى شیرازى] و آقاى مصطفى خمینى پسر آیت‏اللّه‏ خمینى در مدینه و مکه صحبت‏هایى کرده و تصمیماتى براى ایام محرم گرفته‏اند. ضمنا سیدعبدالرضا حجازى اضافه نمود عده‏اى روحانى مخفیانه عازم عراق مى‏باشند که به آیت‏اللّه‏ خمینى ملاقات نموده و دستوراتى بگیرند.»28
    به دنبال گزارش‏هایى دیگر در این خصوص، اداره کل سوم ساواک طى بخشنامه‏اى به ساواک‏هاى قم، شیراز و مشهد دستور زیر را صادر کرد:
«اطلاع واصله حاکى است مصطفى خمینى فرزند آیت‏اللّه‏ خمینى که در سال جارى به مکه عزیمت نموده با پاره‏اى از عناصر افراطى منجمله مجدالدین محلاتى از روحانیون مخالف شیراز تماس و تصمیماتى براى ماه‏هاى محرم و صفر گرفته‏اند چون امکان دارد این قبیل افراد در مراجعت به ایران تحریکاتى بنماید دستور فرمایید با مراقبت کامل از عوامل شناخته شده در این مورد پیش‏بینى‏هاى لازم به عمل آورده و نتیجه را اعلام نمایند. مقدم»29
    مطالعه اسناد مربوط نشان مى‏دهد حاج آقا مصطفى در جریان حج برخى وجوه شرعى فرستاده شده از ایران را براى تحویل به امام خمینى (ره) دریافت کرده است.30 ایشان در این سفر، با حجه‏الاسلام شهید فضل‏اللّه‏ مهدیزاده محلاتى که از روحانیون مبارز بود، در مکه دیدار کرد و پس از پایان حج براى دیدن امام خمینى (ره) با هم به نجف رفتند. آقاى محلاتى در خاطراتش مى‏گوید که در جریان حج، اعلامیه‏هایى را که تهیه کرده بودیم، پخش کردیم و فعالیت‏هاى خود را در مکه به امام خمینى (ره) گزارش دادیم. وى در مدت توقف در نجف، در منزل حاج آقا مصطفى اقامت داشته است. همچنین یادآور مى‏شود که در سال‏هاى آینده چند سفر دیگر که مکه رفتم، کیفیت به همین منوال گذشت؛ یعنى در آنجا علیه رژیم پهلوى فعالیت کرده است و از آنجا پیش امام خمینى (ره) در نجف رفته و پس از ملاقات و تبادل اطلاعات، به ایران برگشته است.31
    سیدمصطفى در سال 1353 نیز در موسم حج به مکه و مدینه رفت و ضمن به جا آوردن حج، با ایرانیان طرفدار امام خمینى (ره) دیدار و گفتگو کرد. ساواک که به شرکت وى در حج حساس بود، از ماهها قبل در این زمینه تحقیق کرده، اطلاع داشت که وى در مراسم حج شرکت خواهد کرد. در یکى از گزارشهاى ساواک که از نمایندگى ساواک در لبنان است به بخش 334 اداره کل سوم ساواک در تاریخ 27/8/1353 چنین آمده است:
«قرار است مصطفى خمینى براى مراسم حج به مکه برود و به همین علت نیز شایع است که بعضى از ایرانیانى که طرفدار خمینى هستند در صددند در مراسم حج از فرصت استفاده کرده، با وى ملاقات نمایند.»32
    در ماه‏هاى قبل از موسم حج، ساواک افرادى را که احتمال مى‏داد با سیدمصطفى ارتباطى در جریان حج برقرار کند، به ویژه آنهایى که وجوه شرعى را از ایران به وى تحویل مى‏دادند، تحت کنترل و مراقبت قرار مى‏داد. در گزارشى که نمایندگى ساواک در لبنان به تاریخ 16/10/1353 به بخش 334 اداره کل سوم ساواک ارسال کرده، چنین آمده است:
«آخوندى به نام موسى ده‏سرخى که در رستم‏آباد شمیران مسجدى به نام امام مهدى [ع] دارد، در زمان حج مسئول ترتیب دادن ملاقات ایرانیان با مصطفى خمینى بوده و گویا مبالغى پول نیز براى خمینى جمع‏آورى کرده است. ترتیب ملاقات ایرانیان با مصطفى خمینى با وساطت این شخص، خارج از محل کاروان نامبردگان انجام مى‏گرفت.»
در زیر این گزارش مدیرکل اداره سوم ساواک پى‏نوشت کرده است:
«وسیله ساواک تهران، شناسایى و در اطراف وى تحقیق و سپس دستگیر و منزل وى بازرسى و از او تحقیق شود. 18/10/53»33
    در حج آن سال، شهید حاج شیخ فضل‏اللّه‏ محلاتى نیز که جزو حجاج بوده با حاج آقا مصطفى چندین بار دیدار و گفتگو کرده است.
در یکى از گزارشهاى ساواک به نقل از آقاى محلاتى آمده است:
«یواشکى چند بار در مساجد و معابر با وى صحبت و در مورد سلامتى آقاى خمینى سؤال کردم و در مورد بدبختى‏ها و ستمگریهاى اخیر ساواک نیز با وى صحبت نمودم.»34
    ساواک تهران در گزارشى که در مورد نحوه دیدارهاى فرزند امام خمینى با ایرانیان تهیه کرده، چنین آورده است:
«شب 30/9/53 و 1/10/53 و 2/10/53، سیدمصطفى خمینى از ساعت 00:24، بالاتر از مقام ابراهیم مى‏نشست. در این موقع افرادى که با او ملاقات کرده‏اند، عبارتند از: شیخ فضل‏اللّه‏ محلاتى، سید زنجانى که مشهور است به شبسترى، کتابدار کتابخانه چهلستون مسجد جامع تهران، شیخ ابوالقاسم نجات، شیخ غلامحسین مراغه‏اى و چند نفر دیگر که شناخته نشدند سیدعبدالرسول حجازى را در همان ساعات در بیت دیدم لکن نزد مصطفى نرفت و گفت من چکار به مصطفى دارم. محلاتى مکرر به نزد مصطفى مى‏رفت و افرادى را با خودش مى‏برد که دست او را ببوسند و چند نفر هم مبالغى به او پول دادند.»35
در گزارش دیگرى نیز آمده است:
«ساعت 30:21 شب 29/9/53 در خانه کعبه، سیدمهدى لواسانى چند نفر از حجاج را به شرح زیر طواف مى‏داد: اسماعیل محمد اسماعیلى؛ ماشاءاللّه‏ چنگیزپور، یعقوب حاجیان، ابراهیم مراغه‏چى، ولى‏اللّه‏ رهنما، سیدمهدى ابراهیمى، حسین حیدرخانى، على‏اکبر ناظم‏زاده، حسن ملک‏پور، على فخیم و تعدادى زن، ناگهان پس از خاتمه طواف، سیدمهدى لواسانى فریاد زد، حجاج، سیدمصطفى خمینى اینجا تشریف دارند، بیایید دست آقا را ببوسید و بلافاصله جملگى به سر و روى پسر خمینى ریخته و او را بوسیدند به طورى که مصطفى منقلب شد و لواسانى گفت: آقا را اذیت نکنید و سپس با گریه و زارى از او جدا شدند.
نظریه شنبه: نامبردگان فوق همه از مقلدین خمینى هستند. »36
    گزارشهاى دیگرى نیز وجود دارد که از دیدار حاج آقا مصطفى با برخى از روحانیون معاود عراقى ساکن شهرهاى خرمشهر و قم و کشور کویت حکایت مى‏کند. 37
    در سال 1355 در گزارشهاى ساواک آمده است که امسال امام خمینى (ره) به حج خواهد رفت و یا این که پسرش سیدمصطفى را به مکه اعزام خواهد کرد که چنین اتفاقى صورت عملى به خود نگرفته است. در یکى از گزارشها نیز به سفر سیدمصطفى همراه برادرش سیداحمد به حج عمره در مرداد 1356 اشاره شده است. 38
    در مجموع، رهاورد سفرهاى حاج آقا مصطفى به مکه مکرمه براى پیشبرد نهضت اسلامى ارزنده و قابل توجه بوده است؛ وى علیرغم کنترل‏ها و مراقبت‏هاى کامل مأموران ساواک، توانست با مبارزین ایرانى و مقلدین امام خمینى (ره) دیدار گفتگو و تبادل‏نظر کند و احیانا اعلامیه‏ها، نامه‏ها و سایر اسناد و مدارک و دستورهاى امام خمینى (ره) را از طریق آنان به سایر کشورها، ارسال کند.

سیدمصطفى و دولت عراق
     برخورد و ارتباط فرزند امام خمینى در طول اقامت دوازده ساله‏اش در عراق با دولت آن کشور، همسو و هماهنگ با مشى حضرت امام خمینى (ره) بود.
     رویه و سیاست دولت عراق در قبال امام خمینى (ره) و فرزندشان، تا حدود زیادى از روابطش با دولت ایران تأثیر مى‏پذیرفت. در زمانهایى که روابط دو کشور تیره بود، دولت عراق سعى داشت از امام خمینى (ره) به‏عنوان اهرمى علیه دولت ایران بهره بگیرد. در زمانهایى نیز که روابط دو کشور بهبود مى‏یافت، دولت عراق به همکارى بیشتر با ساواک علیه مبارزین ایرانى مقیم عراق، روى مى‏آورد و عرصه را بر حضرت امام و یاران ایشان در نهضت و مبارزه، تنگ مى‏کرد.
     در تاریخ 23 مهر، 1344 وزیر وحدت عراق دکتر عبدالرزاق محى‏الدین با امام خمینى (ره) دیدار و پس از ابلاغ سلام رئیس جمهور عراق، کوشید تا با عرضه امکانات تبلیغاتى، از ایشان علیه دولت ایران، بهره‏بردارى تبلیغاتى بکند. این امر در جهان سیاست یک موضوع مرسوم بود و مخالفین رژیم‏هاى مختلف نیز چنین فرصتى را مغتنم مى‏شمردند و در عمل یک نوع انتفاع دوجانبه‏اى را دنبال مى‏کردند؛ با این وصف حضرت امام خمینى (ره) (چنان که بعدا هم بارها پیش آمد) با این امر مخالفت کرد و تا پایان تبعیدشان در عراق حاضر به همکارى با حکومت عراق علیه دولت ایران نشدند. 39
    پس از به قدرت رسیدن حزب بعث مدت کوتاهى ظواهر امر حکایت از آن داشت که روابط ایران و عراق روبه بهبودى است؛ زیرا هیأت‏هاى بلندپایه‏اى به دو کشور مسافرت کردند تا براى حل اختلافات میان دو کشور، مذاکره کنند. این مذاکرات در چهارماهه آخر سال 1347 صورت گرفت. در فروردین 1348 دولت عراق اعلام کرد که اروندرود جزیى از قلمرو عراق است. واکنش دولت ایران به این اقدام دولت عراق، لغو معاهده مرزى 1316 بود که وزارت امورخارجه ایران در 30 اردیبهشت 1348 در مجلس سنا، رسما اعلام کرد. 40
    به دنبال این جریانات، روابط دو کشور به تیرگى کامل گرایید. سران حزب بعث یکى از راههاى مبارزه و در نهایت تضعیف حکومت ایران را اتحاد با مخالفان آن کشور در نظر گرفتند و فعالیت‏هایى را برآن اساس شکل دادند. از جمله تلاش مى‏کردند به هر شکل ممکن به امام خمینى (ره) نزدیک شوند و از ایشان درخواست نمایند که با صدور بیانیه‏اى اعمال و رفتار دولت ایران را محکوم نماید؛ اما امام خمینى (ره) هرگز آن را نپذیرفتند و اعلام کردند که اختلاف ما با دولت ایران یک اختلاف اساسى و عقیدتى است و برطرف شدنى نیست؛ اما اختلافاتى که اکنون بین دولت‏هاى ایران و عراق بوجود آمده است، زودگذر و رفع‏شدنى است؛ بنابراین آن حضرت هرگز حاضر به همکارى با دولت عراق در مبارزه علیه حکومت پهلوى نشدند. 41 در آن مقطع تاریخى رژیم بعثى عراق فشارهاى خود را علیه حوزه علمیه نجف‏اشرف و به ویژه بیوت مراجع تقلید و از جمله مرحوم آیت‏اللّه‏ حکیم تشدید نموده بودند. از این‏رو آیت‏اللّه‏ حکیم، ممنوع‏الملاقات بود و کسى جرأت نزدیک شدن به بیت ایشان را نداشت، حاج آقا مصطفى از اولین افرادى بود که پس از بازگرداندن آقاى حکیم از بغداد به کوفه، به دیدار وى رفت. این دیدار براى حزب بعث قابل چشم‏پوشى نبود، بنابراین در 21 خرداد 1348 رئیس سازمان امنیت و فرماندار نجف به حضور امام رسیدند و اظهار داشتند که از طرف شوراى فرماندهى حزب بعث مأموریت دارند، سیدمصطفى را به بغداد اعزام کنند و در این مورد ظاهرا از امام اجازه خواستند. ایشان گفتند که اگر اعزام او به بغداد منوط به اجازه من است، من هرگز چنین اجازه‏اى نمى‏دهم؛ ولى اگر غیر از این است، خود مى‏دانید. به هر صورت مأموران، فرزند ارجمند امام را با خود بردند و به بغداد اعزام کردند. 42در بغداد، «حسن‏البکر به ایشان اظهار مى‏دارد که ما چندین بار از پدر شما خواستیم که به نفع دولت عراق و علیه کشور شاهنشاهى ایران، اقداماتى معمول دارد و هر بار از این امر شانه خالى کرده‏اند، شما از پدرتان بخواهید که در تأمین نظر ما اقدام نماید. سیدمصطفى اظهار مى‏دارد که من اجازه ندارم که از طرف پدرم به شما قولى بدهم و تصور مى‏کنم حرف ایشان همان حرف اولى باشد و سپس از پیش احمد حسن‏البکر مرخص مى‏شود.» 43 در گزارش سفارت ایران در بغداد نیز به تاریخ پنجم تیر 1348 در این مورد آمده است :
«بازگشت به نامه سرى شماره 1/4/8538 مورخ 31/3/1348 راجع به دستگیرى سیدمصطفى خمینى اشعار مى‏دارد موضوع مورد تأیید مى‏باشد و از قرار شایع سرهنگ على هادى وتوت، پس از چند روزى که به استاندارى کربلا منصوب شده بود از آیت‏اللّه‏ خمینى درخواست مى‏نماید که علیه دولت شاهنشاهى فتوى صادر نماید و نامبرده با پرخاش و پرت کردن گذرنامه خود، مى‏گوید من وطن خود را به عراق نمى‏فروشم و هرکارى مى‏خواهید بکنید و از شرکت در نماز جماعت هم به عنوان اعتراض خوددارى مى‏نماید. عراقى‏ها به تصور این که سیدمصطفى پسر مشارالیه تلقیناتى کرده است، چند روزى وى را توقیف مى‏کنند؛ ولى بعدا تغییر جهت داده و به تصور تحبیب سیدمصطفى که بیشتر بتوانند در روحیات پدرش نفوذ پیدا نمایند، نامبرده را از زندان آزاد مى‏سازند. »44
    در یکى از گزارشهاى ساواک نیز اشاره شده است که: مقامات عراقى از سیدمصطفى خواسته‏اند که پدرش را وادار به صدور اعلامیه‏اى علیه دولت ایران کند و در ازاى این عمل به وى قول داده‏اند که آیت‏اللّه‏ حکیم را از عراق اخراج و ترتیب جانشینى امام خمینى را به جاى آیت‏اللّه‏ حکیم بدهند. این پیشنهاد نیز به شدت از سوى حضرت امام خمینى (ره) با این استناد که آقاى حکیم بزرگ ماست و این کار را نمى‏تواند انجام دهد، رد شده است.45
    غائله دیگرى که براى امام خمینى (ره) و به تبع حاج آقا مصطفى پیش آمد و در پشت آن غائله نیز حزب بعث قرار داشت، مطرح شدن همکارى با تیمور بختیار علیه حکومت ایران بود. بختیار به منظور دستیابى به قدرت و براندازى حکومت محمدرضا پهلوى به هر درى مى‏زد تا با مخالفان رژیم پهلوى ارتباط برقرار کند و توافق آنها را براى همکارى مشترک علیه حکومت پهلوى جلب کند. در آن هنگام که امام خمینى (ره) رهبرى نهضت اسلامى و مبارزه ضد حکومت پهلوى را در سطح گسترده‏اى برعهده داشتند، بختیار سعى در نزدیکى به ایشان و همکارى مشترک علیه رژیم ایران کرد. تلاش‏هاى تیمور بختیار در سال‏هاى 1348 و 1349 با همکارى بعثى‏ها به هیچ‏وجه، قرین موفقیت نشد و امام خمینى (ره) همان پاسخى که به متحدجویى سران حزب بعث داده بودند، براى تیمور بختیار نیز همان پاسخ را تکرار کردند. آخرین ترفند تیمور بختیار این بود که در یکى از ملاقاتهاى استاندار کربلا، همراه او به صورت ناشناس و بدون اعلام قبلى در جلسه ملاقات با امام خمینى (ره) حضور یافت؛ اما در آن جلسه نه کسى او را به امام معرفى کرد و نه امام حتى یک کلمه با او سخن گفت. پس از رفتن او، امام از روى قرائنى دریافتند که وى بختیار بوده، از این‏رو در مرحله بعدى، وقتى که استاندار کربلا از امام تقاضاى ملاقات کرد، امام در پاسخ گفتند: به شرطى این ملاقات را مى‏پذیرد که رجال غیر عراقى با وى همراه نباشد.46

شهادت
     آیت‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، پس از دورانى پر از رنج، تلاش و مبارزه در سحرگاه یکشنبه اول آبان ماه 1356 (برابر با نهم ذى‏قعده 1397 ه ق) در سن 47 سالگى در نجف به‏طور ناگهانى و مرموز در خانه خود درگذشت.
     اولین کسى که از این واقعه آگاه شد و دیگران را نیز مطلع نمود، خادمه منزل حاج آقا مصطفى به نام صغرا خانم بود. او مشاهدات خود را به شرح ذیل بازگو مى‏کند:
«شب، آخر قرار بود براى آقا مهمان بیاید. چون دیر وقت بود، ایشان آمدند و به من گفتند: صغرا برو بخواب، من خودم در را باز مى‏کنم. من هم اول به حرم رفتم، نماز خواندم، زیارت کردم، بعد به خانه آمدم و خوابیدم. صبح که طبق معمول، صبحانه آقا را بالا بردم، دیدم آقا روى کتاب‏هایشان خم شده‏اند، فکر کردم که خوابشان برده است، صدایشان کردم و گفتم: آقا... آقا خوابتان برده... که دیدم جواب نمى‏دهند و زیر چشمشان هم به رنگ خرما شده است. پایین رفتم و خانم ایشان را که مریض بود، صدا کردم و خودم هم به کوچه رفتم و فریاد زدم که آقا مصطفى (ره) مریض شده است که در این هنگام آقاى دعایى مرا دید و با یکى دو نفر دیگر به بالا آمد و آقا را به بیمارستان بردند و دیگر نمى‏دانم چه شد. »47
    خانم معصومه حائرى یزدى، همسر مرحوم آقا مصطفى، دومین نفرى بود که از درگذشت شوهرش مطلع شد. ایشان نیز در این زمینه گفته‏اند:
«او [حاج آقامصطفى] مردى بسیار قوى و از سلامت کامل برخوردار بود، هیچ‏گونه ناراحتى و بیمارى نداشت، به همین دلیل برخلاف آن چه شایع کردند سکته قلبى، خیلى بعید به نظر مى‏رسید. همان شب که حاج آقا مصطفى شهید شدند، زودتر از معمول به خانه آمدند، چون قرار بود که ساعت دوازده، مهمان بیاید و من سخت مریض بودم، آقاى دعایى که همسایه ما بود، براى معاینه من دکتر آورد. از طرفى دیگر، آقا مصطفى شب‏ها مطالعه داشتند و ما یک ننه داشتیم که اسمش «صغرا» بود، آقا مصطفى به او گفت: «برو بخواب، اگر مهمان آمد، من در را باز مى‏کنم» و ما دیگر نفهمیدیم که مهمانها چه وقت آمده و کى رفتند و چه شد؟
پس از ملاقات، او طبق معمول به مطالعه و عبادت پرداخته بود. «معمولاً شبها نمى‏خوابید و فقط بعد از نماز صبح چند ساعتى مى‏خوابید». صبح خیلى زود، وقتى ننه به اتاق بالا مى‏رود، مى‏بیند آقا مصطفى پشت میزش نشسته، دستش را روى کتاب گذاشته، سرش به پایین خم شده و حرکت نمى‏کند... وقتى من با عجله به اتاق بالا رفته و خود را بالاى سر او رساندم، دیدم دستهاى آقا مصطفى بنفش شده است و لکه‏هاى بنفش نیز روى سینه و سرشانه‏هایش دیدم. ایشان را بلافاصله با کمک آقاى دعایى به بیمارستان انتقال دادیم. در آنجا به ما گفتند: که حاج آقا مصطفى (ره) مسموم شده و دو ساعت است که از دنیا رفته است. »48
    سیدرضا برقعى که از نزدیک در جریان امر بود، به مطلبى اشاره مى‏کند:
«در وقت خروج از بیمارستان صحنه‏اى دیدم که شاید فقط خود من شاهدش بودم و این یک لحظه بیشتر نبود و آن این بود که جلوى بیمارستان یک ماشین شورلت را با نمره ایرانى دیدم که با فاصله چند مترى نزدیک بیمارستان، متوقف بود. وقتى ما از داخل بیمارستان بیرون آمدیم، ماشین مزبور از همان فاصله دور زد و رفت و احساس من در آن لحظه این بود که اینها از سفارت ایران آمده بودند که ببینند کار تمام شده است یا نه! و پس از کسب خبر بازگشتند. »49
    حجه‏الاسلام سیدحسین خمینى، فرزند حاج آقا مصطفى نیز در خاطراتش از این ماجرا به نکته دیگرى مى‏پردازد:
«... در بیمارستان، دکتر ایادعلى البیر براى معاینه ایشان آمد و گفت: مع‏الأسف، ایشان فوت کرده و مرگش هم عادى نیست. اگر اجازه بدهید بنده ایشان را کالبد شکافى کنم، این مسأله را ثابت مى‏کنم. ایشان جراح و فارغ‏التحصیل از دانشگاه سلطنتى لندن بود. پیکر مرحوم والد کالبد شکافى نشد؛ چون آن موقع کالبد شکافى از نظر عرفى، کار منکرى به حساب مى‏آمد، شرع هم جوازى براى آن قایل نبود، بخصوص که در مورد شخصى مثل مرحوم والد قبح این مسأله بیشتر بود و نوعى بى‏احترامى محسوب مى‏شد. طبیعى بود که امام (ره) هم، چنین اجازه‏اى ندهند. »50
    بالاخره مرحوم حجت‏الاسلام والمسلمین حاج سیداحمد خمینى نیز معتقد بود که برادرش به صورت غیرعادى و توسط مسمومیت شهید شده است:
«آنچه من مى‏توانم بگویم و شکى در آن ندارم، اینکه ایشان را شهید کردند؛ زیرا علامتى که در زیر پوست بدن ایشان، روى سینه ایشان، روى دست و پا و صورت ایشان و همچنین لکه‏هاى بسیار بزرگ حکایت از مسمومیت شدید مى‏کرد و من شکى ندارم که او را مسموم کردند؛ اما چگونه این کار صورت گرفته، نمى‏دانم، ولى همین قدر مى‏توانم بگویم که ایشان چند ساعت قبل از شهادت در مجلس فاتحه‏اى شرکت مى‏کنند که در آنجا بعضى از ایادى پهلوى دست‏اندرکار دادن چاى و قهوه مجلس بوده‏اند. »51
    بدین ترتیب همه بستگان درجه اول و نزدیکان و دوستان حاج آقا مصطفى، همگى معتقد هستند که مرگ ایشان غیرطبیعى بوده و به احتمال بسیار زیاد، مأموران ساواک و یا سایر عمال حکومت پهلوى، در این قضیه دست داشته‏اند. البته عده‏اى نیز از روى شواهد و قراین قبلى، احتمال دست داشتن مأموران ساواک را محتمل مى‏دانند و معتقدند که ممکن است به شیوه مرموزى که رژیم پهلوى در مورد کشتن برخى مخالفان، بدان دست مى‏زد، ایشان کشته شده است. حجه‏الاسلام سیدمحمود دعایى چنین نظرى را مطرح کرده است :
«آن چه مسلم است، مرحوم حاج مصطفى خمینى را رژیم شاه خائن مسموم کرد؛ یعنى ایشان شهید شدند؛ اما شیوه مرموزى را که رژیم گذشته به کار برده بود و به شهادت ایشان منجر شد، دقیقا نمى‏توانم بازگو کنم. شب قبلش ایشان مهمانى داشتند و کسانى که به منزلشان مراجعه کرده بودند، آیا همانها، عامل این جریان بودند؟ نمى‏توانم بگویم؛ شایعه‏اى بود که ایادى رژیم شاه از طریق سمى که تأثیر دراز مدت دارد، به نحوى ایشان را مسموم کردند. یا حتى معروف شد که سیانور را در کفش ایشان ریخته بودند که جذب پوست شده و بتدریج جذب خون شده است. »52
    آنهایى که معتقد به دست داشتن ساواک و رژیم پهلوى در جریان شهادت حاج آقا مصطفى هستند، شواهد و قراین دیگرى را نیز بر مدعاى خود دارند. عبدالعلى باقى در خاطرات خود مى‏گوید:
«در سال 1352 ه ش. من در مکه معظمه مشرف بودم و سرپرستى یک کاروان از قم را برعهده داشتم. مراجع تقلید نیز معمولاً هر کدامشان هیأتى را براى حج مى‏فرستادند، و آن سال شهید مصطفى خمینى نیز از طرف امام با هیأتى مشرف شده بودند. حاج آقا مصطفى و من، از قبل با هم آشنایى داشتیم.
یک روز، یکى از خطباى تهران [که وابسته به رژیم حاکم بود] به من گفت: فلانى من مى‏ترسم، ساواک مراقب من بوده باشد. یک مطلبى است که شما آن را به حاج آقا مصطفى برسانید. شما بروید ایشان را پیدا کنید و به او بگویید که دو نفر از ایران آمده‏اند و مأمور ترور شما هستند. مواظب خودتان باشید و از منزل تنها بیرون نیایید.
من رفتم و اتفاقا یک شب ایشان را در حرم دیدم که مشغول عبادت بودند و پس از سلام و احوالپرسى، جریان را به اطلاع ایشان رساندم؛ ایشان تشکر کردند، هم از من و هم از آن شخص خطیب ؛ و بعد از آن تنها بیرون نمى‏آمدند. »53
    رژیم ایران از شهادت حاج آقا مصطفى، اهداف گوناگونى را دنبال مى‏کرد؛ ضربه زدن به نهضت اسلامى؛ ایجاد فشار روانى بر امام خمینى، جلوگیرى از پیدایش خطرهاى بعدى از سوى خمینى دیگرى آن هم جوان و پر توان، جلوگیرى از سیاسى شدن حوزه علمیه نجف، ایجاد رعب و وحشت در بین مبارزان و مخالفان خود و غیره از جمله آنها بودند. با  همه شواهد و دلایل، ساواک شهادت حاج آقا مصطفى را حتى در بولتن ویژه خود و در گزارش‏هاى نمایندگى ساواک در عراق، ناشى از سکته قلبى اعلام کرد.
     به هر حال تقدیر چنین بوده که عروج ملکوتى ایشان در هاله‏اى از تردید باقى بماند و پیامدهاى مهمى را ایجاد بکند. یکى از راههاى اثبات مسأله کالبد شکافى بود که مى‏توانست به شبهات پایان دهد؛ اما امام خمینى (ره) با هوشیارى و آینده‏نگرى، موافقت نکردند و فرمودند که: با این کارها، دیگر مصطفى به ما باز نمى‏گردد.54 همسر معظم‏له در این خصوص مى‏گوید:
«وقتى خواستند از جسد وى کالبد شکافى به عمل آورند، حضرت امام (ره) اجازه این کار را ندادند و فرمودند: عده‏اى بیگناه دستگیر مى‏شوند و دستگیرى اینها، دیگر براى ما آقا مصطفى نمى‏شود. به هر حال از طرف دولت بعث عراق نیز از اعلام‏نظر پزشکان جلوگیرى شد و اجازه ندادند، پزشکان نظر خود را اعلام کنند و حتى آنان را نیز تهدید کردند؛ چون صددرصد عارضه ایشان، مسمومیت بود.» 55
    پس از این که امام خمینى (ره) با کالبد شکافى جسد فرزندشان، مخالفت کردند، بلافاصله دستور تشییع و تدفین آن را صادر کردند. پیکر آیت‏اللّه‏ سیدمصطفى از شهر نجف به کربلا برده شد و بعد از غسل در آب فرات و طواف حرم امام حسین (ع) و حضرت ابوالفضل (ع) به نجف بازگردانده شد و یک روز بعد، در روز دوشنبه، دوم آبان ماه 1356 بعد از طواف حرم امام على (ع)، آیت‏اللّه‏ سیدابوالقاسم خویى بر جنازه ایشان نماز خواند و پس از آن در ایوان حرم مطهر علوى (ع)، مجاور مقبره علامه حلّى براى همیشه سر بر آستان حضرتش نهاد. عاش سعیدا و مات سعیدا و رحمه‏اللّه‏ و برکاته علیه.56

واکنشها در عراق و ایران
     عروج اسرارآمیز و شهادت آیت‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى در اول آبان ماه 1356، در شرایطى رخ داد که فضاى باز نسبى سیاسى تحت فشارهاى دولت امریکا، ظاهرا از اختناق سیاسى کاسته بود و مبارزان، فرصت خوبى براى پیشبرد نهضت اسلامى به دست آورده بودند. البته رژیم پهلوى و امریکایى‏ها، تصور نمى‏کردند که ایجاد فضاى باز، کار را به جایى برساند که کنترل اوضاع از دستشان خارج شود. شاید هم اگر شهادت فرزند ارشد امام خمینى اتفاق نمى‏افتاد، زمان زیادى طول مى‏کشید که حکومت پهلوى از پادرآید. به هر حال، آنچه اتفاق افتاد، غیر از این بود و در واقع آتشى بود که به انبار باروت افتاد و به یک باره و با سرعتى باور نکردنى عرصه را بر رژیم پهلوى تنگ کرد و هیچ نوع تدابیرى اعم از امنیتى، انتظامى و سیاسى و حتى سرکوب، کارساز نشد.
الف) نجف
     به دنبال پخش خبر شهادت حاج آقا مصطفى، حوزه علمیه نجف‏اشرف و دیگر شهرهاى عراق، تعطیل شد. نکته بسیار مهم و قابل تأمل در تعطیلى حوزه علمیه نجف، این است که مرسوم نبود، به خاطر درگذشت یکى از علما و مراجع درجه دو، آن حوزه کاملاً تعطیل شود. تنها زمانى که یکى از مراجع طراز اول وفات مى‏کرد، حوزه تعطیل مى‏شد. به عنوان مثال در زمان ارتحال آیات عظام: حکیم، شاهرودى و بجنوردى حوزه را به طور کامل تعطیل نمودند. حاج آقا مصطفى نیز علیرغم دارا بودن درجه اجتهاد و نبوغ فراوان و تألیفات گوناگون فقهى، اصولى و تفسیرى و سایر ویژگیهاى برجسته، هنوز از شخصیت‏هاى درجه اول حوزه علمیه نجف محسوب نمى‏شد؛ اما تعطیلى کامل حوزه علمیه نجف در سوگ ایشان، بیانگر شخصیت برجسته آیت‏اللّه‏ سیدمصطفى و امام خمینى (ره) در دید آن حوزه بود؛ بنابراین با انتشار خبر رحلت ایشان درسها تعطیل شد. از ساعات اولیه، روز اول آبان ماه 56 در منزل امام خمینى، مراسم روضه‏خوانى به همین مناسبت برپا شد که آیات، مراجع، فضلا و طلاب علوم دینى براى تسلیت‏گویى به امام، مى‏آمدند.57 پس از این، اولین مجلس فاتحه‏خوانى را امام در مسجد هندى ـ که بزرگترین مسجد نجف‏اشرف بود ـ برگزار کردند. این مراسم طى سه شب متوالى (چهارشنبه، پنج‏شنبه و جمعه) با طرز باشکوهى برگزار گردید و در آن، عموم طبقات مردم از شهر نجف و شهرهاى دیگر عراق مثل بغداد، کاظمین، عماره، سامرا، بلد، کربلا، دیوانیه، حلّه و کوفه شرکت کردند. در این سه شب، سیدجواد شُبَّر یکى از وعاظ معروف مبارز و مجاهد عراقى، درباره زوایاى مختلف شخصیت حاج آقا مصطفى و صبر و شکیبایى امام خمینى (ره)، سخنرانى کرد. مراسم دیگرى را نیز آیت‏اللّه‏ خویى و سایر مراجع و هیأت‏هاى لبنانى، ایرانى، عراقى، پاکستانى، افغانى و غیره مقیم نجف برگزار کردند.
تعطیلى حوزه علمیه نجف به صورت بى‏سابقه‏اى تا ده روز ادامه پیدا کرد و حتى تصمیم بر این بود که بیش از این تا اربعین مرحوم حاج آقا مصطفى ادامه پیدا کند؛ اما امام خمینى (ره) در پایان همین روز اعلام کردند که درسها نباید تعطیل شود و آقایان علما درسهاى خود را شروع کنند. امام خمینى (ره) در روز دهم آبان به منظور واداشتن دیگران به شروع کلاسهاى درس، خودشان در کلاس درس و نماز جماعت حاضر شدند.58

ب) قم
     اما واکنش قشرهاى مختلف مردم ایران نسبت به رحلت فرزند ارجمند حضرت امام (ره) به‏گونه‏اى دیگر بود. به محض رسیدن خبر، آثار عزا و تعطیلى در شهرهاى مختلف از جمله حوزه علمیه قم نمایان شد بازار قم تعطیل گردید و اقشار مختلف مردم به عزادارى پرداختند.59

ت) تهران
     پس از انتشار خبر شهادت حاج آقا مصطفى، بازار تهران و سایر شهرستانها نیز همچون شهر قم تعطیل و مجالس ختم و بزرگداشتى برگزار گردید. روز دوم آبان 1356 همزمان با سالروز تولد امام رضا (ع) بود که به مناسبت عروج ملکوتى فرزند امام خمینى مراسم جشن تعطیل و به عزادارى و سخنرانى پرداخته شد.60
    به مناسبت هفتمین روز شهادت فرزند ارشد امام خمینى مجلس باشکوهى در مسجد ارک تهران منعقد گردید. در برپایى این مجلس، تجار، بازاریان و دانشجویان برخى از دانشگاههاى تهران نقش زیادى داشتند. در یکى از گزارشهاى ساواک در مورد تلاش دانشجویان دانشگاه صنعتى آریامهر (صنعتى شریف کنونى)، چنین آمده است:
«خبر واصله حاکى است که دانشجویان دانشگاه صنعتى آریامهر به مناسبت فوت مصطفى خمینى، یک برگ آگهى در ساختمان مجتهدى آن دانشگاه نصب و ضمن آن از دانشجویان دعوت نموده‏اند ساعت 00:13 مورخ 8/8/36 در مسجد ارک حضور به هم رسانند. مضافا به این که در این زمینه تراکت‏هاى دیگرى نیز پخش گردیده است. مراتب جهت اطلاع هرگونه پیشگیرى‏هاى لازم اعلام مى‏گردد. »61
    در گزارش دیگرى نیز به تلاشها و سفر طلاب علوم دینى قم به تهران براى شرکت در مجلس ختم مسجد ارک، اشاره شده است :
«طبق اطلاع روز 8/8/36[25] حدود 3000 نفر از طلاب علوم دینى و اهالى شهر قم با اتوبوس به تهران عزیمت کردند تا در مجلس ترحیم مصطفى خمینى، پسر روح‏اللّه‏ خمینى که در مسجد ارک تهران برگزار مى‏گردد، شرکت کنند. خواهشمند است دستور فرمایید پیش‏بینى‏هاى لازم براى مراقبت از مجلس مذکور معمول و نتیجه را به این اداره کل اعلام دارند. »62
    در گزارش دیگر ساواک به پخش اعلامیه‏هایى در خیابانهاى اطراف دانشگاه تهران از جمله خیابان شاهرضا (انقلاب اسلامى کنونى)، 21 آذر و میدان 24 اسفند (انقلاب کنونى) اشاره شده و در آن اعلامیه‏ها، از درگذشت سیدمصطفى به عنوان شهادت یاد شده است و از دانشجویان خواسته شده که در مجلس ترحیمى که قرار است در مسجد ارک برگزار شود، شرکت کنند.63 در هر صورت در موعد مقرر مجلس ترحیم یاد شده، برگزار شد. ساواک تهران، طى گزارشى کیفیت و مسایل مطرح شده را در آن به شرح زیر گزارش کرده است :
«از ساعت 00:15 روز 8/8/36[25] مجلس ترحیم مصطفى خمینى، پسر روح‏اللّه‏ خمینى در مسجد ارک تهران با تلاوت آیاتى از کلام‏اللّه‏ مجید شروع شد و در ساعت 00:16 آقاى روحانى به سخنرانى پرداخت. تعداد افراد شرکت‏کننده حدود 3000 نفر بوده که در صحن مسجد حتى جایى براى سایر شرکت‏کنندگان نبوده و حدود 1500 نفر از طلاب مدرسه علمیه قم و همچنین تعدادى از دانشجویان مراکز عالى آموزشى در این مراسم شرکت نمودند. ضمنا چند نفر از افراد شرکت‏کننده، سعى نمودند با دادن شعار نظم مسجد را مختل نمایند؛ لکن توسط یکى از افراد مذهبى از این کار منع شدند. آقاى روحانى در مورد شخصیت مذهبى خمینى و همچنین تعداد تلگرافات تسلیت رسیده از سایر کشورها، سخنرانى و اظهار داشت: تعداد دو فقره تلگراف از ایران واصل گردیده که عدم وصول تلگراف را معلول ترس مردم و یا سختگیرى مأمورین دانست. ضمنا تعدادى اعلامیه تحت عنوان «دانشجویان مبارز مسلمان» در طبقه فوقانى مسجد ارک بین مردم توزیع گردیده است. سخنران در خاتمه اضافه نمود که مجلس ترحیم دیگرى در مسجد قلى واقع در پامنار و مسجد خاتم‏النبیین واقع در شهررى از ساعت 00:18 منعقد خواهد شد... »64
    براساس شواهد و قراین موجود، افراد شرکت‏کننده در مراسم مسجد ارک بیش از آن چیزى بود که ساواک گزارش کرده است؛ زیرا در گزارش‏ها تناقض بسیارى وجود دارد. مثلاً در یکى از گزارش‏ها که نقل شد، فقط طلاب و افرادى که از قم آمده بودند، سه هزار نفر ذکر شده‏اند. اگر شرکت‏کنندگان تهرانى را نیز که از قشرهاى مختلف و با تبلیغات فراوان همراه بودند، در نظر بگیریم، آمار شرکت‏کنندگان حتما بالا مى‏رود.
     در بسیارى دیگر از مساجد تهران نظیر مسجد جامع بازار، مسجد امام خمینى، مسجد همت تجریش، على‏ابن‏ابیطالب شوش، مسجد وفا، مسجد امام حسین، مسجد جامع نارمک، مسجد آیه‏اللّه‏ کاشانى در پامنار، مسجد ابوالفضل رباط کریم مجالس باشکوهى برگزار گردید.
     به‏طور کلى در فاجعه جانگداز شهادت حاج آقا مصطفى خمینى علاوه بر شهرهاى قم و تهران مجالس باشکوه و متعدد دیگرى در سرتاسر ایران و خارج از کشور برگزار گردید که به برخى از آنها در گزارش‏هاى ساواک اشاره شده است. شهرهاى شیراز، تبریز، کرج، شهررى، مشهد، یزد، قزوین، گرگان، آبادان، خرم‏آباد، کاشان، ساوه، بهشهر، خرمشهر، دماوند، اهواز، بهبهان و گرمسار و...از جمله شهرهایى بودند که در آنها مجالس بزرگداشت و ختم برگزار گردید.
     نکته قابل توجه و مهمى که در فعالیت مبارزین مذهبى در جریان برگزارى مجالس و مراسم یادبود و بزرگداشت دیده مى‏شود، آینده‏نگرى و بسترسازى آنها براى روشنگرى افکار عمومى و بسیج آنان براى مراسم چهلم حاج آقا مصطفى مى‏باشد. مبارزین، به ویژه روحانیون در فاصله هفتم تا چهلم شهادت معظم له، نوارهاى سخنرانى وعاظ و روحانیون را در سطح گسترده تکثیر و از طریق نوارفروشیها با مهارت ویژه‏اى در جامعه پخش کردند.65
    در دومین روز شهادت حاج آقا مصطفى، مدیرکل اداره سوم ساواک، دستور زیر را به کلیه ساواکها صادر کرد.
«سیدمصطفى خمینى، فرزند ارشد روح‏اللّه‏ خمینى در اثر سکته قلبى در عراق فوت نموده است و چون از جانب روحانیون، مجالس ختمى به این مناسبت برگزار خواهد شد، پیش‏بینى لازم، معمول و چنانچه این مجالس به‏طور ساده برگزار شود بلامانع به وعاظ و سخنرانان فقط درباره متوفى صحبت و حساسیتى درباره خود خمینى نشان داده نشود؛ ولى در صورتى که وعاظ و سخنرانان در مجالس برخلاف مصالح کشور مطالبى عنوان و یا در خارج از محیط مجالس، عناصرى دست به تظاهرات و یا تحریکاتى بزنند، شهربانى محل با تدابیر لازم از این اقدامات جلوگیرى به عمل آورد. »66
    چنان که ملاحظه مى‏شود، ساواک در مکاتبات و گزارشهاى خود سعى مى‏کند که از عبارت «سکته قلبى» براى علت شهادت حاج آقا مصطفى استفاده کند تا بدین وسیله این واقعه را یک مسأله عادى و معمولى نشان دهد؛ اما اسناد و مدارک فراوانى در دسترس است که در تمام مجالس ترحیم برگزار شده، سخنرانان علت رحلت حاج آقا مصطفى را به ساواک نسبت داده‏اند و مجالس ترحیم به تدریج به مجالس انتقاد از حکومت پهلوى، تبدیل گردید.

واکنش جهانى
     شهادت آیت‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، واکنشى عظیم در میان مسلمانان جهان و کشورهاى اسلامى در پى داشت. حاج آقا مصطفى در طول حیات سیاسى دوازده ساله خود در تبعیدگاه ثانوى، نقش مؤثر و آشکارى در ارتباط با فعال نگهداشتن نهضت امام خمینى (ره) با نیروهاى اسلامى مبارز در اروپا، امریکا و بسیارى از کشورهاى اسلامى داشت و براین اساس جایگاه و نقش منحصر به فرد ایشان در هدایت و هماهنگى یاران امام در نهضت، کاملاً مشخص بود.
وفات اسرارآمیز حاج آقا مصطفى و احتمال بسیار زیاد دخالت ساواک در این ضایعه دردناک، موجبات واکنش همه مبارزین مسلمان را در سراسر جهان پدید آورد. علاوه بر موج توفنده‏اى که در ایران ایجاد شد، با تلاش و برنامه‏ریزیهاى مبارزین خارج از مرزهاى ایران، ارسال هزاران پیام تسلیت و برگزارى مجالس ترحیم و کشاندن آن به رسانه‏هاى ارتباط جمعى، بُعد جهانى نیز به خود گرفت67 و حتى گذشت زمان نیز موجب کاهش و فرو نشستن امواج نشد، بلکه برخلاف تصور و پیش‏بینى‏هاى ساواک و دیگر عوامل رژیم پهلوى، روز به روز به ابعاد آن افزوده شد.
     در کشورهاى اروپایى و امریکا، بیشترین فعالیت و قابل توجه‏ترین واکنش از سوى اتحادیه‏هاى انجمن‏هاى اسلامى دانشجویان در اروپا، امریکا و کانادا بود. یکى از اعلامیه‏هاى اتحادیه انجمن‏هاى اسلامى دانشجویان در اروپا که به تاریخ یکشنبه اول آبان 1356 برابر با 22 اکتبر 1977 م. در واکنش به درگذشت فرزند برومند امام صادر شد، به شرح زیر است :
«خواهر و برادر
هم‏اکنون، اطلاع حاصل کردیم که برادر مبارز و گرانمایه ما حضرت حجت‏الاسلام آقاى حاج سیدمصطفى خمینى، فرزند ارشد مرجع عالیقدر جهان تشیع حضرت آیت‏اللّه‏ خمینى نیمه شب گذشته در نجف به دیار ابد پیوست. درگذشت برادر فقید ما به قرار اطلاعاتى که از نجف به دست ما رسیده، به‏طور مرموزى صورت گرفته است.
مرحوم حاج آقا مصطفى خمینى در وقایع سال‏هاى 1342 و 1343 (15 خرداد و احیاى کاپیتولاسیون) در کنار پدر ارجمند خود بود و پس از گذراندن یک دوره زندان، همراه معظم‏له از ایران به ترکیه و سپس به عراق تبعید گردید. بیوگرافى این برادر فقید به زودى در اختیار همگان قرار خواهد گرفت. ما ضمن ابراز تأثر شدید و عمیق خود از این ضایعه دردناک، درگذشت نابهنگام و مرموز برادر گرانقدر خود حجه‏الاسلام آقاى حاج سیدمصطفى خمینى را به پیشگاه قائد زمان، مجاهد بزرگ و مرجع عالیقدر جهان شیعه آیت‏اللّه‏ خمینى تسلیت گفته، از خداوند براى رهبر خردمند و نستوه خود طول عمر و براى کلیه بازماندگان آن مرحوم، صبر و تحمل مسألت مى‏داریم.
کلیه واحدهاى اتحادیه انجمن‏هاى اسلامى دانشجویان در سراسر اروپا و سازمانهاى اسلامى دانشجویان وابسته به انجمن اسلامى دانشجویان در امریکا و کانادا و نیز انجمن‏هاى اسلامى دانشجویان در هند، روزهاى جمعه و شنبه 6 و 7 آبان ماه (28 و 29 اکتبر) برابر با 14 و 15 ذیعقده مراسم یادبود و فاتحه برگزار خواهند کرد.
اتحادیه انجمن‏هاى اسلامى دانشجویان در اروپا» 68
    پس از انتشار خبر شهادت حاج آقا مصطفى، در کشورهاى پاکستان (شهرهاى کراچى، لاهور و کویته)، افغانستان، بحرین، قطر و امارات متحده عربى و هندوستان، مراسمى به این مناسبت برگزار شد و اعلامیه‏هایى نیز منتشر گردید. برخى از این مراسم، از جمله مراسم شهر کابل، بسیار عظیم و کم سابقه بوده است.69 در کشورهاى اروپایى به ویژه فرانسه، انگلستان و سوئد نیز اعلامیه‏هایى را مسلمانان و مبارزان ایرانى مقیم آن کشورها صادر کردند و مراسم ختمى برگزار شد. این واکنش‏ها در شهرهاى لندن و پاریس قابل ملاحظه بوده است. در این مراسم نیز همچون مجالس منعقده در ایران و نجف‏اشرف، حکومت ایران و ساواک، عامل شهادت حاج آقا مصطفى معرفى شده و سخنرانان که مبارزین مسلمان ایرانى بوده‏اند، ضمن تجلیل از مقام ایشان و مرجعیت و رهبرى امام خمینى (ره)، از رژیم ایران نیز به شدت انتقاد کرده‏اند.70 در گزارشهاى ساواک نیز به بیانیه  «جنبش آزادى ایران» در پاریس و اعلامیه «روحانیون مبارز ایران» در آن شهر71 و تلگراف تسلیت «جمعیت علماى امامیه کراچى»72، انتشار نشریاتى در کویت،73 بیانیه «مسلمانان انگلیس»74، مطالب روزنامه فرانسوى زبان المجاهد، چاپ الجزایر75 و غیره اشاره شده است.

اربعین سیدمصطفى و تشدید بحران
     مراسم بزرگداشت آیت‏اللّه‏ حاج آقاى مصطفى خمینى به تناوب ادامه یافت و همچون امواجى متلاطم، ضربات سهمگینى را بر پیکره رژیم فرود آورد. این مراسم با افشاگریها و روشنگریهایى که به همراه خود داشت، موجب برانگیخته شدن مردم مسلمان ایران و مبارزین، علیه حکومت پهلوى شد و جهشى چشمگیر در نهضت اسلامى نیز پدید آمد. در این میان، مراسم برنامه‏ریزى شده مبارزان براى روز اربعین حاج آقا مصطفى در تهران، قم و برخى شهرهاى دیگر به لحاظ اغتنام فرصت، توسط نیروهاى انقلابى براى ابراز وفادارى به امام و نهضت اسلامى، داراى اهمیت ویژه‏اى مى‏باشد.
     نیروهاى مبارز و انقلابى از چندین روز مانده به برگزارى مجالس چهلم آن فقید سعید، طى یک اقدام هماهنگ به هواداران نهضت هشدار مى‏دادند که از این فرصت تاریخى به نحو احسن استفاده کنند. در این راستا تبلیغ و اعلامیه‏هاى فراوانى نیز پخش گردید.
     در برخى از مناطق و شهرها از سوى ساواک، اجازه برگزارى مراسم داده نمى‏شد، با این حال مردم مسلمان ایران با همه تهدیدهاى ساواک با شور هر چه تمام در مجالس دیگر شرکت مى‏نمودند به نمونه‏اى از این موارد که در گزارش ساواک شهر رى آمده است اشاره مى‏شود:
«ضمن مراقبت‏هایى که با همکارى کلانترى شهررى معمول گردید مراسمى در روز 8/9/36 و روز عید غدیر 9/9/36 به مناسبت چهلم فوت مصطفى خمینى برگزار نگردید. ضمنا چند نفرى از کسبه و اهالى شهررى جهت اجازه انجام مراسم به کلانترى شهررى مراجعه، که رئیس کلانترى به آنان اجازه برگزارى مراسم را نداده است.»
     در روز چهلم سیدمصطفى تمامى نیروهاى انتظامى و امنیتى در حال آماده‏باش کامل بودند و اوضاع را به طور دقیقى زیر نظر داشتند؛ اما این سخت‏گیریها و هشدارها و اخطارها در شهرهایى مثل تهران و قم مؤثر واقع نشد و برگزارکنندگان با آگاهى از عواقب این کار، رو در روى مأموران قرار گرفتند. سعى شده بود که گویندگان این مراسم از میان کسانى انتخاب شوند که به تازگى از زندان آزاد شده بودند.76
    در شهر قم مراسم متعددى برگزار شد و برگزارکنندگان و شرکت‏کنندگان در مراسم اربعین فرزند امام با مأموران انتظامى و امنیتى درگیر شدند و به چندین مکان دولتى حمله شد. در گزارشهاى ساواک تعداد شرکت‏کنندگان بیست هزار نفر ذکر شده است. باتوجه به اهمیت گزارش که نکات گوناگونى را بازگو مى‏کند، آن را نقل مى‏کنیم:
«روز 9/9/36 به مناسبت چهلمین روز درگذشت مصطفى خمینى، فرزند روح‏اللّه‏، مجلس تذکرى در مدرسه امیرالمؤمنین شهر قم برگزار گردید. در پایان این مجلس حدود 300 نفر از شرکت‏کنندگان در مجلس تذکر در خیابان ارم شهر قم به صورت اجتماع، شعارهایى به نفع خمینى دادند که با دخالت مأمورین انتظامى متفرق گردیدند. در مجلس تذکر بین شرکت‏کنندگان اعلامیه‏هایى مبنى بر اینکه روز 11/9/36 مجالس تذکر دیگرى به مناسبت چهلمین روز درگذشت مصطفى خمینى، برگزار شد، توزیع گردید. (مراتب قبلاً به استحضار رسیده است).»
متعاقبا در صبح و عصر روز 11/9/36 مجالس دیگرى به مناسبت چهلمین روز درگذشت نامبرده در شهر قم برگزار و منجر به «تظاهرات اخلالگرانه‏اى» شد که چگونگى آن به شرح زیر است:
1ـ ساعت 30:8 روز 11/9/36 مجلس تذکرى از طرف مدرسین حوزه علمیه قم در مسجد اعظم شهر قم با شرکت قریب 10 هزار نفر از طبقات مختلف مردم از جمله روحانیون و طلاب علوم دینى برگزار گردیده است. در ابتداى مجلس مذکور آیاتى از کلام‏اللّه‏ مجید قرائت شده و سپس دو تن از روحانیون افراطى طرفدار خمینى به اسامى محمدمهدى ربانى رانکوهى و محمدصادق خلخالى (این دو تن به علت ایراد مطالب خلاف و تحریک‏آمیز، ممنوع‏المنبر هستند) در نزدیک منبر ایستاده و مطالبى را ایراد کرده‏اند که جنبه تحریک‏آمیز داشته است. بعد از پایان سخنرانى نامبردگان، شیخ محمدجواد حجتى کرمانى بالاى منبر رفته و پس از ذکر مقدماتى، قطعنامه‏اى را در سیزده ماده به شرح زیر قرائت کرده و جمعیت حاضر در مسجد در پایان قرائت هر ماده با گفتن «صحیح است، احسنت» آن را تأیید مى‏کردند.
الف) بازگشت سریع مرجع عالیقدر و مجاهد، حضرت آیت‏اللّه‏ العظمى آقاى خمینى (سه بار تکرار شده)؛
ب) آزادى زندانیان سیاسى، خاصه حضرت آیت‏اللّه‏ طالقانى و حضرت آیت‏اللّه‏ منتظرى؛
پ) استرداد مدرسه فیضیه، پایگاه حوزه علمیه قم؛
ت) آزادى بناهاى توقیف شده مدارس علمیه قم؛
ث) آزادى اجتماعات، بیان و قلم و رفع منع از منابر وعاظ دانشمند، خاصه جناب آقاى فلسفى و رفع سانسور از مطبوعات و سایر وسایل ارتباط جمعى؛
ج) منع نمایش فیلم‏هاى سینمایى، تئاترها و جشن‏هاى به اصطلاح هنر و به‏طور کلى جلوگیرى از بدآموزیهاى شهروندى؛
چ) بازگشایى مسجد و کتابخانه دانشجویان دانشگاه تهران؛
ح) توبیخ و تعقیب عاملان دستگیرى نسبت به حجاب دختران دانشجو و جلوگیرى از تکرار این‏گونه اعمال ضد اسلامى؛
خ) تقبیح و توبیخ و تعقیب چماق به دستان مهاجم به مردم بى‏دفاع و جلوگیرى از تکرار این‏گونه اعمال وحشیانه؛
د) انحلال گارد دانشگاه و رفع اختناق از دانشگاه و ایجاد محیطى آزاد براى تحصیل دانشجویان؛
ذ) توجه کامل به وضع ناهنجار کارگران و کشاورزان و طبقه سوم و چهارم و سعى در احیاى کشاورزى و استقرار نظم کامل اقتصادى و قطع ایادى بیگانگان و سرمایه‏داران بین‏المللى و عمال داخلى آنان مخصوصا یهود و فرقه ضاله بهایى از امور اقتصادى کشور؛
ر) قطع کامل همه روابط سیاسى، اقتصادى و نظامى با دولت ضد اسلام اسرائیل؛
ز) بازگشت تاریخ رسمى مملکت به دامن پر افتخار اسلام و مبدأ هجرت رسول اکرم (ص) (سه بار تکرار گردید)77
    پس از پایان مراسم، جمیعت حاضر، شعار «درود بر خمینى» سر داده، قصد اشغال مدرسه فیضیه را داشتند که مأمورین با شلیک گلوله‏هاى هوایى، تظاهرکنندگان را متفرق کردند و عده‏اى نیز در این درگیرى مجروح گردیدند. در ادامه گزارش قبلى به برگزارى مجلس دیگرى در ساعت 00:16 الى 00:18 بعدازظهر در مسجد اعظم اشاره شده است:
«در این مجلس که حدود 20 هزار نفر از طبقات مختلف مردم از جمله روحانیون و طلاب علوم دینى، دانشجویان مراکز عالى آموزشى تهران و اصفهان شرکت داشته‏اند، ابتدا آیاتى از کلام‏اللّه‏ مجید قرائت شده و سپس عبدالمجید معادیخواه (روحانى افراطى و ممنوع از وعظ)، طى سخنانى با اشاره به تغییر مبدأ تقویم تاریخ ایران و اخلالگرانى که به ادعاى وى از طرف افراد چماق به دست مجروح شده‏اند، مطالب تحریک‏آمیز و انتقادى ایراد کرده است.
در پایان مجلس مذکور، عده کثیرى از جمعیت حاضر در مسجد در خیابانهاى ارم، محمدرضاشاه، آذر و آستانه قم، مبادرت به انجام تظاهرات خیابانى نموده و شعارهایى به مضمون «درود بر خمینى، مرگ بر حکومت یزیدى، پیوند دانشجو و روحانى ناگسستنى است»، داده‏اند و در مسیر حرکت خود چند جام از شیشه‏هاى شعب بانکهاى سپه، ملى، صادرات، بازرگانى و عمران را شکسته‏اند.... ضمنا در تظاهرات اخلالگرانه مذکور و تظاهرات روز 9/9/36 جمعا 34 نفر از اخلالگران توسط مأمورین انتظامى دستگیر گردیده‏اند. »78
    علاوه بر شهر قم، در شهرهاى دیگر از جمله اراک، نجف‏آباد اصفهان و تهران نیز مراسم اربعین سیدمصطفى به تظاهرات و درگیریهاى خشونت‏بار کشیده شد و مردم به برخى مراکز دولتى حمله‏ور شده و خشم و کینه انقلابى خود را نشان دادند.79
    پس از پایان مراسم چهلمین روز حاج آقا مصطفى، کمیسیون حفظ امنیت اجتماعى قم، تشکیل جلسه داد و پنج نفر از روحانیون را که نقش مؤثرى در برگزارى مجالس و سخنرانى‏هاى انتقادآمیز داشته‏اند به شهرهاى مختلف تبعید کرد. گزارش ساواک در این مورد به شرح زیر است:
«رأى کمیسیون امنیت اجتماعى قم، دایر بر تبعید پنج نفر از روحانیون افراطى که در روزهاى 9 و 11/9/36 در شهر قم دخالت داشتند روزهاى 9 و 11/9/36 به مناسبت چهلمین روز درگذشت مصطفى خمینى، پسر روح‏اللّه‏ خمینى، مجالس تذکرى در مدرسه امیرالمؤمین و مسجد اعظم شهر قم برگزار گردید. چهار نفر از روحانیون افراطى و سابقه‏دار با ایراد سخنرانى تحریک‏آمیز، افراد حاضر در مسجد را به انجام فعالیت‏هاى اخلالگرانه تهییج و ترغیب نمودند که در نتیجه عده کثیرى از جمعیت شرکت‏کننده در پایان مجالس مذکور در خیابانهاى شهر قم حرکت و مبادرت به اخلال در نظم عمومى و شکستن شیشه‏هاى بانک‏هاى مسیر حرکت خود نمودند.
چون اقدامات روحانیون مورد بحث و یک نفر دیگر از روحانیون اخلالگر شهر قم که در این تحریکات دخالت داشت، منطبق با مواد قانونى قابل رسیدگى در کمیسیون و امنیت اجتماعى بود، سوابق و وضعیت آنها در تاریخ 15/9/36 [25] در کمیسیون مزبور در شهرستان قم مطرح و طبق رأى کمیسیون مذکور هریک به سه سال اقامت اجبارى در مناطق زیر محکوم گردیده‏اند:
1ـ محمدمهدى ربانى رانکوهى ؛ محل تبعید: شهر بابک: استان یزد؛
2ـ عبدالمجید معادیخواه؛ محل تبعید: شهر سیرجان، استان کرمان ؛
3ـ محمدصادق صادقى گیوى (خلخالى)؛ محل تبعید: شهر رفسنجان: استان کرمان؛
4ـ عبدالرحیم ربانى شیرازى ؛ محل تبعید: شهر کاشمر: استان خراسان؛
5ـ محمدجواد حجتى کرمانى؛ محل تبعید: شهر ایرانشهر؛ استان سیستان و بلوچستان. »80

پیامدها
     شهادت آیت‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى علیرغم تصور رژیم پهلوى، نه تنها بر روند رشد نهضت اسلامى مردم ایران به رهبرى امام خمینى تأثیر منفى بر جاى نگذاشت، بلکه خود، عامل مؤثر و شتاب‏دهنده براى رسیدن به پیروزى نهایى بود.
     یکى از مهم‏ترین آثار آن ضایعه ترویج نام و یاد امام خمینى (ره) و تحکیم موقعیت رهبرى ایشان بود. در مراسمى که در عراق، ایران، کشورهاى اروپایى و سایر نقاط برگزار شد، وعاظ و سخنرانان، ابعاد مختلف شخصیت امام و فرزند عزیز معظم له و مبارزات آنها را تفسیر و تحلیل و بازگو کردند و در بسیارى از مجالس ترحیم و بزرگداشت شعارهایى در اعلام حمایت از امام خمینى (ره) و رهبرى ایشان سر داده شد. آنچه در این میان مهم مى‏باشد، این است که نام ممنوع‏الذکر امام، با صداهاى رسا و بلند در مجالس و تریبونها آورده شد.
     بدون شک، شهادت سیدمصطفى، روحیه مبارزه را در میان نیروهاى سیاسى و انقلابى به شدت افزایش داد و تقریبا در سراسر کشور، مجالس به سبک مشابهى برگزار شد و در پایانِ مجالس، راهپیمایى‏ها و تظاهرات اعتراض‏آمیزى صورت مى‏گرفت که بعضى مواقع به درگیرى با مأموران انتظامى و امنیتى نیز مى‏انجامید. این موضوع نشان مى‏دهد که خشم مردم از اعمال و اقدامات رژیم و عقده‏هاى دل آنها به نقطه انفجارآمیزى رسیده بود و شهادت شخصیت بارزى چون حاج آقا مصطفى خمینى، شعله آتشى بر انبار باروت زد.
     در گزارشهاى ساواک نیز اشاره شده است که پس از شهادت حاج آقا مصطفى تا چهلم ایشان، فعالیت‏هاى وسیعى از طرف نیروهاى مذهبى و روحانى به صورت تظاهرات خیابانى صورت گرفت که به مراکز فساد و مشروب‏فروشیها و ادارات دولتى حمله کردند و این اقدامات نشان از کینه آنها به رژیم و سازش‏ناپذیرى‏شان در ارتباط با حکومت پهلوى داشت. این اقدامات حتى پس از چهلم حاج آقا مصطفى نیز ادامه پیدا کرد. ساواک طى گزارشى در این خصوص گفته است:
«بعد از مراسم چهلمین روز درگذشت مصطفى خمینى، افراطیون مذهبى در دنباله فعالیت‏هاى اخلالگرانه خود در ماه محرم، بار دیگر فرصتى پیدا کردند که تلاش‏هاى مضر را در مقیاسى وسیع‏تر تعقیب نمایند و در چند مورد گروههاى پانزده تا بیست نفرى در شهرهاى مشهد و اهواز به تظاهرات خیابانى و شکستن چند جام از شیشه‏هاى دو شعبه بانک صادرات، مبادرت نموده‏اند. »81
    نقش بسیار مؤثر حاج آقا مصطفى در طول دوران مبارزه و نهضت امام خمینى از یک سو و از سوى دیگر سازش‏ناپذیرى‏اش در طول حیات سیاسى، پاى ساواک را در ضایعه رحلت ایشان به میان کشید. باتوجه به سابقه و کارنامه سیاه ساواک در جامعه که خود به خود مربوط به ساختار رژیم پهلوى مى‏شد، یک جوّ انتقادى و اعتراض‏آمیز گسترده‏اى شکل گرفت و با در نظر گرفتن مساعدت زمان به بحران غیرقابل کنترلى براى رژیم تبدیل شد و تا پیروزى انقلاب اسلامى هیچ کدام از سیاست‏ها و روش‏هاى پیشگیرانه رژیم، نتوانست امواج توفنده آن را مهار کند.
طوبى له و حسن مآب

پی‌نوشت‌ها:
1ـ زندگینامه و مبارزات آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ص 80.
2ـ نهضت امام خمینى، همان، ج 2، ص 129.
3ـ براى اطلاع از این دلایل رجوع کنید به: کتاب نهضت امام خمینى، ج 2، ص 142 ـ 155
4ـ سند شماره 70 سپتامبر 1965.
5ـ نهضت امام خمینى، همان، ج 2، ص 159.
6ـ نهضت امام خمینى، همان، ج 2، صص 159 ـ 179.
7ـ خاطرات سیدعلى‏اکبر محتشمى؛ دفتر ادبیات انقلاب اسلامى، صص 471 ـ 475.
8ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ج 1، صص 33 ـ 34.
9ـ نهضت امام خمینى، همان، ج 2، صص 204 ـ 205.
10ـ در اصل: مسئول.
11ـ در اصل: بود.
12ـ سند شماره 3997 تاریخ 18/12/52
13ـ «راز توفان (یادنامه آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى)»، ویژه‏نامه فصلنامه یاد؛ مهر 1376، ص 348.
14ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ج 1، ص 282.
15ـ همان، صص 142 ـ 143.
16ـ سند شماره 394 تاریخ 9/5/45.
17ـ سند شماره 200 تاریخ 12/11/45
18ـ راز توفان (یادنامه آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى)، همان، ص 250.
19ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى؛ همان، ج 1، ص 207.
20ـ زوایاى تاریک؛ فارسى، جلال‏الدین ؛ ص 392.
21ـ سند شماره 1639 تاریخ 17/5/56
22ـ سند شماره 5932 تاریخ 29/6/52
23ـ سند شماره 1ـ4111/5/6 تاریخ 12/12/44
24ـ سند شماره 64243/316 تاریخ 18/12/44
25ـ سند شماره 64543/[316]613 تاریخ 8/12/44
26ـ سند شماره 64415/316 تاریخ 29/12/44
27ـ سند شماره 30009/312 تاریخ 16/1/45
28ـ سند شماره 13895/20 الف تاریخ 24/1/45
29ـ سند شماره 3275/316 به تاریخ 25/1/45
30ـ سند شماره 5850 ـ 5849 تاریخ 16/10/53
31ـ خاطرات و مبارزات شهید محلاتى، مرکز اسناد انقلاب اسلامى، صص 87 ـ 80.
32ـ سند شماره 5613 ـ 5612 تاریخ 27/8/53
33ـ سند شماره 5850 ـ 5849 تاریخ 16/10/53
34ـ یاران امام به روایت اسناد ساواک، قامت استوار، ج 2، ص 374.
35ـ سند شماره 22951/20 ه 12 تاریخ 9/11/53
36ـ سند شماره 22949/20 ه 12 تاریخ 9/11/53
37ـ سند شماره 12804/ ه 1 تاریخ 23/11/53
38ـ سند شماره 1639 تاریخ 17/5/56
39ـ روابط ایران و عراق به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات؛ ص 186 و نهضت امام خمینى، همان، ج 2، ص 174.
40ـ بررسى تاریخى اختلاف مرزى ایران و عراق ؛ صص 355 ـ 361.
41ـ «چهره سیاسى شهید آیت‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى». مجموعه مقالات کنگره شهید آیه‏اللّه‏ مصطفى خمینى؛ صص 95 ـ 96.
42ـ نهضت امام خمینى، همان، ج 2، ص 575.
43ـ سند شماره 60882/232 تاریخ 19/5/48
44ـ سند شماره 1574 تاریخ 5/4/48
45ـ سند شماره 4720 تاریخ 5/4/48
46ـ سپهبد تیمور بختیار به روایت اسناد ساواک؛ مرکز بررسى اسناد تاریخى وزارت اطلاعات، ج 1، صص 179 ـ 180 و ج 3، صص 63 ـ 75.
47ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى؛ همان، ج 2، ص 408.
48ـ همان ؛ صص 404 ـ 405.
49ـ فصلنامه یاد؛ دوره سوم، ش 12، پاییز 1376، ص 130.
50ـ یادها و یادمانها از آیت‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ج 2، ص 92.
51ـ یاد؛ همان، صص 126 ـ 127.
52ـ مجله پیام انقلاب؛ ش 18 30 مهر 1359، ص 45.
53ـ فصلنامه یاد؛ صص 125 ـ 126.
54ـ ساواک و روحانیت، حوزه هنرى سازمان تبلیغات اسلامى، ج 1، ص 115.
55ـ یادها و یادمانها از آیت‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى؛ همان، ج 2، ص 405.
56ـ شهیدى دیگر از روحانیت؛ نجف، انتشارات روحانیون مبارز ایرانى خارج از کشور، صص 69 ـ 72.
57ـ ندا؛ س 7، ش 22 پاییز 1376، ص 23.
58ـ یادها و یادمانها از آیه‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى، همان، ج 1، صص 179 ـ 181.
59ـ سند شماره 5281/21 تاریخ 2/8/36
60ـ سند شماره 93384/20 ه تاریخ 2/8/36
61ـ سند شماره 10ـ10666/381 تاریخ 7/8/36
62ـ سند شماره 5130/312 تاریخ 8/8/36
63ـ سند شماره 312710/ 20 ه 13 تاریخ 8/8/36
64ـ سند شماره 93391/20 ه تاریخ 8/8/39
65ـ سند شماره 6075/21 تاریخ 8/9/36
66ـ سند شماره 4954/312 تاریخ 2/8/36
67ـ زندگینامه سیاسى امام خمینى؛ همان، ج 1، ص 379.
68ـ شهیدى دیگر از روحانیت، همان، ص 140.
69ـ همان؛ صص 126 ـ 131.
70ـ همان، صص 137 ـ 139.
71ـ سند شماره 10124 تاریخ 23/8/56
72ـ سند شماره 10124 تاریخ 23/8/56
73ـ سند شماره 2140 تاریخ 11/8/56
74ـ سند شماره 10089/ ه 1 تاریخ 4/11/56
75ـ سند شماره 14785/212 تاریخ 21/10/56
76ـ «راز توفان (یادنامه آیت‏اللّه‏ سیدمصطفى خمینى)، ویژه‏نامه فصلنامه یاد؛ مهر 1376، ص 17.
77ـ سند بدون شماره و تاریخ سند شماره 376 از همین کتاب
78ـ سند بدون شماره و تاریخ سند شماره 376 از همین کتاب
79ـ نشریه 15 خرداد؛ ش 4 مهر و آبان 1370، ص 27.
80ـ سند بدون شماره و تاریخ سند شماره 396 از همین کتاب
81ـ ساواک و روحانیت، همان، ج 1، ص 202.