سفرنامه و تاریخ اصفهان

نسخه خطی سفرنامه و تاریخ اصفهان تالیف عبدالحسین‌خان ملک‌المورخین‌کاشانی را نگارنده قریب سی و چند سال پیش از کتابخانه نسخه‌های خطی باکو تهیه کردم و مدت‌ها در فکر چاپ آن بودم تا این دو سال پیش که زنده‌یاد استاد ایرج افشار در سفری که در مریلند میهمان من بودند، قرار شد این نسخه را به تهران برده آماده چاپ سازند که متاسفانه به سبب فوت ایشان مساله چاپ کتاب به تاخیر افتاد.

نسخه‌ای که من (حسن جوادی) کتاب را از آن تهیه کرده‌ام همان نسخه‌ای است که رسول جعفریان در مجلدات سوم و چهارم «میراث اسلامی ایران» در سال‌های 1375 و 76 در تهران چاپ کرده است. این نسخه متعلق است به کتابخانه مرحوم آیت‌الله مرعشی.

نسخه دیگری از این کتاب در کتابخانه دانشگاه حقوق دانشگاه تهران به شماره 361 موجود است که متاسفانه نه من و نه جناب جعفریان به این نسخه خطی دسترسی نداشتیم. نسخه‌ای که من در دست داشتم به خط نستعلیق خوب و در 320 صفحه است که به تاریخ شهر رجب هزار و سیصد و سی و سه هجری به اتمام رسیده است. شماره‌ی آن 33052 می‌باشد.

در مقدمه کتاب، دو شرح حال از زندگی مولف اثر به قلم عبدالحسین نوایی و علامه میرزا محمدعلی معلم‌حبیب‌آبادی آورده شده است.

پایان‌بخش کتاب نیز تصاویر، چهار فهرست شامل نام اشخاص، نام‌های جغرافیایی، سلسله‌ها، طوایف، مدنیات، کتاب‌ها و نشریه‌ها است.

ملک‌المورخین از روزنامه‌نگاران مهم اواخر دوره مظفری و مشروطه بوده که روزنامه‌های «آیینه عیب‌نما»، «وطن»، «شاهنشاهی»، «آزاد» و «صفحه روزگار» را تاسیس کرده بود. وی در 17 ربیع‌الاول 1332 (13 فوریه 1914) به همراه نجفقلی‌خان بختیاری صمصام‌السلطنه عازم اصفهان شد. از آن جا که سفرش بیش از پنج ماه طول نکشید، نمی‌تواند تمام آثار تاریخی اصفهان را به تفصیل شرح دهد و در ادامه سفرنامه تاریخ، شرح دهات و قصبات اصفهان، سالشمار حوادث اصفهان را پس از اسلام تا زمان فتحعلی‌شاه، به‌ویژه فتنه افغان‌ها و وحشیگری‌های محمود و اشرف افغان را به‌طور مفصل از منابع دیگر می‌آورد.

در بخش پایانی سفرنامه، ابنیه و آثار تاریخی اصفهان را بیشتر از «مرآه‌البلدان» و «شاردن» نقل کرده است. نوشتن سفرنامه و تاریخ اصفهان در ماه رجب 1332 به پایان رسید که کمتر از دو ماه پیش از شروع جنگ جهانی اول در پنجم رمضان 1332 (28 جولای 1914) است.

«سفرنامه و تاریخ اصفهان» تألیف عبدالحسین خان ملک المورخین (لسان السلطان سپهر) به کوشش حسن جوادی را انتشارات دکتر محمود افشار یزدی منتشر کرده است.

این کتاب با شماره ثبت 507095 در کتابخانه شماره یک مجلس شورای اسلامی موجود است.