از سیاست مشت آهنین رضا شاه تا جنون خود بزرگ‌بینی محمدرضا
یرواند آبراهامیان، استاد تاریخ کالج باروک دانشگاه نیویورک آثار متعددی درباره مسایل ایران نظیر «ایران بین دو انقلاب»، «کودتا: 28 مرداد سازمان سیا و ریشه‌های روابط ایران و آمریکا در عصر مدرن» منتشر کرده است. چاپ نهم «تاریخ ایران مدرن» سبب شد تا به این کتاب و رویدادهای عمده تاریخی آن نگاهی دقیق‌تر بیندازیم.
مترجم کتاب (محمدابراهیم فتاحی) در یادداشت کوتاه ابتدای کتاب، بر این نکته تاکید می‌کند که آبراهامیان در پژوهش خود کلیات و روندهای عمده تاریخ معاصر ایران طی دو سده اخیر را بررسی می‌کند و چندان اشاره‌ای به جزییات رویدادها ندارد. از این رو تمرکز اصلی نویسنده بر جمع‌بندی مسایل و تحلیل آن‌هاست. نویسنده نیز در آغاز یادآوری می‌کند که اثر او یک پژوهش متعارف برای تاریخ‌دانان حرفه‌ای نیست بلکه شرح دگرگونی‌های اثرگذاری است که در سده بیستم در ایران روی داده است و چون محور اصلی این دگرگونی‌ها دولت مرکزی بوده، بنابراین توجه او بر چگونگی شکل‌گیری دولت و گسترش آن در سده بیستم است.
ایران وارد جهان مدرن شد
بر این پایه، آبراهامیان مقدمه کتاب را با شرح کوتاهی درباره جغرافیای طبیعی، هویت ایرانی، دگرگونی‌های عمیق زندگی ایرانیان در سده بیستم، جمعیت کشور، گویش‌های رایج در ایران، آغاز می‌کند و می‌نویسد که در طی چنین فرآیندهایی بود که «ایران وارد جهان مدرن» شد. از سویی دیگر، اشاره آبراهامیان بر مفهوم دولت در ایران قدیم و دگرگونی معنایی آن در حال حاضر، در خور یادآوری است.
او می‌نویسد: «واژه دولت طی سده‌های متوالی به معنای دولت شاهی بوده، اما این واژه هم اکنون به دولت به مفهوم کاملا مدرن آن تبدیل شده است.» تحولات ایران در ارتباط با مذهب تشیع از دیگر مباحثی است که در مقدمه کتاب عنوان می‌شود. از این رو تلاش نویسنده بر این است تا چگونگی گذر ایران از سده بیستم را نشان دهد.
شاهان مستبد: دولت و جامعه در دوره قاجار
«تاریخ ایران مدرن» در شش فصل تدوین شده است. فصل نخست «شاهان مستبد: دولت و جامعه در دوره قاجار» نام دارد و شامل سه بخش است: دولت قاجار، جامعه در دوره قاجار، و دولت و جامعه. آبراهامیان در بخش نخست از اقتدار فراوان و بی قانون شاه قاجار یاد می‌کند و می‌نویسد: «شاه تمام کشور را ملک شخصی خود می‌دانست و می‌توانست مدعی همه اموال و املاک شود.» اما این فقط یک پوشش ظاهری بود و «به دلیل فقدان یک نظام دیوان سالاری و یک ارتش ثابت»، اقتدار شاه محدود بود و متکی به اعیان و متنفذان محلی. بحث‌های بعدی این فصل درباره وزارتخانه‌ها، نظام پیچیده مستوفی‌گری در ایران، وضعیت ارتش و نظامیان در این دوره، کارکرد وزارت عدلیه و دیگر وزارتخانه‌ها و وضعیت مذهبی ایران در آن روزگار است.
در بحث جامعه ایران در دوره قاجار، از جمعیت کشور و نقش قبایل و ایلات و عشایر یاد می‌شود و نیز ساکنان روستایی و شهری ایران مورد توجه قرار می‌گیرد، به ویژه به بافت شهر تهران و جمعیت و محلات آن پرداخته و از سوءاستفاده قاجاریان از رقابت‌های ایلی و قبیله‌ای در بخش «دولت و جامعه» یاد می‌شود. نتیجه‌گیری پایانی نویسنده چنین است که: «قاجارها بیشتر با آلت دست قرار دادن سیستماتیک تقسیم بندی‌های اجتماعی و به ویژه تفاوت‌های فرقه‌ای، منطقه‌ای، نژادی، ایلی و طایفه‌ای بر ایران حکومت می‌کردند تا به واسطه نهادهای بوروکراتیک، اعمال زور یا توسل به الوهیت و تاریخ» (ص 71).
رفرم، انقلاب و جنگ بزرگ
فصل دوم کتاب یرواند آبراهامیان «رفرم، انقلاب و جنگ بزرگ» نام دارد و دربردارنده پنج بخش زیر است: ریشه‌های انقلاب (مشروطیت)، آغاز انقلاب، مشروطیت جنگ داخلی، تنگناهای نظام مشروطه. آبراهامیان می‌نویسد: «انقلاب مشروطه ایران با انتظارات بزرگ آغاز شد؛ اما فرجام آن غرق شدن در دریای ژرف یاس و ناامیدی بود.» او سپس اشاره می‌کند که مشروطه در پی برقراری یک دولت مرکزی کارآمد و پایدار بود. اشاره به ریشه‌های انقلاب مشروطه، طبقات متوسط سنتی و پیوند آن‌ها با بازاریان، ارتباط و آشنایی طبقات متوسط با غرب، تاثیر معاهدات تجاری و نظامی دولت قاجار بر جامعه و افکار مردم و تاسیس مراکزی چون دارالفنون و اثرگذاری آن در بیداری دانش آموختگان، از موضوع‌هایی است که نویسنده به کوتاهی بدان‌ها می‌پردازد تا تصویری از شرایط سیاسی و اجتماعی ایران در روزگار پُر تنش مشروطیت به‌دست داده باشد.
مروری گذرا بر حوادث مشروطه، فرآیند انجام انتخابات مجلس، پیدایش جراید و نشریه‌هایی که بر مفاهیم نو و انقلابی تاکید می‌کردند، نوشتن قانون اساسی و متمم آن، نیز در بخش «آغاز انقلاب» به میان آمده است و در بخش دیگر از درگیری و کودتای محمدعلی شاه قاجار، ماجرای استقرار دوباره مشروطیت، تنگناهای مالی دولت‌های مشروطه، بحث شده است. پیداست که در این میان از فشارهای خارجی و دشواری‌هایی که در این موارد پیش می‌آید، سخن گفته شده و از جنگ جهانی اول و پیامدهای آن در ایران و آغاز جنگ‌های داخلی یاد شده است. همه این مسایل اوضاع بحرانی و ناپایدار ایران را در سالهای پس از مشروطه نشان می‌دهد. آبراهامیان می‌نویسد که در این شرایط، دولت بریتانیا، همانند مالکان اموال و دارایی‌ها، در پی برپایی نظامی مقتدر و سلطه‌گر در ایران بودند.
سیاست مشت آهنین رضا شاه
فصل سوم «سیاست مشت آهنین رضا شاه» عنوان گرفته و شامل بخش‌های: کودتا، تاسیس دولت، دگرگونی‌ها، و دولت و جامعه است. آبراهامیان بسیار گذرا و فهرست‌وار از کودتای سوم اسفند 1299 رضاخان و انقراض قاجاریه یاد می‌کند و در بحث از دوره رضا شاهی، شاخص اساسی آن روزگار را «دولت سازی» می‌نامد. منظور نویسنده از این اصطلاح، ایجاد دولت متمرکز و ساختار حکومتی گسترده است. او همچنین پایه دولت رضا شاهی را بر دو ستون: ارتش و بوروکراسی، می‌داند و سپس چگونگی دستیابی رضا شاه به چنین امکانی را برمی‌شمارد.
توجه اساسی نویسنده در بخش «تاسیس دولت» بر گسترش نیروی نظامی ایران متمرکز است. از سویی دیگر، این را نیز در نظر می‌گیرد که اقدامات رضا شاه برای مدرنیزاسیون کردن جامعه و نیز برای گسترش سلطه شاه بود. ایجاد نظام آموزشی واحد، اعمال نفوذ بر نهادهای مذهبی و موضوع‌های دیگر، هر کدام به فراخور بحث مورد بررسی قرار می‌گیرند. واکنش مردم و مخالفت روحانیون و روشنفکران با دولت رضا شاه نیز از مباحثی است که در پایان این فصل آورده شده است.
فترت ناسیونالیستی، جنبش و ناسیونالیستی
فصل چهارم «فترت ناسیونالیستی» عنوان گرفته و دارای چهار بخش زیر است: ظهور دوباره اعیان و اشراف، جنبش سوسیالیستی، جنبش ناسیونالیستی و کودتای 28 مرداد 1332. اشاره به حوادث پس از شهریور 1320 و برکناری رضا شاه و جانشینی پسر او به سلطنت، آغازگر فصل چهارم است. دلبستگی محمد رضا شاه به مسایل نظامی و تلاش او برای تسلط بر قوای ارتش، موضوعی است که در این بخش از کتاب آبراهامیان برجستگی ویژه‌ای دارد. بلند پروازی‌های محمدرضا شاه که بعدها بر اثر «درآمدهای باد آورده نفتی» بدل به «جنون خود بزرگ‌بینی» شد، از دید نویسنده پنهان نمی‌ماند و او به بررسی و شناخت رفتارهای شاه در سالهای نخستین سلطنتش می‌پردازد.
به نظر آبراهامیان از سال 1320 تا کودتای 1332 دوره‌ای پدید آمد که در آن شاه کنترل بر بوروکراسی و پشتیبانی دربار را از دست داده بود اما بر ارتش تسلط داشت. اعیان و اشراف نیز در سطوح متعددی همانند مجلس و کابینه دولت‌ها نفوذ داشتند. نویسنده عملکرد نخست وزیران این دوره را بررسی می‌کند و خاستگاه اعیانی و اشرافی آن‌ها را نشان می‌دهد. این نیز گفتنی است که خاندان‌های اشرافی در طی این سیزده سال، چهاردوره مجلس را در سیطره خود داشتند.
آبراهامیان در بخش «جنبش سوسیالیستی» از پیدایش حزب توده، پایگاه طبقاتی و عملکرد آن یاد می‌کند و در بخش «جنبش ناسیونالیستی» به مصدق و هواداران ملی‌گرای او توجه می‌کند. از نظر او پشتیبانان مصدق، به رغم خاستگاه اشرافی او، از طبقات متوسط جامعه بودند. مصدق توانست با چنین پشتیبانی، یک جنبش توده‌ای را به منظور ملی شدن صنعت نفت بسیج کند. در این راه آیت‌الله کاشانی همراه و حامی او بود اما در ماجرای کودتای 28 مرداد 1332 توسط آمریکا، دولت مصدق سرنگون شد. آبراهامیان در این بخش به بررسی تاثیرات ملی شدن نفت بر ایران می‌پردازد و پیامدهای دراز مدت و عمیق کودتای 28 مرداد را برمی‌شمارد.
انقلاب سفید و محمدرضا شاه
فصل پنجم «انقلاب سفید و محمدرضا شاه» عنوان گرفته و دارای بخش‌های زیر است: گسترش دولت، دگرگونی‌های اجتماعی، تنش‌های سیاسی و دولت تک حزبی. آبراهامیان سه ستون اصلی را نگه دارنده دولت پهلوی در آن سال‌ها می‌داند: ارتش، بورکراسی و نظام پشتیبانی دربار. او به افزایش قیمت نفت و درآمد سرشار شاه از فروش آن اشاره می‌کند و در تحلیل ساختار دولت در آن سال‌ها، به نقش نخست وزیران و رجال متنفذ دربار می‌پردازد. نویسنده ضمن بررسی دگرگونی‌های اجتماعی، تنش‌هایی را نام می‌برد که بر اثر تغییرات اجتماعی پدید آمده بود. آنگاه به نقش امام خمینی در مبارزه و ایستادگی علیه شاه توجه می‌کند و در تحلیلی دیگر، اندیشه‌های دکتر علی شریعتی را واکاوی می‌کند. در پایان این فصل نیز از تاسیس حزب رستاخیز توسط شاه و عواقب آن یاد شده است.
جمهوری اسلامی و انقلاب اسلامی،
فصل ششم و انتهایی کتاب، «جمهوری اسلامی» نام دارد و دارای پنج بخش است: انقلاب اسلامی، قانون اساسی اسلامی، مرحله تثبیت، تریمیدور و ایران کنونی. بررسی سلسله حوادثی که به پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن 1357 انجامید ، سرآغاز مباحث این فصل است. در ادامه از رویدادهای سالهای نخستین انقلاب اسلامی یاد می‌شود. بررسی‌های گذرای آبراهامیان تا رویدادهای سال 1384 ادامه پیدا می‌کند. کتابشناسی و نمایه، صفحات پایانی کتاب را شکل می‌دهند. بدین گونه فصل‌های شش‌گانه کتاب «تاریخ ایران مدرن» به پایان می‌رسد.
چاپ نهم کتاب «تاریخ ایران مدرن» را نشر نی در 352 صفحه، شمارگان دو هزار و 200 نسخه و به بهای 12 هزار تومان منتشر کرده است.
ایبنا
نظرات