روایت نهضت جنگل

در نظر اول رجوع به تاریخ هر روند یا ماجرایی راهی برای دست یافتن به حقیقت آن واقعه دانسته می شود. اما تاریخ هم مانند دیگر منابع معرفتی خواسته و ناخواسته ، ناچار و عامدانه ، آینه ای می شود که در آن به دنبال آرزوهای خود و چرایی متحقق نشدنشان می گردیم ، کتاب جمهوری سوسیالیستی شورایی ایران نوشته خسرو شاکری که حدود پنج سال پیش منتشر شد یکی از منابعی است که با گرد آوردن اسناد مربوط به نهضت جنگل به بررسی برآمدن و چرایی افول آن پرداخته است. نوشته ای را که می خوانید نقد و معرف ای است که فخرالدین عظیمی استاد دانشگاه کنتیکات بر کتاب شاکری نوشته و در همان ایام منتشر کرده است.
نهضت جنگل که در متن جهانی آشفتگی های حاصل از جنگ جهانی اول، در ایران ظهور کرد یک رویداد کمتر شناخته شده است. رهبر نهضت، میرزا کوچک خان (متولد 1880، م 1260 ش ) از خانواده ای مذهبی و دارای مطالعات دینی بود که به انقلاب مشروطه پیوست که در پی بروز جنگ جهانی اول با سازماندهی نیروی نظامی و انجام حملاتی به نظامیان روسی مستقر در گیلان و نیز به واسطه ستیز با حضور نیروهای بریتانیایی در ایران از محبوبیت مردمی برخوردار شد. وی به واسطه سقوط رژیم تزاری حاکم بر روسیه برانگیخته  و رادیکال شد. نهضت جنگل نیز ار هزیمت های خرد کننده توسط نیروهای انگلیسی ، جان به در برد و نهایتا یک اتحاد شکننده را با کمونیست های ایران شکل داد که منجر به ظهور «جمهوری سوسیالیستی مشورتی ایران » شد. با برآمدن رضاخان در تهران (شخصی که هم از جانب شوروی و هم از سوی انگلیس حمایت می شد) نهضت جنگل افول کرد و سر جدا شده میرزا در اواخر سال 1921 م (1301 ه.ش) تقدیم رضا خان شد . این موضوع کشته شدن میرزا دلالت بر پایان نهضت دارد امام به معنای پایان علاقه به نهضت یا به رهبر آن نیست.
شکل نهضت ، قابلیت ها و اهداف آن همانند تمایلات عمده و شخصیت رهبر آن بسیار مورد مناقشه بوده است. همچنین این ویژگی ها سوء تعبیر و تحریف نیز شده است. اکنون برای اولین بار پس از سال ها تحقیق و تتبع در منابع آرشیوی و سبک و سنگین کردن منابع و مدارکی که به زبان های مختلف موجود است، خسرو شاکری اثری غنی ، وزین و جامع در باب این رویداد تالیف کرده است.
طی 17 بخش و یک موخره (حاوی یادداشت های فراوان و یک ضمیمه سودمند شامل اطلاعاتی از بیوگرافی فعالین سیاسی و افراد سرشناس ) مولف ، حوزه تاریخی وسیع و علل ظهور و اضمحلال نهایی نهضت را مورد کند و کاو قرار می دهد. گرچه برنامه نهضت به وضوح تبیین نشده اما به عقیده نویسنده نهضت جنگل «مهم ترین تلاش پس از جنگ جهانی اول برای باز تولید حکومت مشروطه در ایران ، به قصد ارتقای پیشرفت و رفاه و رهایی کشور از تسلط خارجی» بود. (ص 376) رهبر نهضت یک شخص «کاریزماتیک» دارای «صداقت بی نظیر » و مخالف « با سرکوب داخلی » و تسلط خارجی بود.(ص 108) اکثر حامیان نهضت از طبقه کشاورزان بودند اما همچنین نهضت دارای یک پشتوانه ضعیف از جانب طبقات ممتاز بود که البته از انتخاب آن نهضت به مثابه یک سیاست روشن برای اصلاح اراضی اجتناب می ورزیدند. از دیدگاه شاکری ، اهداف نهضت به خصوص در مرحله نخستین آن و موضع ضد تزاری آن «امیدهای بسیاری را در قلوب اکثر ایرانیان ، دوباره یعنی پس از به بن بست رسیدن اهداف مشروطیت خلق کرد.» (ص 60) البته این ادعایی است که به آسانی قابل تایید و اثبات نیست. اگرچه عوامل داخلی و خارجی تاثیر گذار بر نهضت جنگل به وضوح قابل تمایز از یکدیگر نیستند اما بر مبنای شواهدی و مدارک عرضه شده در کتاب، موجه و قابل قبول به نظر می رسد که گفته شود: در آغاز امر زوال و سقوط نهضت مسبوق به عوامل خارجی بودهاست . اما حتی نویسنده پس از توضیحات جامع و مفصل پیرامون چنین عواملی نقش «محوری » و تعیین کننده آنها را انکار می کند. در کلام مولف «علل ریشه ای شکست نهضت جنگل و سایر نهضت های شبیه آن در ایران قرن بیستم را باید در ساختارهای ذهنی و اقتصادی – جامعه شناختی که رهبری ایران را شکل می دهند، جست و جو کرد.» (ص 11)
با این وجود مولف سعی در تفهیم و توضیح این مطلب می کند که سقوط نهضت در بعد نظامی آن حاصل سازش های میان رهبران شوروی و انگلیس و حکومت مرکزی ایران بود، به ویژه آنکه شوروی ها اتحاد میان جنگلی ها و کمونیست ها را ایجاد کرده ولی سپس به برچیدن آن یاری رساندند، جنگلی ها در بادی امر به خاطر ملاحظات تاکتیکی با این اتحاد موافق بودند، اما شووروی ها در حقیت از جنگلی های برای اهداف خاص خودشان بهره برداری کردند.
از دید شاکری هنگامی که اتحاد به واسطه تنش های ایدئولوژیکی و سایر تنش ها مضمحل شد، شوروی ها برای  حفظ منابع خودشان ، بهترین راه را نه در تقویت نهضت جنگل بلکه در پایان بخشیدن به آن دیدند. شاکردی در ادامه می افزاید که شوروی ها نهضت جنگل را خوار و ضعیف کردند و فرضیه «وجود یک برنامه از قبل طراحی شده از جانب رژیم شوروی برای نابودی نهضت انقلابی در شمال ایران » را مطرح می کند. بنابراین نقش شوروی در سقوط نهضت جنگل تعیین کننده و سرنوشت ساز بود. در نتیجه شوروی و انگلیس متفقا دست به یک ائتلاف با طبقات ممتاز برای تداوم و بهره برداری از «ظهور دیکتاتوری نظامی پهلوی» زدند. (ص 376 )اضمحلال نهضت جنگل منجر به «ظهور رژیم پهلوی » شد، رژیمی که «حاصل یک سیر قهقرایی تاریخی و فراموش ناشدنی و تلخ به خصوص در سطح فکری بود و این خود اصلاح ناپذیری رژیم پهلوی را می توانست اثبات کند.» (ص 11)
در نتیجه گیری از تاریخ نهضت جنگل ، نویسنده مبادرت به ترسیم و تبیین نتایج کلی می کند. مولف تاسف خود را از اجتماعی منطقی و منسجم در دوران معاصر و افزایش تمای به تقلید و اقتباس نقد ناپذیر » ابراز می دارد. وی به هم میهنانش توصیه می کند که به دلایل زیر از نکوهیدن بیگانگان احتراز نمایند:1) به خاطر فائق آمدن بر «فرهنگ قشری و متحجر سیاسی » 2) دست یازیدن به «بلوغ سیاسی » و ارتقا و تعالی «تعهد اجتماعی »و 3 ) تکاپو برای از بین بردن شکاف های فرسایشی