علت تبعید امام خمینی به ترکیه

در تاریخ ۲۱ مهر ماه سال ۱۳۴۲ ه .ش ، دولت حسنعلی منصور لایحه مصونیت مستشاران آمریکایی را به مجلس فرستاد و مجلس آن را تصویب کرد.
● متن لایحه :
«ماده واحده با توجه به لایحه ی شماره ی ۱۸-۲۲۹۱-۷-۲۱۵-۲۵-۱۱-۱۳۴۲ دولت وضمائم آن در تاریخ ۲۱/۱۱/۴۲ به مجلس سنا تقدیم شد. به دولت اجازه داده می شود که رئیس و اعضای هیئت های مستشاری نظامی ایالات متحده را در ایران که به موجب موافقت نامه های مربوط در استخدام دولت شاهنشاهی می باشند، از مصونیت و معافیت هایی که شامل کارمندان اداری وقت موصوف در بند و ماده ی اول قرارداد وین که در تاریخ ۱۸ آوریل ۱۹۶۱ مطابق ۲۹فروردین ۱۳۴۰ به امضا رسیده است ، می باشد، برخوردار نماید». به دلیل ماهیت استعماری و ضدملی این لایحه ، رژیم سعی کرد از انتشار خبرتصویب لایحه و بازتاب آن جلوگیری کند و سانسور شدیدی بر رسانه ها حاکم شد. امام خمینی از طریق بعضی افراد از کم ّ و کیف لایحه باخبر شدند؛ شهید مهدی عراقی در این باره می گوید:
«در اواخر شهریور بود که یکی از رفقایی که ما در مجلس داشتیم به ما اطلاع دادکه یک لایحه را دولت می خواهد بیاورد در مجلس و مصونیت بدهد به ۱۷۰۰مستشار امریکایی که بعداً به همین نام لایحه ی کاپیتولاسیون مشهور شد. این مسئله آمد با آقا ]امام خمینی [ مطرح شد. آقا این جوری قبول نکردند، گفتند تامدرک نباشد ما نمی توانیم روی آن حرفی بزنیم . شما اگر بتوانید مدرکش را تهیه بکنید. تا این شد که لایحه آمد در مجلس و عده ای مخالفت کردند با لایحه ؛ مافرستادیم صورت جلسه ای که در مجلس بود از روی آن صورت جلسه فتوکپی کردند. متن صورت جلسه را خارج کردیم و هم از مجلس شورا و هم از مجلس سنا، جفت این صورت جلسه ها را در اختیار آقا گذاشتیم ».
امام خمینی بعد از آگاهی از ماهیت لایحه و عواقب ننگین و اسارت بار آن ، تصمیم گرفتند در یک سخنرانی در روز ۴ آبان ماه در روز تولد حضرت فاطمه (س ) در منزل خویش علیه این اقدام اسارت بار سخنرانی کنند. همزمان نیز پیک هایی به شهرستان هااعزام کردند و تصمیم خود را مبنی بر سخنرانی به اطلاع علما و مردم رساندند و این اقدام امام واکنش رژیم را برانگیخت . حجت الاسلام سیداحمد خمینی درباره ی واکنش رژیم نسبت به این تصمیم این چنین می گویند:
«قرار شد این خبر برای مردم قم و دیگر شهرها اعلام شود. رژیم سراسیمه فردی را به قم می فرستد تا امام را با تهدید از این اقدام بازدارد؛ اما امام او را نمی پذیرد،وی در دیدار با برادر شهیدم ، حاج آقا مصطفی صریحاً به عواقب وخیم هرگونه مواضع ضد امریکایی هشدار می دهد. این تهدیدها هیچ گونه تأثیری در عزم امام خمینی نداشت ».
تصمیم امام خمینی مبنی بر ایراد سخنرانی در منزل ، بیانگر هوشیاری امام خمینی درآن مقطع است .آیت الله طاهری خرم آبادی درباره ی این تصمیم هوشیارانه ی امام می گویند:
«امام تصمیم گرفتند که روزمیلاد حضرت زهرا (علیه السلام ) صحبت کنند؛ و این صحبت هم قرار بود که در منزل شان انجام گیرد. دلیلش را من الان نمی دانم شایداز نظر جنبه ی امنیتی بوده است . معمولاً صحبت امام در مسجد اعظم ایراد شده است ... این بار هم اگر امام می خواست در سر درس صحبت بکنند، جمعیت زیادی جمع نمی شدند و جمعیت منحصر می شد به طلبه هایی که در درس امام شرکت می کردند؛ در حالی که امام می خواستند مردم در این سخنرانی حضورداشته باشند و قشرها مختلف مردم نیز صحبت های ایشان را بشنوند. اگرامام می خواستند این سخنرانی عمومی را در مسجد اعظم ایراد کنند شاید دولت ممانعت می کرد و مأمور می گذاشت و در مسجد را می بست و این خیلی خوب نبود. به نظر می رسید که امام در مورد محل و زمان سخنرانی بهترین انتخاب راکرده اند. چون سخنرانی در روز عید انجام می گرفت و این یک چیز طبیعی بود،مردم در روزهای عید به دیدن امام می آمدند؛ به مردم هم اطلاع دادند، البته نه به صورت اطلاعیه و یا مثلاً درج در جرایدو روزنامه ها». بنابراین امام خمینی در انبوه جمعیتی که از قم و سایر شهرستان ها به منزل ایشان آمده بودند سخنرانی خویش را بر علیه اقدامات رژیم و اوضاع نابسامان مملکت ایرادفرمودند. سخنرانی امام به زبانی ساده و با دیدی کامل و همه جانبه ماهیت لایحه رامشخص کرد و ابعاد مختلف آن را مورد انتقاد قرار داد و بدون هیچ گونه ترس و واهمه ای از شاه و قدرت های خارجی ، به وظیفه ی شرعی خود عمل نمود. «این اقدام امام تمامی محاسبات و تحلیل های رژیم و آمریکا را بر هم زد، زیراآنان انتظار نداشتند که حضرت امام (ره )؛ آمریکا و اسرائیل را مستقیماً محکوم کرده و خائن ، جنایتکار و منفور بداند. با این نطق ملت ایران بطور مستقمی رودر روی آمریکا قرار گرفت .
سخنرانی امام حاوی یک مطلب معمولی و تکراری نبود، بلکه در واقع استراتژی بلند مدت مبارزات اسلامی را تبیین و پیوند سه عنصر اسلام ، امام وامت را پایه گذاری کرد. این سخنرانی در واقع صریحاً، سقوط سلطنت تاپایه گذاری نظام اسلامی ، قطع نفوذ آمریکا از ایران و در دراز مدت از کشورهای اسلامی ، نابودی اسرائیل غاصب و ایجاد یک کشور فلسطینی را در برنامه ی مبارزات امام و پیروانش قرار داد. «به این دلیل اگر رژیم تاکنون امام را در مقابل سیاست های داخلی خود می دید، اکنون او و مردم را علیه موجودیت شاه وآمریکا در ایران می بیند. اگر زندان و محدودیت ، ممنوع المنبر کردن و جلوگیری از صدور اعلامیه تا این مرحله می توانست کارساز باشد، از این به بعد نمی تواندتأثیر تعیین کننده ای در تغییر و نابودی این حرکت داشته باشد». امام خمینی سخنان خویش را با آیه ی استرجاع آغاز کردند و هدف شان این بود که به مردم این پیام را بدهند که مصیبتی بزرگ بر کشور ایران وارد شده است و تأثر قلبی خویش را از این قانون اعلام و حضار تحت تأثیر سخنان ایشان شروع به گریه کردند.سپس امام به تشریح قانون «کاپیتولاسیون » پرداختند و درباره ی پیامدهای ننگین وحقارت آمیز این قانون هشدار دادند: «... اینها از هر جنایتی که در ایران بکنند مصون هستند! اگر یک خادم آمریکایی ، اگریک آشپز آمریکایی ، مرجع تقلید شما را در وسط بازار ترورکند، زیر پا منکوب کند،پلیس ایران حق ندارد جلوی او را بگیرد، دادگاه های ایران حق ندارند محاکمه کنند،بازپرسی کنند، باید برود آمریکا، آن جا در آمریکا ارباب ها تکلیف را معین کنند». سپس امام به نحوه ی تصویب قانون در مجلس اشاره کردند وا ز دولت و مجلس به شدت انتقادنمودند و در ادامه فرمودند:
«مع ذلک ایران خودش را فروخت برای این دلارها! ایران استقلال ما را فروخت ،ما را جزء دول مستعمره حساب کرد، ملت مسلم ایران را پست تر از وحشی ها دردنیا معرفی کرد، در ازای دویست میلیون که سیصد میلیون دلار پس بدهند! ما بااین مصیبت چه بکنیم ؟ روحانیون با این مطالب چه بکنند؟» سپس امام خمینی دولت و مجلس را جدا از ملت معرفی و اعمال آنها را بی ارتباط بارأی و نظر ملت دانست و مجلس را «مجلس سر نیزه »، «مجلس غیر منتخب » معرفی کردند.
«سایر ممالک خیال می کنند که ملت ایران است ، این ملت ایران است که این قدرخودش را پست کرده است . نمی دانند این دولت ایران است ، این مجلس ایران است ، این مجلس است که ارتباط به ملت ندارد. این مجلس ، مجلس سر نیزه است . این مجلس چه ارتباطی به ملت ایران دارد. ملت ایران به اینها رأی ندادند.علمای طراز اول ، مراجع بسیاری شان تحریم کردند انتخابات را؛ ملت تبعیت کرد از اینها، رأی نداد، لکن زور سر نیزه اینها را آورد بر این کرسی نشاند».
امام خمینی به توطئه ی رژیم برای قطع نفوذ روحانیت اشاره کردند و از نقش روحانیت در مبارزه با ظلم و فساد سخن گفتند و برای جلوگیری از سوءاستفاده ی رژیم وحفظ اتحاد روحانیت ، با کمال تواضع فرمودند:
«روحانیون با هم هستند من باز تمام روحانیین را تعظیم می کنم . دست تمام روحانیین را می بوسم . آن روز اگر دست مراجع را بوسیدم ، امروز دست طلاب را می بوسم ]گریه ی حضار[.» امام خمینی آنگاه قشرهای مختف ملت را مورد خطاب قرار دادند ونسبت به عواقب این مصوبه اعلام خطر کردند:
«آقا من اعلام خطر می کنم ! ای ارتش ، من اعلام خطر می کنم ، ای سیاسیون ایران ،من اعلام خطر می کنم ! ای بازرگانان ایران ، من اعلام خطر می کنم ! ای علمای ایران ، ای مراجع اسلام ،من اعلام خطر می کنم ! ای فضلا، ای طلاب ، ای مراجع ،ای آقایان ، ای نجف ، ای قم ، ای مشهد، شیراز، من اعلام خطر می کنم ! خطرداراست . معلوم می شود زیر پرده ها چیزهایی است و ما نمی دانیم ...»
امام خمنیی با زیر سؤال بردن انقلاب سفید شاه ، تصویب این قانون را مغایر باشعارهای مطرح شده از سوی رژیم برای پیشرفت و ترقی ملت معرفی کردند و مملکت را در اشغال آمریکا دانسته و از بدبختی مردم در شهرها سخن گفتند. سپس در جواب کسانی که مخالف مبارزه و خواهان سکوت بودند فرمود:
«... آن آقایانی که می گویند باید خفه شد، این جا هم باید خفه شد! این جا هم خفه بشویم ؟ ما را بفروشند و خفه بشویم ؟ قرآن ما را بفروشند و خفه بشویم ؟والله گناهکار است کسی که داد نزند، والله مرکتب کبیره است کسی که فریاد نکند]گریه ی شدید حضار[». امام خمینی از علما و سران کشورهای اسلامی دعوت کردند به کمک ملت ایران بیایند و به شدت از ابرقدرت های وقت انتقاد کردند: «آمریکا از انگلیس بدتر، انگلیس از آمریکا بدتر، شوروی از هر دو بدتر، همه ازهم بدتر، همه از هم پلیدتر؛ اما امروز سر و کار ما با این خبیث هاست ! باآمریکاست ! رئیس جمهور آمریکا بداند، بداند این معنا را که منفورترین افراددنیاست پیش ملت ما!».
امام خمینی در ادامه ، از وضعیت کشور انتقاد و اداره کنندگان را افرادی بی لیاقت معرفی کردند و از این که رجال وطنخواه در رأس کارها نیستند انتقاد نمودند و به ارتشیان هشدار دادند که با این اقدامات رژیم ارزش آنها بسیار پایین آمده : «یک آشپز آمریکایی بر یک ارتشبد ما مقدم می شود در ایران ! دیگر برای شما آبرو باقی ماند؟ اگر من بودم استعفا می کردم ، اگر من نظامی بودم استعفا می کردم ؛ من این ننگ را قبول نمی کردم ...»
امام خمینی سپس از اعمال رژیم در حبس روحانیون و علما سخن به میان آوردند وجرم آنها را دفاع از اسلام معرفی کردند و از توطئه ی رژیم برای از بین بردن اسلام سخن گفتند: «باید قطع ید رسول الله از این ملت بشود. اینها، این را می خواهند. این رامی خواهند.» سپس امام خمینی تمام گرفتاری های مملکت را از آمریکا و اسرائیل دانستند و به نقش سید حسن مدرس در مبارزه با اولتیماتوم روسیه اشاره و برای رفع فسادی که مملکت را در برگرفته بر لزوم آگاهی مردم تأکید کردند: «آقایان موظف اندملت را آگاه کنند، علما موظف اند ملت را آگاه کنند، ملت موظف اند که در این امر صدادربیاورد. با آرامش ]به [ عرض برساند، به مجلس اعتراض کند؛ به دولت اعتراض کند که چرا یک همچون کاری کردید؟ چرا ما را فروختید»؟
سپس امام ، نمایندگان مجلس را خیانتکار و تمامی مصوبه های مجلس را از زمان مشروطه تا زمان حال زیر سؤال بردند و دلیل ایشان این بود که اصل دوم متمم قانون اساسی که باید پنج نفر از علمای طراز اول هر عصر بر مصوبات مجلس نظارت کنندرعایت نشده است . و در خاتمه فرمودند: «ما این قانونی که گذراندند ـ به اصطلاح خودشان ـ قانون نمی دانیم . ما این مجلس را مجلس نمی دانیم . ما این دولت را دولت نمی دانیم . اینها خائن اند به مملکت ایران ! خائن اند».
علاوه بر این سخنرانی ، امام در همان روز، اعلامیه ای خطاب به ملت صادر و از قانون کاپیتولاسیون و اعمال رژیم به شدت انتقاد کردند:
«بسم الله الرحمن الرحیم
لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلا»
آیا ملت ایران می داند در این روزها در مجلس چه گذشت ؟ می داند بدون اطلاع ملت و به طور قاچاق چه جنایتی واقع شد؟
می داند به پیشنهاد دولت ، سند بردگی ملت ایران را امضا کرد، اقرار به مستعمره بودن ایران نمود؟ سند وحشی بودن ملت مسلمان را به آمریکا داد؟ قلم سیاه کشید به جمیع مفاخر اسلامی و ملی ما؟ قلم سرخ کشید بر تمام لاف وگزاف های چندین ساله ی سران قوم ؟ ایران را از عقب افتاده ترین ممالک دنیاپست تر کرد؟ اهانت به ارتش محترم ایران و صاحب منصبان و درجه داران نمود؟ حیثیت دادگاه های ایران را پایمال کرد؟ آیا ملت ایران می داند که افسران ارتش به جای سوگند به قرآن مجید «سوگند به کتاب آسمانی که به آن اعتقاددارم » یاد کرده اند؟ این همان خطری است که کراراً تذکر داده ام ، خطر برای قرآن مجید، برای اسلام عزیز،خطر برای مملکت اسلام ، خطر برای استقلال کشور،من نمی دانم دستگاه جبار از قرآن کریم چه بدی دیده است ، از پناه به اسلام وقرآن چه ضرری برده است که این قدر پافشاری برای محو اسم آن می کند... اکنون من اعلام می کنم که این رأی ننگین مجلسین ، مخالف اسلام و قرآن است وقانونیت ندارد، مخالف رأی ملت مسلمان است ، وکلای مجلسین وکیل ملت نیستند، وکلای سرنیزه هستند، رأی آنها در برابر ملت و اسلام و قرآن هیچ ارزشی ندارد و اگر اجنبی ها بخواهند از این رأی کثیف سوء استفاده کنند تکلیف ملت تعیین خواهد شد... دنیا بداند که هر گرفتاری ای که ملت ایران و ملل مسلمین دارند، از اجانب است ، از آمریکاست . ملل اسلام از اجانب عموماً از آمریکا متنفراست . بر ملت ایران است که این زنجیرها را پاره کند. بر ارتش است که اجازه ندهد چنین کارهای ننگینی در ایران واقع شود...».
اعلامیه ی امام توسط اعضای هیئت های مؤتلفه به سرعت در تهران پخش شد. واین سرعت عمل که خبر از تشکیلات مخفی و گسترده ای داشت رژیم را به وحشت انداخت . از طرف دیگر متن اعلامیه ی امام بسیار تند و افشاگرانه بود و پرده ازخیانت های رژیم برمی داشت و قشرها مختلف را به مبارزه علیه رژیم فرامی خواند. ازاینجاست که رژیم دیگر حضور امام خمینی را در ایران به صلاح ندانست و تصمیم گرفت برای جلوگیری از گسترش مبارزات و جدایی میان رهبری و ملت ، ایشان را تبعیدکند؛ بنابراین در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ تحت تدابیر امنیتی بسیار شدید و محاصره ی مراکزحساس شهری در قم و تهران مثل بیوت علما، حرم مطهر حضرت معصومه (س )،مدرسه ی فیضیه ، بازار؛ ایشان را دستگیر و به فرودگاه مهرآباد منتقل و به ترکیه تبعیدکرد. در ضمن سعی کرد از بازتاب آن جلوگیری کند و آن را مسئله ای کم اهمیت جلوه دهد؛ بنابراین با تیتر کوچکی در روزنامه ها نوشتند:
«طبق اطلاع موثق و شواهد و دلایل کافی ، چون رویه ی آقای خمینی وتحریکات مشارالیه بر علیه منافع ملت و امنیت و استقلال ارضی کشورتشخیص داده شد، لذا در تاریخ ۱۳ آبان ماه ۱۳۴۳ از ایران تبعید گردید».آقای افضلی که از مأمورین رژیم و همراه امام در هواپیما بود در گزارش خود می گوید:
«نامبرده در هواپیما چنین اظهار داشت : «من برای دفاع از وطنم تبعید شدم ...»
آیت الله صادق خلخالی درباره ی نقش آمریکا در تبعید امام خمینی می گوید: «این کاربا مشورت آمریکایی ها صورت گرفت . من به این مسئله قبلاً هم اشاره کردم . در اسنادلانه ی جاسوسی این تصمیم چنین منعکس شده است «این سید را فرستادیم که الان درترکیه آب خنک می خورد». به این ترتیب معلوم می شود که تبعید حضرت امام به دستورمستقیم آمریکا بوده است ...»
فردوست ، درباره ی دلایل تبعید امام خمینی و مسائل پشت پرده و دخالت قدرت های خارجی در تبعید امام خمینی می گوید:
«منصور برنامه های مهمی به سود غرب داشت که یکی از آنها «کاپیتولاسیون »بود که با مقاومت جدی امام خمینی مواجه شد... همان طور که منصور به دستور آمریکا و با اختیارات ویژه به صدارت رسید، تبعید امام خمینی نیزدستور مستقیم آمریکا بود. تصور من این است که شخص محمدرضا شاه به این کار تمایلی نداشت و بهتر است بگویم از آن واهمه داشت . شب قبل از تبعید،محمدرضا در کاخ میهمانی داشت و حدد ۲۰۰ نفر مدعو شرکت داشتند.منصور، نخست وزیر، نیز حضور داشت و حدود نیم ساعت با محمدرضا دروسط سالن قدم می زد و من متوجه آنها بودم استنباطم این بود که منصور درموضوعی پافشاری می کند و محمدرضا موافق نیست . یک بار نیز شنیدم که محمدرضا به منصور گفت : «چرا اصرار می دارید»؟ بالاخره محمدرضا مراخواست و با بی میلی (چون با ژست های او آشنا بودم ) گفت : «ببینید نخست وزیر چه می خواهد؟» منصور مطرح کرد باید هرچه سریع تر آیت الله خمینی به ترکیه تبعید شود. گفتم باید به پاکروان (رئیس ساواک ) گفته شود. گفت : «تلفن کنید» تلفن کردم . پاکروان گفت : «آیا می توانم با شاه صحبت کنم ؟» به محمد رضاگفتم . او به اتاق دیگری رفت و با وی صحبت کرد. دستور صادر شد و همان شب مولوی ، رئیس ساواک تهران ، به همراه نیروهایی از هوا برد، به قم رفت و ایشان را به تهران آورد و صبح روز بعد با هواپیما به ترکیه تبعید شدند».
دلایلی که باعث شد رژیم شاه امام خمینی را به کشور ترکیه تبعید نماید، می توان اینگونه برشمرد:
۱) امام خمینی که مرجع و رهبری بزرگ و از شخصیت های بلندپایه ی حوزه بودند وطرفداران زیادی داشتند، اگر به کشوری غیر وابسته به آمریکا تبعید می شد مورداستقبال قرار می گرفت . به همین دلیل به جایی تبعید شدند که رژیمش ضد مذهب و دین باشد. دولت ترکیه لائیک و شدیداً ضد مذهب بود. به راحتی می توانست حرکت های حضرت امام را در کشورش خنثی کند. همچنین دولت ترکیه در راستای اهداف ناتو وآمریکا حرکت می کرد و به شدت فضای خفقان و رعب و وحشت را بر مردم مسلمان ترکیه حاکم کرده بود؛ لذا هرگز اجازه نمی داد مردم ترکیه با امام ارتباط برقرار کنند.
۲) مردم ترکیه سنی بودند و از زمان شاه اسماعیل اول و تشکیل دولت صفوی ، بامردم شیعه ی ایران اختلاف داشتند و با این پیشینه ی تاریخی ، خطر حضور امام خمینی در ترکیه برای دولت های ایران و آمریکا و خودق ترکیه به حداقل می رسید.
۳) زندانی کردن امام در تبعیدگاه کار مشکلی بود که تنها، کشور ترکیه انجام داد.دولت های ایران و ترکیه هر دو سرسپرده و مزدور آمریکا بودند و در مورد سرکوب حرکت های اسلامی و اجرای سیاست های غرب و آمریکا تفاهم کامل داشتند.دولت های دیگر زیر بار خواست غیر بشری و غیر قانونی دولتین آمریکا و ایران مبنی برسلب آزادی از شخص تبعیدی نمی رفتند. هیچ کشوری قبول نمی کرد که بر خلاف اصول اخلاقی و انسانی و عرف بین المللی برای امام محدودیت تا سر حد یک اسیر و زندانی قایل شود.
با توجه به مباحث مطرح شده به صورت خلاصه می توان دلایل تبعید امام خمینی رااینچنین بیان کرد:
اصلاحات به شیوه ی غرب رژیم شاه ، که تحت فشارهای خارجی انجام داده شد، به دلیل ماهیت برون زا، صوری ، عجولانه و ضد ارزش های اسلامی حاکم بر جامعه ی ایران ، واکنش علما و مردم را برانگیخت . از مهم ترین دغدغه های علما از دست رفتن استقلال کشور، تضعیف ارزش های اسلامی و وابستگی به بیگانگان بود.