مصاحبه با حجت الاسلام رسول جعفریان در باره انتشار پنجاه سفرنامه حج قاجاری

 
 * تاریخچه ای از پژوهش های مربوط به نسخه شناسی و چاپِ منقحِ سفرنامه های حج در ایران ارائه دهید. ویژگی های اینکار و به خصوص سختی های آن چیست؟ خود شما چندسال است که به طور خاص دارید به این موضوع می پردازید و از چه وقت با سفرنامه های حج سر و کار دارید؟

بنده از سال 1371 که برای اولین بار به حج مشرف شدم تصمیم گرفتم هر سال مطلبی اعم از کتاب یا مقاله در باره مباحث حوزه حج بنویسم. البته نمی توانستم چیزی در باره فقه حج بنویسم اما در حوزه آثار اسلامی مکه و مدینه و همین طور مباحث دیگری که نزدیک به این حوزه بود، امکان نوشتن وجود داشت. اساسا رفتن بنده به حج به خاطر دعوت آقای قاضی عسکر بود که الان نماینده رهبری در حج هستند. ایشان خواستند تا کتابی در باره آثار اسلامی مکه و مدینه بنویسم. بنده هم قبول کردم. این را بگویم که ایشان حق بزرگی در نشر آثار مربوط به حج در این دو دهه دارند. به هر حال نزدیک حج دعوت شد تا به نگارش کتاب حج آن سال بپدازم. این سنتی بود که آقای ری شهری بنیاد گذاشت و قرار شده بود تا هر سال یک کتاب به عنوان گزارش کامل حج نوشته شود. بیست سال حج آقای ری شهری، حاصلش بیست جلد کتاب شد که عالی بود. سال 71 و 72 و 82 را بنده نوشتم. البته دو تای اولی مشترک بود. سال 71 را با آقای محمدعلی خسروی نوشتم و سال 72 را با دوست عزیزم آقای محمد علی مهدوی راد. مقصودم آن بود که از سال 71 دستم به نگارش در باره حج باز شد. آثار اسلامی مکه و مدینه بارها تجدید شد و امسال چاپ مفصل تازه ای از آن را ارائه خواهم کرد. در طول این بیست سال هر ساله مقالات و کتابهایی نوشتم و یکی از اصلی ترین حوزه های نگارش سفرنامه های حج بود. البته پیش از بنده سفرنامه های حج فراوانی چاپ شده بود. سفرنامه فرهاد میرزا، امین الدوله و چندین مورد دیگر. بنده تلاش کردم تا در این زمینه کار مفصل تری انجام دهم. از سال 1374 بود که به تدریج چاپ سفرنامه ها را شروع کردم. سفرنامه منظوم بانوی اصفهانی یکی از اولین ها و بهترین ها بود. آن سفرنامه، یک تفحه ادبی ارزشمند در میان متون برجای مانده در حوزه ادبیات سفرنامه آن هم از زنان است. بعد از آن ادامه یافت و آثار فراوانی در این زمینه چاپ کردم. نه فقط در حوزه حج ایرانی بلکه آثار عربی زیادی را هم مرور کردم و در معرفی سفرنامه های آنان یا تواریخ قدیم مکه و مدینه کتاب نوشتم. حتی در حوزه ترکی هم به خاطر آشنا شدن با خانم دوغان کارهایی به طور مشترک داشتم که آنها اغلب در مجله میقات چاپ شده است.

* این فکر جمع آوردن سفرنامه های حج قاجاری در یک مجموعه مفصل از کجا آمد؟ مخاطبان این مجموعه بیشتر چه کسانی هستند؟ سختی ها و اهمیت فراهم آوردن چنین مجموعه هایی در چیست؟

بنده از قدیم به گردآوری متون مربوط به یک حوزه فکری علاقه مند بودم. یک بار شمار زیادی از رساله هایی که در باره نماز جمعه در دوره صفوی نوشته شده را گردآوری و در یک جلد چاپ کردم. بار دیگر تمامی رسائل حجابیه را که از بعد از مشروطه تا سال 1348 یعنی سال انتشار مساله حجاب آقای مطهری بود در دو مجلد چاپ کردم. رسائل سیاسی دوره پهلوی را در دو مجلد چاپ کردم. هدف من از این کار این است که ادبیات نگاشته شده در یک حوزه را گردآوری کنم تا محققان آن حوزه بهتر بتوانند در آن زمینه تحقیق کنند. کار سفرنامه ها هم ادامه همین فکر بود. ادبیات حج، ادبیات گسترده ای است و انتشارات مشعر در طول بیست سال گذشته در احیای آن نقش زیادی داشت. مجله میقات در این زمینه خیلی فعال عمل کرد. بنده شاید در بیش از شصت شماره از این مجله مقاله دارم. تلاش خودم این بوده که حوزه ادبیات حج را گسترش دهم. این فکر سبب شد تا به فکر گردآوری سفرنامه های قاجاری بیفتم که بسیار انبوه بود. پنجاه سفرنامه را در آن مجموعه هشت جلدی چاپ کردم. الان دست کم به اندازه یک جلد هشتصد صفحه ای دیگر مطلب دارم که به تدریج چاپ خواهم کرد تا روزگاری فرصت شود و یک جلد یا دو جلد ضمیمه آن شود. مخاطبان این مجموعه محققان و پژوهشگرانی از رشته های مختلف هستند که می توانند مواد اولیه کارهای پژوهشی خود را در این آثار بیابند. علوم اجتماعی، جغرافی، تاریخ، مسائل فرقه ای و ملل و نحلی و بسیاری از گرایش های دیگر که پژوهشگران آن حوزه ها می توانند از سفرنامه ها استفاده کنند. اما در باره سختی های کار، سختی در کار پژوهشی معنا ندارد. بالاخره در این زمینه من باید نسخه ها را پیدا می کردم. تصحیح و تایپ می کردم و برای آنها مقدمه می نوشتم. نمی گویم کار نهایی کرده ام، هرچه بود یک گام نسبتا تازه در حوزه ادبیات حج برداشتم. البته من می توانستم فقط سفرنامه هایی را که خودم تصحیح کرده بودم در این مجموعه بیاورم. اما این کار کاملی نبود. لازم بود تا این میسر را از اول تا آخر دنبال می کردم. بنابرین هر سفرنامه ای را به نام مصحح آن آوردم و حاصل کار خودم را هم که بیش از نیمی از آن است در کنار آنها قرار دادم تا یک مجموعه کامل شود.

* علت اینکه یک سفرنامه از دوره پیش از قاجار نیز در ابتدای این مجموعه گنجانده اید چیست؟

حقیقت از این که این دو سه سفرنامه پیش از قاجاری را نیاوردم قدری متأثر شدم، اما باز خوب شد این یکی در این مجموعه آمد تا تفاوت نگارش سفرنامه های پیش از عصر قاجار که متأثر از روشهای سنتی سفرنامه نویسی بوده با سفرنامه های قاجاری معلوم شود. سفرنامه کشمیری مربوط به دوره نادری و از یک مسلمان هندی است که پس از فتح دهلی همراه نادر به ایران آمد و سپس به حج رفت. با این حال باید عرض کنم سفرنامه نویسی زودتر از ایران قاجاری در هند باب شد و شاید ـ و این یک احتمال است ـ متأثر از برخی حضور اروپایی ها بوده است. حتی سفرنامه سال 1230 ـ 1231 هجری ما هم به رغم این که از دوره قاجاری است اما باز از حافظ عبدالحسین کرناتکی یک شاهزاده هندی از اهالی کرناته است البته شیعه بسیار جدی است.
* اصلاً اهمیت سفرنامه های حج را بیش از هرچیز در چه می دانید؟ پیشنهادهای پژوهشی شما درباره این موضوع چیست؟ از نیازها و کمبودها و پیشرفت هایی که در این راه حاصل شده سخن بگویید.
در درجه اول سفرنامه ها از آثار مکتوب جماعت ایرانی است و در شمار میراث علمی ما در حوزه تاریخ و سفرنامه نویسی محسوب می شود. ما وظیفه داریم میراث خودمان را در بخش های مختلف زنده کنیم و این همه گام بسیار کوچکی بود که بنده در این زمینه برداشتم. اما اهمیت سفرنامه ها چیزی نیست که کسی به آن توجه نداشته و بنده بخواهم در باره آن شرح و بسط دهم! یک سفرنامه بسته به این که توسط چه کسی با چه دیدگاهی و مهم تر از همه با چه هدفی نوشته شده اهمیت دارد. این را برای این جهت عرض می کنم که هدف تعیین می کند که نویسنده چه نوع اطلاعاتی را درج کرده است. اما این که چه کسی باشد، مسلما اگر ناصرخسرو سفرنامه بنویسد غیر از این است که مثلا عضدالدوله یا ناصرالدین شاه بنویسد. آنچه به عنوان نقطه مشترک در این سفرنامه ها اهمیت دارد توضیحاتی است در باره فرهنگهای مختلف، آداب و رسوم اجتماعی، آگاهی های مربوط به راه ها و منزلها، اطلاعاتی در باره جمعیت شهرها، مذاهب آنان، آثار تاریخی ایشان و بسیاری از مسائل دیگر. توجه کنید که سفرنامه های فرنگی ها از دوره صفوی ما، چه اندازه اطلاعات اجتماعی به ما می دهد که اصلا در منابع ما نیامده است. اما در بخش حج، سابقه سفرنامه نویسی عربها طولانی است به خصوص مغربی ها سفرنامه های فراوانی از قرن هشتم و نهم به بعد دارند. آنها هم راه طولانی می آمدند و چون صوفی مسلک بودند در هر شهری در باره قبور مشایخ و اولیاء و دیدار با اساتید اطلاعاتی را در اختیار ما می گذاشتند. ایرانی ها در دوره قاجار سفرنامه نویس شدند و آن هم تحت تأثیر فرنگی ها بود. البته سنت سفرنامه نویسی مختصری هم داشتند. همین طور از عثمانی ها و منازل نامه های آنان نیز چیزهایی فرا گرفتند. اصولا عرض کنم سفرنامه نویسی نوعی پیشرفت تمدنی محسوب می شود. یعنی همین که شما تنوع در فرهنگ را ملاحظه می کنید و به آن توجه دارید و اهمیت نگارش در باره آن را درک می کنید یعنی این که قدری در دنیای باز قدم گذاشته اید. فرنگی ها پیشرفت خود را با کشتی و سفر و سفرنامه نویسی و جهانگردی آغاز کردند. از لاک خود درآمدند و ملت های دیگر را هم آدم حساب کردند. آدم در این حد که فرهنگ انان را بشناسند و از آن بهره ببرند. خلاصه عرض کنم سفرنامه ها حاوی اطلاعات منحصر به فردی هستند، زیرا در بسیاری از موارد از شهرها و روستاهایی سخن می گویند که یک سطر هم در باره آنها مطلبی برجای نمانده است.

* بر اساس این سفرنامه ها یک تصویر کلی برایمان ترسیم کنید از آغاز تا پیایان سفر حجی که یک ایرانی دوران قاجار عازمِ آن می شد.

شما تصور کنید که یک سفرنامه نویس مثل امروزه که فیلم می سازند، در صدد است تا یک فیلم از سفر خود ارائه دهد. البته مثل هر فیلمنامه نویسی گاه مفصل و چند قسمتی و گاه کوتاه می نویسد. برای این کار جزئیات سفر را گزارش می کند. این جزئیات بیش از همه مربوط به اتفاقات و توصیفاتی است که در طول راه برای او رخ می دهد. واقع تصور این سختی ها امروز برای ما دشوار است که فاصله مکه و مدینه که امروز در شش ساعت طی می شود در ده تا دوازده روز طی می شده است. هر روز سه تا پنج نوبت سوار شتر شده یا پیاده می شدند. بیماری ها، خورد و خوراکها، گرما و سرما، مهم تر از همه بی آبی، رد شدن از تنگها و سراشیبی ها، حمله اعراب بدوی و دهها مشکل دیگر مطالبی است که سفرنامه نویس آنها را می نویسد و شما را در جریان جزئیات آنها قرار می دهد. البته در شهرهای بزرگ و متمدن مثل استانبول اطلاعات از نوع دیگری است. معمولا در این مراکز سفرنامه نویس ایرانی به فکر مقایسه وضعیت محل زندگیش در ایران با این شهرهاست. بیشتر سفرنامه هایی که از طریق باکو به سمت تفلیس و سپس استانبول و گاهی اسکندریه و قاهره است این وضعیت را دارد.

* تراکم سفرنامه های این مجموعه بیشتر مربوط به چه سال هایی است؟ از نظر خود شما مهمترین سفرنامه های این مجموعه کدامند؟

بیشتر این پنجاه سفرنامه در فاصله سالهای 1290 تا 1320 ق نوشته شده و این دوره اوج سفرنامه نویسی است. بعد از آن همه نگارش سفرنامه های حج ادامه دارد اما در آن حد و به آن اهمیت هم نیست. پیش از آن هم آثاری هست که در آنجا آورده ام. بنده این نکته را هم بیفزایم که سفرنامه نویسی در دوره قاجاری منحصر به حج نیست، بلکه سفرنامه های مربوط به عتبات هم فراوان است. چنان که چندین سفرنامه از مشهد هم در دست است. سفرنامه های داخل کشور به سمت جنوب و شمال هم متعدد است. باید فهرستی از این سفرنامه ها با دقت منتشر شود تا معلوم شود چه میراثی در این زمینه در اختیار داریم. از نظر اهمیت البته آنها که مفصل تر هستند و اطلاعات ریزتری در اختیار گذاشته اند بهتر هستند. اما برخی از اینها عالی است. حج منصور از آن دسته است. زیرا دردادن اطلاعات دقیق با نگاه متفاوت امتیاز دارد. این هم من بیفزایم که تبریزی ها در نگارش این سفرنامه ها جلوتر از بقیه هستند وآثار قابل توجهی دارند.

* سفرنامه های این مجموعه بیشتر آفاقی است یا انفسی؟ تفاوت سفرنامه نویسی درباریان با علما و دبیران چیست؟ هر دسته بیشتر به چه نکاتی توجه داشته اند؟

سفرنامه های قاجاری، بیش از همه آفاقی است نه انفسی. یعنی دستمایه های عرفانی ندارد. به عکس نوشته هایی که در این زمینه از دوره صفوی داریم. آنها بیشتر درونگراست و سعی می کند یک تجربه عرفانی را به نمایش بگذارد. دلیلش این است که سفرنامه نویسی قاجاری متأثر از اروپایی ها و هدف اصلی آن ارائه اطلاعات در باره راهها و دشواری های این سفر است. آنها می خواهند این راهنمایی را در اختیار مسافران بعدی قرار دهند به همین دلیل نگاه معنوی و برداشتهای عبرت آموز ندارند. البته تفاوت میان طبقات مختلف در نگارش هست. معمولا این سفرنامه ها از اشراف دولتی است و کمتر از علماست. البته نمونه های علمایی هم بیشتر از دو سه دهه اخیر قاجاری داریم. برخی از آنها هم از کدخداهای محلی است. نمونه روشن آن سفرنامه ایازخان قشقایی یا سلیم خان کرد سنی است که نمونه های جالبی است. تفاوت کارمندان دون پایه دولتی هم با وزرایی مثل امین الدوله یا شخصیت هایی مثل فرهاد میرزا یا حسام السلطنه آشکار است. افراد اخیر سخت مورد احترام هستند و اتفاق خاصی برای آنها نمی افتد در حالی که طبقات پایین تر مشکلات را بیشتر درک می کنند. برای مثل ناصرالسلطنه که سخت مورد احترام است اصلا سختی های برخورد مردم متعصب مدینه را در حرم پیغمبر یا بقیع مشاهده نمی کند چون پول می دهد و راحت است اما بقیه مردم در عذاب بودند و همه نوشته اند که خیلی به آنها سخت گذشته است. یا حسام السلطنه که عموی ناصرالدین شاه بود و سخت مورد احترام.

* سهم زنان در نگارش این سفرنامه ها در مقایسه با مردان چه اندازه است؟

در مجموع سهم آنان اندک است اما همین مقدار که هست عالی است. بهترین سفرنامه حج از دوره صفوی متعلق به یک زن ترک اردوبادی ساکن اصفهان است. می دانید مردان اردوبادی و گاه زنانشان، ادیب بودند و از زمان شاه عباس که وارد دربار صفوی شدند تا به آخر دردبیرخانه و جاهای دیگر فعالیت داشتند. شوهر این زن هم رقم نویس بوده یعنی احکام و فرامین را انشاء می کرده است. زن زمان شاه سلطان حسین به حج رفته و در 1400 بیت سفرنامه گفته که اثر بی نظیری است. البته آن را جدا چاپ کرده ام. اما در دوره قاجاری یک سفرنامه بسیار مهم از دختر فرهاد میرزا به نام عصمت السلطنه هست که در سال 1297 مکه رفته است. دیگری که نهایت اهمیت را دا رد از یک زن کرمانی است که متاسفانه اسمش را نمی دانیم اما به او بانوعلویه کرمانی می گوییم و در سال 1309 به حج و سپس عتبات رفته است. دیگری زن ناصرالدین به نام وقار الدوله است که سال 1317 ق چهار سال بعد از کشته شدن ناصرالدین شاه به حج رفته است. اینها آثار بسیار با ارزشی است.

* انعکاس روابط ایران و عثمانی در این سفرنامه ها چگونه است؟

این سفرنامه ها اغلب مربوط به دوره آرامش میان ایران و عثمانی است. در واقع در دوره قاجاری منازعه خاصی وجود ندارد به عکس دوره صفوی که عثمانی ها ایرانی ها حاجی را جاسوس تلقی می کردند. در دوره قاجاری عثمانی ها آن قدر مشکل در اروپا و مواجه با روسیه دارند که اجازه این که برخورد مختصری هم با ایران داشته باشند به خود نمی دادند. هم در عتبات و هم حرمین شریفین روابط تقریبا خوب بود. البته اهالی مدینه متعصب بودند و برخورد بد داشتند اما شرفا یعنی حاکمان حجاز، در مکه برخورد خوبی با ایرانی ها داشتند. باید توجه داشت که عثمانی ها تسلط کافی بر قبایل عربی میان راه جبل که راه نجف به حجاز بود نداشتند و آنچه سختی بر ایرانی ها اعمال می شد از ناحیه این قبایل بود. اینها مربوط به عثمانی ها نبود. در هر حال باید توجه داشت که سفرنامه ها به دلیل نقل برخی از جزئیات از دیدار شخصیت های ایرانی که به حج می آمدند با دولتمردان عثمانی، منبعی برای ارزیابی روابط دو کشور هستند و با مطالعه آنها، می توان اطلاعات بسیار سودمندی را در این زمینه به دست آورد.

* اصلی ترین و رایج ترین مسیرهای حاجیانِ ایرانی در آن دوره کدام بوده؟ وَ توضیحاتی بدهید درباره گمرکات و وضع تذکره ها.

راه اصلی حج عراق به حجاز همان راهی است که از چند هزار سال پیش بین عراق و حجاز وجود داشته است. بعد از اسلام هم از همان راه استفاده می شد. مدتها نام آن راه زبیده بود. زیرا زبیده آن را تعمیر کرده بود. در اواخر صفوی این راه را به نام راه جبل مشهور شد که از منطقه ای به نام جبل رد می شد که سلسله ای به نام آل رشید در آن حکومت می کردند. قدیم این راه از کوفه به سمت حجاز می رفت و جایی دو راه می شد. یکی به سمت مدینه و دیگری به سمت مکه می رفت. در همین مسیر به سمت مدینه بود که ربذه قرار داشت جایی که شترهای حکومت خلفا ی اول در آنجا به چرا مشغول بودند و عثمان هم ابوذر را به آنجا تبعید کرد. بعدها که حجاج هندی به حج رفتند از کشتی استفاده می کردند. معلوم نیست از چه زمانی ولی در دوره صفوی راه دریا از بندرهای هنددوستان به سمت دریای عمان از آنجا به سمت یمن وارد دریای سرخ شده در جده پیاده می شدند. ایرانیان هم که در جنوب ایران بودند تا ساحل می رفتند و از آن مسیر به حج مشرف می شدند. تا اینجا راه جبل بود و راه دریایی. اما در نیمه دوم دوره قاجاری راه جدیدی باب شد که راه شمال ایران به سمت باکو، تفلیس و سپس دریای سیاه بود که با کشتی به استانبول می رفتند. حجاج استانبول هم از یک دوره راه زمینی طولانی را کنار گذاشته با کشتی عزیمت می کردند. ایرانی ها هم در استانبول با کشتی می رفتند. این زمانی بود که دریای مدیترانه با زدن کانال سوئز به دریای سرخ متصل شد. از آن به بعد این راه مورد استفاده حجاجی بود که دنبال آرامش بیشتری بودند و در عین حال از برخی از شهرهای عثمانی از جمله استانبول بازدید کرده و بسیاری به قاهره و اسکندریه هم می رفتند. این راه باعث شد که شمار زیادی ایرانی در آن نواحی ساکن شدند و به تجارت مشغول گشتند. البته یک راه دیگر هم از عراق از سمت شمال فرات به حلب و از آنجا به شام بود. راهی که اکنون اتوبوس های ایرانی از طریق جنوب ترکیه به سمت حلب می روند. این راه در دوره صفوی هم مورد استفاده بوده است. برخی از حجاج خوزستانی ما هم به بصره رفته از آنجا وارد بیابان شده به سمت مکه و مدینه می رفتند. این که می گویند ملاصدرا در راه حج در بصره درگذشت معلوم می شود که از این راه می رفته است. در سالهای اخیر شماری از حجاج عراقی از مرز عرعر که در جنوب عراق به سمت عربستان است از همین مسیر به حج مشرف می شدند. حجاج برخی از کشورهای جنوبی خلیج فارس هم از همین راه می رفتند.
* آیا در آن زمان حج متولی دولتی داشته است؟ حجاج ایرانی به طور کلی سرپرستی از طرف حکومت داشته اند و یا کاروان ها خودشان مسئولیت خودشان را داشتند؟
در زمان صفویه حجاج ایرانی «عجم آقاسی» داشتند که البته خیلی رسمی نبوده است. یعنی نه در مشاغل حکومتی جایی داشته نه در عثمانی به این لقب شناخته می شده است. بیشتر شخصیت حکومتی که به حج می رفته عملا برخی از کارها را پیگیری می کرده است. البته آن موقع کارهای حج هم با روسای کاروانها بوده است. از زمانی که ایران نمایندگی در جده درست کرده ـ و تابع سفیر ایران در استانبول بود ـ کارهای عمومی توسط نمایندگی ایران در جده دنبال می شد. به طور کلی می شود گفت که قبلا از آن چنین منصبی برای ایرانیان وجود نداشته است و بعد از آن کارهایی که با دولت عثمانی ارتباط داشته از طریق نمایندگی دنبال می شده است. در سالهایی هم که یک چهره با نفوذ حکومتی می آمده عملا او واسطه میان حجاج و دولت عثمانی برای حل مشکلات پیش آمده بوده است.

* شخصیت حمله دارها در این سفرنامه ها چگونه توصیف شده و اهمیتشان غیر از راه شناسی و حفظ امنیت حاجیان در چه موارد دیگری بوده است؟

اساسا این نکته را عرض کنم که حج گزاری از دوره عثمانی شکل برنامه ریزی شده داشت و کاروانی از استانبول برای حج حرکت می کرد. این کاروان به شام می آمد و از آنجا باز یک پاشای مهم عثمانی که ریاست حج را داشت به عنوان رئیس کاروان آن را هدایت می کرد. شبیه این کاروان محمل مصری بود که آن هم باز زیر نظر عثمانی ها بود. اما ایرانی ها حالت پراکنده داشتند. کسانی در نجف بودند که شتر برای ایرانی ها اجاره کرده و آنان را به حج می بردند. این ها همان نسلی هستند که اندک اندک نام حمله دار به خود می گیرند. بسیاری از ایرانی ها که از طریق انزلی و باکو و تفلیس و استانبول می رفتند گروه های جمعی بودند که خود جوش راه می افتادند و حالت کاروانی منظم نداشتند. اینها بیشتر مردم یک شهر بودند که با هم می رفتند و بر می گشتند. حجاج ایرانی که به شام می رفتند به کاروان شام یا محمل شامی وصل می شدند و سعی می کردند از آنها جدا نشوند و به شام بر گردند. اگر از راه جبل بود باز همان حمله دارهای عرب یا ایرانی کهنه کار بودند که در عراق کار هماهنگی با امیر جبل و گرفتن شتر و پرداخت خاوه یعنی مالیات بین راه به اعراب را بر عهده داشتند. به نظرم بر اساس این سفرنامه ها بتوان سازمان اداره حج را آن مقدار که منظم و دولتی بوده تا آن مقدار که فردی و پراکنده بود کامل به دست آورد. این کار نیاز به چندین پایان نامه دارد.

* برخورد بومیان در راه و در شهرهای مکه و مدینه با ایرانیان چگونه بوده است؟ عمده ترین شکایت حاجیان در سفرهای حج دوران قاجار چیست؟

مشکل هزار ساله حجاج در طول راه ها قبایل بدوی بودند که بخشی از رزق و روزی خود را از طریق دزدی از کاروان های حج فراهم می آوردند. این خطر به قدری وحشتناک بود که مثل یک کابوس همیشه بالای سر حجاج بود. آنان هیچ گذشتی برای این کار نداشتند و با انواع راه ها به دزدی و غارت می پرداختند. در این حملات بارها تعداد زیادی از حجاج کشته می شدند و اموالشان غارت می شد. برای این کار دولت عثمانی و شرفای مکه بارها اقدام کردند، اما حل شدن آن دشوار بود. این قبایل آن اندازه پراکنده و متفاوت بودند که توافق کردن با آنها هم دشوار بود. شکایت ایرانیان از این حملات فراوان است. پرداختن پول تحت عنوان خاوه یکی از راههای توافق با این قبایل بود که مردم از آن شکایت فراوان می کردند. اما ساکنان مکه و مدینه هم متفاوت برخورد می کردند. تقریبا اتفاقی سفرنامه نویسان است که مردم مدینه متعصب بودند و برخورد بدی با عجم داشتند. در مقابل مردم مکه روشن تر بوده و در این زمینه برخورد بهتری داشتند. شکایت حجاج ایرانی از برخورد مردم مدینه بسیار زیاد است و حاکی از آن است که آنان رفتار تحقیر آمیزی با حجاج ایرانی داشتند.
* آیا شیعه بودن حاجیان ایرانی مشکلاتی برایشان به وجود می آورد؟ اگر پاسخ آری است توضیحاتی بفرمائید. مثلاً قضیه رؤیت هلال چه بوده است که ایرانیان تشخیص قاضی مکه را نمی پذیرفتند؟
ایرانی ها یک تفاوت عمده با زائران دیگر داشتند که شیعه بودند اما مهم این بود که از زمان عثمانی ها روی آنها تبلیغ هم شده و همه به عنوان جاسوس دولت صفوی شناخته می شدند. این اواخر صفوی آرام آرام اوضاع رو به بهبودی رفت ولی حتی تا اواخر قرن یازدهم بارها شیعیان در مکه کشته شدند. طبیعی بود که این مشکل نه فقط در مکه ومدینه حتی در طول راه هم بود. البته از زمانی که شیعیان عرب هم به طور جدی تر به حج آمدند به خصوص در دوره دوم قاجاری که شیعیان لبنان راه افتاده بودند اوضاع بهتر بود. همین طور شیعیان هندی هم که پولدار بودند و چشم عربها به پول آنها بود مصونیت بیشتر داشتند. در باره ایرانی ها مشکل شکل و شمایل و طرز لباس پوشیدن آنها بود که کاملا متفاوت بود و از این جهت مشکل داشتند. در این اواخر مشکل دیگری هم اضافه شده بود که بسیاری از ازبکها در مکه و مدینه ساکن شده و با ایرانی ها دشمنی می کردند. گاهی ایرانی ها لباس عربی می پوشیدند تا مشکلشان کمتر باشد. اما به هر حال در بقیع یا مسجد النبی بیشترین مشکل بود. از اواخر صفوی شیعیان ایرانی با شیعیان مدینه که به آنها نخاوله گفته می شد ارتباط نزدیکتری داشتند و منازل آنان را اجاره می کردند و از این جهت در منزل و مسکن کمتر مشکل داشتند. بیشترین مسائل در بقیع بود که آنجا دست یک خانواه سادات سنی سختگیر بود و برای ورود و خروج به حرم ائمه پول می گرفتند و اذیت هم می کردند. راه حل برخی از بزرگان ایرانی به خصوص در دوره صفوی تقیه بود اما در دوره قاجار کمتر نیاز به این امر احساس می شد.

فهرست سفرنامه های چاپ شده در کتاب
پنجاه سفرنامه حج قاجاری (به کوشش رسول جعفریان)، تهران، نشر علم، 1389
ج 1
1. بیان واقع/ خواجه عبدالکریم کشیمیری / 1154 ق
2. تحفة الحرمین / محمد رحیم الدین قادری / 1203 - 1204 ق
3. تذکرة الطریق/ حافظ محمد عبدالحسین کرناتکی / 1230 ق
4. سفرنامه مکه/ محمد ولی میرزا / 1260 ق
5. سفرنامه مکه/ معظمه میرزا جلایر / 1260 ق
6. بزم غریب/ محمدعلی بن محمدرضی بروجردی / 1261 ق
7. سفرنامه مکه/ میرزا علی‌اصغر خان اعتماد السلطنه / 1263 ق
ج 2
8 . سفرنامه مکه / سیف الدوله /1279 ق
9 . گزارش سفر حج / بانو شاه جهان بیگم /1280 ق
10. حج منصور / یعقوب میرزای تبریزی / 1285 ق
11. سفرنامه مکه / مؤلف ناشناخته / از سال 1288 ق
12. منازل قمریه درسوانح سفریه / علی حسین بن‌خیرات علی / 1289 ق
ج 3
13. سفرنامه مکه / فرهاد میرزا / 1292 ق
14. الوجیزه فی تعریف المدینه / میرزا محمد مهندس / 1292 - 1294 ق
15. هدایت الحجاج / سید محمدرضا طباطبائی / 1296 ق
16. سفرنامه مکه / نجم الملک / 1296 ق
ج 4
17. سفرنامه مکه / حسام السلطنه / 1297 ق
18. سفرنامه مکه / عصمت السلطنه دختر فرهاد میرزا / 1297 ق
19. سفرنامه منظوم حج / مشتری طوسی / 1297 ق
20. سفرنامه مکه / میرزا عبدالحسین خان افشار / 1299 ق
21. تیر اجل در صدمات راه جبل / ناشناخته / 1299 ق
22. سفرنامه مکه / ناشناخته / 1299 ق
23. سفرنامه منظوم حج / ناشناخته / 1300 ق
24. سفرنامه مکه/ رحمت الله بن ملاعاشور بخارایی / 1303 ق
ج 5
25. سفرنامه مکه / محمد حسین فراهانی / 1302 ق
26. سفرنامه مکه / نایب الصدر شیرازی / 1305 ق
27. سفرنامه مکه و عتبات / میرزا عبدالمجید مجدی / 1305 ق
28. سفرنامه مکه / محمدرضا ظهیر الملک / 1306 ق
29. روزنامه سفر حج / بانو علویه کرمانی / 1309 ق
ج 6
30. حج نامه / حاجی سلیم خان تکابی / 1310 ق
31. سفرنامه منظوم حج / ناشناخته ق
32. سفرنامه منظوم حج / ناشناخته / 1314 ق
33. سفرنامه مکه / ملا ابراهیم کازرونی / 1315 ق
34. سفرنامه مکه / امین‌الدوله / 1316 ق
35. گزارش حج سال 1316ق
36. سفرنامه عتبات و حج / ناشناخته / 1317 ق
37. سفرنامه شهاب / عبدالسلام تربتی / 1317 ق
ج 7
38. روزنامه سفر عتبات و مکه مکرمه / وقار الدوله / 1317 ق
39. سفرنامه مکه معظمه / حاجی عبدالله قراگوزلو / 1319 ق
40. سفرنامه حج / رئیس الذاکرین / 1319 ق
41. تفصیل سفر مکه معظمه / مدیر الدوله / 1321 ق
42. سفرنامه مکه معظمه / مخبر السلطنه / 1322 ق
43. سفرنامه مکه / میزرا داود وزیر وظایف / ق 1322
44. سفرنامه مکه / میرزا علی اصفهانی / 1331 ق
45. سفرنامه مکه / ابوالقاسم مرجانی / 1331 ق
ج 8
46. سفرنامه مکه / محمد حسین منشی زاده / 1339 ق
47. سفرنامه مکه / سید فخر الدین جزائری / 1340 ق
48. سفرنامه مکه / ایاز خان قشقائی / 1340 ق
49. سفرنامه حج / سید احمد هدایتی / ق 1338
50. سفرنامه مکه / لطفعلی خان اعلائی / 1348 ق