سرود ملی جمهوری اسلامی چگونه تغییر کرد؟
احسان احمدی: متولدین دهه شصت، یادشان می‌آید که سرود ملی ایران در آن دوره با «شد جمهوری اسلامی به پا» آغاز می‌شد.
آن‌ها احتمالا خواندن دسته‌جمعی این سرود را در مدرسه به یاد می‌آورند. یا وقتی ساعت برنامه‌های تلویزیون به اتمام می‌رسید، این سرود پایان برنامه‌های تلویزیون را اعلام می‌کرد.
دهه شصتی‌ها گروهی هستند که دو سرود ملی را در انقلاب اسلامی تجربه کردند. البته پدران و مادران دهه شصتی‌ها سرودهای دیگری را هم تجربه کرده‌اند و نسل بعدی با «سر زد از افق...» سرود ملی خود را در پیروزی‌های ملت زمزمه می‌کند.
اولین سرود ملی
سرود ملی نماینده هویت هر ملت است و شاید به همین دلیل است که هر بار نواخته می‌شود، همگان به احترام آن بپا می‌خیزند. اما این فقط دهه شصتی‌ها نیستند که به سرود ملی حس نوستالژیک دارند.
پیشینه سرود ملی در ایران به عهد ناصری برمی‌گردد. گویا ناصرالدین‌شاه که در سفرهایش به فرنگ، شاهد اجرای سرودهایی توسط گروه‌های موسیقی نظامی بود، تصمیم گرفت یک سرود مشابه برای اجرا در دربار و مراسم رسمی تهیه شود. از دولت فرانسه کمک خواستند و وزیر جنگ فرانسه یک موسیقیدان را روانه ایران کرد. او در دارالفنون کرسی موسیقی دایر کرد. حاصل این تلاش‌ها یک قطعه موسیقی بی‌کلام با نام «سلام شاه» بود. این سرود را اخیرا با شعر «ایرانِ جوان» بر روی موسیقی آن، بارها از رادیو و تلویزیون شنیده‌اید.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مدت کوتاهی سرود «ای ایران» به عنوان سرود ملی معرفی شد، اما دیری نپایید که سرود «پاینده بادا ایران» با موسیقی محمد بیگلری‌پور جای آن را گرفت. سرودی که این‌گونه آغاز می‌شد: «شُد جمهوری اسلامی بپا / که هم دین دهد هم دنیا به ما». این سرود ۱۲ بیتی با این مصرع پایان می‌یافت: «در سایه قرآن جاودان/ پاینده بادا ایران». اما چه شد که سرود ملی ایران پس از انقلاب اسلامی در دهه هفتاد تغییر کرد.
سرودی خوب اما طولانی
سرود «پاینده بادا ایران» نمی‌توانست بسیاری انتظارات را برآورده کند، چون کمی طولانی بود و این برای یک سرود ملی - که نقشی سمبلیک دارد و باید در مراسم رسمی و غیررسمی خوانده شود و احیانا همه به احترام آن بلند شوند- یک نقطه ضعف بود. ظاهرا این مساله مورد انتقاد هیات‌های دیپلماتیک ایرانی هم بوده است. همه این‌ها باعث شد تا در جلسه مشترک رهبر معظم انقلاب با آقای محمد هاشمی - رییس وقت سازمان صدا و سیما - صحبت از سرود ملی بشود: «ایشان در آن جلسه مطرح کردند که مثلا این سرود جمهوری اسلامی سرود خوبی است، ولی به دلیل طولانی بودن یا به دلیل بعضی از اشکالات دیگری که آن وقت مطرح کردند، مناسب سرود ملی نیست. این بود که مطرح کردند بهتر است این سرود عوض بشود. طبعا من در آن جلسه از ایشان سوال کردم که حالا این سرودی که حضرتعالی می‌فرمایید، چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟ محتوایش چگونه باشد؟ نوع آهنگش چگونه باشد؟ شعرش چه باشد؟»
آقای محمدرضا احمدیان - از مدیران وقت موسیقی در سازمان صدا و سیما- درباره پاسخ رهبر انقلاب به آقای هاشمی این‌گونه می‌گوید: «این مطالب شامل این بود که سرود جمهوری اسلامی حتما باید موجز باشد و حتما دارای لحن حماسی باشد، از ریشه‌های موسیقی ایرانی برخوردار باشد و احیانا شعری که برای این سرود، سروده خواهد شد، ذکری از حضرت امام و شهدا حتما در آن وجود داشته باشد.»
با قطعی شدن تصمیم تغییر سرود ملی، فراخوانی از آهنگسازان صورت گرفت تا کسانی که می‌توانستند در این زمینه اثر قابل قبولی ارائه دهند، کارهای پیشنهادی خود را عرضه کنند. از حدود ۳۵ نفر از آهنگسازان برای شرکت در این فراخوان دعوت به عمل آمد. پس از این فراخوان، شورا و دبیرخانه‌ای در صدا و سیما برای این موضوع تشکیل شد. محصول این فراخوان، حدود ۶۸ اثر بود که آهنگسازهای مختلف برای سرود ملی جمهوری اسلامی ایران ساخته بودند. شورا تصمیم گرفت نت‌های ارسالی آهنگسازها را ابتدا در دبیرخانه بررسی کنند، سپس کدگزاری کنند و اسامی آهنگسازها را از روی آن حذف کنند. به این ترتیب اعضای شورا وقتی آثار ارسالی را بررسی می‌کردند، نمی‌دانستند که هر نت را کدام آهنگساز ساخته است.
انتخاب را به عهده شورا گذاشتند
تمامی آثار ارسالی در شورا بررسی شد. نت‌ها بررسی می‌شد و هر یک امتیازی می‌گرفت. در پایان ۱۰ قطعه انتخاب شد. از این ۱۰ قطعه یک اجرای ابتدایی تهیه و ضبط کردند و صوت آن‌ها را به دفتر رهبری فرستادند. آقای احمدیان در این‌باره می‌گوید: «این ۱۰ اثر به دفتر ایشان ارسال شد تا ما نقطه نظرات ایشان را بگیریم. اما انتظار ایشان این بود که این آثار با یک نگاه کارشناسانه‌تر، با دقت بیشتر و جامع‌تر بررسی بشوند و به یک تعداد کمتری برسند تا ایشان هم بتوانند انتخاب دقیق‌تری انجام دهند.»
اما روایت نادر مرتضی‌پور، رهبر وقت ارکستر سمفونیک سازمان صدا و سیما هم درباره واکنش رهبر انقلاب به این ۱۰ اثر شنیدنی است: «ایشان هر ۱۰ کار را شنیدند، نظرات بسیار کارشناسانه‌ای دادند که برای خود من خیلی جالب بود. بعضی از کارها را می‌گفتند خیلی حماسی و مثل مارش‌های ارتشی است. بعضی از کارها را می‌گفتند تهییج کننده است. بعضی را گفتند خیلی آرام است و برای سرود ملی خیلی مناسب نیست. جالب این بود که ما فکر می‌کردیم ایشان از مجموع این آثار یک یا چند کار را انتخاب می‌کنند. اما ایشان انتخاب را به عهده شورا گذاشتند. البته نظرات خودشان را هم دادند و نکات ظریفی را هم که لازم بود رعایت بشود، یادآوری کردند.»
هنوز این ۱۰ اثر برگزیده با کد شناخته می‌شد و مشخص نبود کدام اثر متعلق به کدام آهنگساز است. آثار به شورای معاونین سازمان صدا و سیما بازگردانده و قرار شد شورا از میان این ۱۰ اثر، تعداد کمتری را انتخاب کند. شورا برای این کار از شورای موسیقی مشاوره گرفت. پس از بررسی مجدد آثار، سه قطعه به عنوان آثار برگزیده انتخاب شد. از اینجا به بعد کدها برداشته شد و اسامی آهنگسازها مشخص شدند. این سه اثر را به آهنگسازانشان بازگرداندند تا آثارشان را تنظیم کنند و کار را به سازمان ارائه دهند. سپس ارکستر سمفونیک و گروه کر صدا و سیما این سه قطعه را اجرا کرد.
سه قطعه برگزیده پس از اجرای نهایی، برای دفتر رهبری ارسال شد. نادر مرتضی‌پور، درباره واکنش رهبر انقلاب به این سه اثر چنین گفت: «ایشان از سه قطعه دو تا را چند بار شنیدند و سرود ملی فعلی را از جهت روان بودن ملودی و اینکه راحت می‌شود سرود و ملودی آن را به خاطر سپرد و اینکه به دلیل فراز و نشیب‌های مناسبی که دارد و از همه مهم‌تر، مقدمه، پیش‌آگهی و فان‌فار آن انتخاب کردند.»
دیدار سازنده سرود جدید با رهبر انقلاب
سازنده این اثر منتخب، دکتر حسن ریاحی بود. او که آن زمان مدیرکل مرکز موسیقی سازمان صدا و سیما بود، درباره ساخت اثر خود می‌گوید: «یادم می‌آید در آن زمان فکر من مشغول طراحی سرود ملی بود. چون باید سرود ملیِ ماندگاری می‌شد. خب خیلی به خلوت می‌رفتم و فکر می‌کردم. دو مساله برای من بسیار مهم بود. مساله اول اینکه باید سرود ملل مختلف جهان را مطالعه می‌کردم و می‌دیدم از لحاظ هارمونی، فرم و مدت، آن‌ها چه کار کرده‌اند؟ البته سرودهایی را بررسی می‌کردم که به نظرم موفق بودند. مساله مهم‌تر برای من این بود که سرود ملی باید الهام گرفته از موسیقی کشور ایران می‌بود که من دستگاه ماهور - که همان ماژور فرنگی‌هاست- را انتخاب کردم و بر اساس این دستگاه - پیش‌درآمد ماهور- این اثر را ساختم.»
ریاحی آن دیدارش با رهبر انقلاب را این‌چنین روایت می‌کند: «زمانی که سه سرود انتخاب شد، ما رفتیم خدمت ایشان. این سه سرود پخش شد. ایشان در مورد سرودی که من ساخته بودم توضیحاتی خواستند که من خدمتشان گفتم که الهام گرفته از پیش‌درآمد ماهور است و فرودش گوشه می‌گلی است و با اوج هم تمام می‌شود. ایشان اظهار رضایت داشتند از اینکه ملودی روان و ساده‌ای است و راحت به ذهن می‌نشیند. البته نظر نهایی‌شان را اعلام نکردند و گفتند که لازم است که من بیشتر گوش کنم و مشورت بکنم. جلسه بسیار خوب و به یادماندنی‌ای بود. در مورد اوج این اثر هم صحبت کردند و من گفتم هدف من بیشتر شکوه و عظمت ایران بوده است.»
پس از دو ماه دکتر حسن ریاحی از آقای محمد هاشمی شنید که کار او را به عنوان قطعه برگزیده انتخاب کرده‌اند: «این افتخار بزرگی بود برای من؛ به خصوص زمانی که این اثر اجرا می‌شد و مردم آن را زمزمه می‌کردند. مساله دیگری که من را بسیار خوشحال می‌کرد، زمانی بود که قهرمانان ما در جهان امتیاز می‌آوردند و در سکوی اول قرار می‌گرفتند و این سرود به عنوان سرود ملی اجرا می‌شد. من هم خیلی احساس غرور می‌کردم و احساس می‌کردم که در کنار این قهرمانان هستم.»
شب سوم خرداد ۱۳۷۱
رییس وقت سازمان صدا و سیما در نامه‌ای که در ۲۷ اردیبهشت‌ماه ۱۳۷۱ به رهبر معظم انقلاب می‌نویسد، روند تولید سرود جدید را این‌گونه توضیح می‌دهد: «در اجرای فرمان مورخ ۲ بهمن ۱۳۶۹ حضرت مستطاب‌عالی هیاتی متشکل از شعرا و موسیقیدان و اساتید ذی‌صلاح به منظور تجدیدنظر در سرود ملی جمهوری اسلامی ایران تشکیل گردید و با ارشادات حضرتعالی آهنگ، شعر و اجرای نهایی سرود جمهوری اسلامی ایران در تاریخ ۱۲ مرداد ۱۳۷۰ تکمیل و به تصویب جنابعالی رسید و مقرر فرمودید در یکی از مناسبت‌های ملی اجرا و از آن روز سرود جدید جایگزین سرود فعلی گردد.»
آقای محمد هاشمی در ادامه نامه روز سوم خرداد را برای آغاز پخش سرود جدید پیشنهاد می‌دهد: «روز سوم خردادماه سالروز حماسه فتح خرمشهر و روز هفتم خردادماه سالروز افتتاح مجلس شورای اسلامی ایام مناسبی برای آغاز و جایگزینی سرود ملی می‌باشد. لهذا استدعا دارد اجازه فرمایید از شب سوم خرداد ماه سال جاری پخش سرود جدید از صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران آغاز گردد و از روز هفتم خرداد ماه پس از اجرا در مراسم افتتاحیهٔ مجلس شورای اسلامی در سراسر کشور و مناسبت‌های بین‌المللی به عنوان سرود ملی جمهوری اسلامی ایران جایگزین سرود فعلی شود.»
یک روز بعد رهبر معظم انقلاب به این نامه پاسخ می‌دهند: «با پیشنهاد موافقت می‌شود. خوب است مضامین انقلابی سرود جدید در طول این ایام برای ملت آگاه و هوشیارمان تشریح شود.» همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محمدی گلپایگانی، رییس دفتر مقام معظم رهبری نیز در نامه‌ای خطاب به رییس وقت سازمان صدا و سیما، تشکر و قدردانی حضرت آیت‌الله خامنه‌ای را از پدیدآورندگان سرود ملی جدید جمهوری اسلامی به اطلاع ایشان می‌رساند.
بنابراین شب سوم خردادماه ۱۳۷۱، سرود جدید ملی جمهوری اسلامی ایران جایگزین سرود پیشین می‌شود؛ سرودی که سال‌ها است طنین آن در ذهن هر ایرانی نشسته و یادآور روزهای غرورآفرین و پرافتخار فرزندان ایران در میادین مختلف است.
پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار آیت‌الله خامنه‌ای
نظرات