15 خرداد در آئینه مطبوعات داخلی
اشاره:
تاریخ مطبوعات ایران در تناسب با تاریخ سیاسی و سپس تاریخ فرهنگی کشور،قابل ارزیابی اسـت.چه بسا این تناسب در دوره پهلوی روشن‌تر از دیگر ادوار باشد؛چرا که فراز و فرود امـور سیاسی،چه دوره رضا شـاه و چـه در زمان سلطنت پسرش،و متعاقب آن دگرگونیهای فرهنگی،به نحوی چشمگیر بود که نخستین امواج آن به صفحات جراید می‌رسید و سپس دیگر صحنه‌های جامعه را در برمی‌گرفت.وابستگی سیاسی،رشد و فراگیر شدن اختناق و سانسور از یک طـرف و رشد نایافتگی و کم‌تجربگی جامعه مطبوعات از سوی دیگر،بویژه در زمان پهلوی دوم،مطبوعات را تبدیل به فرمایشی‌ترین بخش فرهنگی کشور سازمان‌یافته احزاب دولتی.در چنین فضایی،چرخ مطبوعات،توانی جز کشیدن ارابه نظام شاهنشاهی را نـداشت و بـه همین جهت پس از کودتای 28 مرداد 1332 و تحکیم پایه‌های دیکتاتوری محمد رضا پهلوی،آفتاب مطبوعات تا 25 سال بعد،در غروبی تحمیلی فرو خفت و ادبیاتی که از روشنایی حقیقت به دور بود،زبان جراید کشور گردید.در چـنین فـضایی،تبلیغ از آنچه که به«اصلاحات»مشهور شد و بعدها«انقلاب شاه و ملت»لقب گرفت،آغاز گردید.سیاستهای امریکا برای ملحق کردن ایران به جهان سرمایه‌داری و تبدیل آن به یکی از بلوکهای دنـیای غـرب-چه از لحاظ سیاسی و چه از نظر اقتصادی-ایجاد بازار مصرف،حضور بنگاههای اقتصادی در ایران،تأمین امنیت برای صدور انرژی از خلیج فارس و بالاخره پشتیبانی از دولت اسرائیل،واقعیتهایی بودند که مطبوعات وقت بـه نـام دگـرگون کردن ایران،عبوز از سنت و رسـیدن بـه مـدرنیسم(دروازه‌های تمدن)و بالاخره پیشرفت و آبادانی معرفی کردند و به همین نسبت،مخالفان را مخالف تمدن،مرتجع،عقب مانده و دشمن اصلاحات نامیدند.با نـگاهی گـذرا بـه مطبوعات ایران در اوایل دهه چهل، بویژه پس از درگذشت آیـت اللّه سـید محمد حسین طباطبایی بروجردی،در می‌یابیم که در رفتاری مشابه و هماهنگ به تبلیغ برنامه‌های محمد رضا پهلوی در نوسازی(!)کشور پرداختند و زمـانی کـه صـدای مخالفان و پیشگام آنان امام خمینی در نقد و سپس افشای پشت پردهـ این طرحها بلند شد،مواضع رسمی حکومت را که همانا تحقیر و سرکوب معنوی این گروه بود،منعکس کردند.
نـکته دیـگر آنـکه شخصیت سیاسی اصحاب مطبوعات در ماهیت موضع‌گیری جراید بسیار مؤثر بود.بـیشتر آنـان وابسته به سیاست رسمی و رشدیافته حمایت حکومت بودند.برای نمونه عباس مسعودی،مدیر روزنامه اطلاعات از سـناتورهای انـتصابی مـحمد رضا پهلوی در مجلس سنا بود.مصطفی مصباح‌زاده مدیر روزنامه کیهان-که جـایگزین عـبد الرحـمن فرامرزی از گردانندگان اداره سانسور وزارت فرهنگ شده بود-غیراز نمایندگی مجلس شورای ملی در دوره‌های 15،16،17 و 21،و سـناتوری دورهـ هـفتم مجلس سنا،از اعضای شبکه جاسوسی بدامن بود.و یا عبد اللّه و الا مدیر وقت تهران مصور،روابـط نـزدیکی با دربار و ساواک داشت.علی بهزادی مدیر مجله سپید و سیاه که اخبار مـربوط بـه خـاندان سلطنتی را با تفصیل و توصیف بسیار نقل می‌کرد،عضو لژهای فراماسونری خیام، کوروش،نور،آسـیا و رازی بـود.او به نشان تاج اهدایی از طرف شاه می‌بالید و با امیر عباس هویدا دوستی تـنگاتنگی داشـت.عـلی اصغر امیرانی صاحب امتیار مجله خواندنیها،برای ماندگاری خود و جریده‌اش از دادن هر امتیازی به حکومت ابـا نـداشت و خوردن نان به نرخ روز را عیب نمی‌پنداشت.تلون مطبوعاتی او موجب شد که نـشانهای هـمایون،تـاجگذاری و اصلاحات ارضی بگیرد و مخالف‌خوانیهای ظاهری او تأثیری در توجه مثبت حکومت به او نداشت.همکاری او با اسرائیل و سـاواک از سـیاه‌ترین نـقاط پرونده سیاسی‌اش به شمار می‌رود.
این مقاله گزارشی است از انعکاس واقعه 15 خـرداد در آیـینه مطبوعات؛مطبوعاتی که پیش از آن از زیر تیغ دولت اسد اللّه علم گذشته و بیش از 50 جریده به تعطیلی کشانده شـده بـود.
در 15 خرداد 1342 تیتر اصلی اکثر مطبوعات به حوادث این روز،خصوصا بازداشت آیت اللّه خـمینی اخـتصاص داشت.تیتر برخی نشریات در 15 خرداد 1342 چنین بـود:
آیـت اللّه خـمینی و آیت اللّه قمی دستگیر شدند.(اطلاعات،15/3/1342).
سـرلشکر پاکـروان(رئیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور):آقایان خمینی و قمی توقیف شدند. (پیغام امروز-15/3/1342).
اظـهارات تـیمسار سرلشکر پاکروان معاون نخست وزیـر و رئیـس سازمان امـنیت کـشور دربـاره حوادث دو روز اخیر کشور.(کیهان-15/3/1342).
اعلامیه شـهربانی کـل کشور؛تعقیب متخلفین از قانون.(کوشش-15/3/1342).
به موجب اعلامیه شهربانی کل کشور بـه دنـبال دادن شعارهای سیاسی به وسیله بعضی دسـتجات، تظاهرات در خیابانها تهران مـمنوع شـد.(اطلاعات-15/3/1342).
عزاداری به تظاهرات سـیاسی تـبدیل شد،شهربانی کل کشور.(کیهان-15/3/1342).
نخست وزیر:مخالفان اصلاحات ارضی تنبیه می‌شوند.(بـامشاد-15/3/1342).
مـحور اصلی مطالب مطبوعات در روز 15 خرداد 1342 مـصاحبه پاکـروان بـود.این مصاحبه در اکـثر روزنـامه‌ها به صورت کامل بـه چـاپ رسید.پاکروان،ساعتی پیش از شرکت در این مصاحبه،در نامه‌ای به ریاست اداره دادرسی ارتش،درخـواست صـدور قرار بازداشت آیت اللّه خمینی را امضاء کـرده بـود.
روزنامه کـیهان در گـزارشی از کـنفرانس مطبوعاتی پاکروان نوشت:
«سـاعت یک و نیم بعد از ظهر امروز تیمسار سرلشکر پاکروان معاون نخست وزیر و سرپرست سازمان اطلاعات و امـنیت کـشور طی یک کنفرانس مطبوعاتی که در کـاخ نـخست وزیـری بـا حـضور خبرنگاران خارجی و داخـلی تـشکیل شده بود، پیرامون جریانات روز و تظاهرات دو روز اخیر اطلاعاتی به خبرنگاران داد.»
پاکروان در ابـتدای ایـن مـصاحبه به خبرنگاران گفت:
«مذهب رسمی ایران مـذهب مـذهب شـیعه اثـنی عـشری اسـت.مذهب ما مانند ملیت و سلطنت از تجلیات موجودیت ایرانی ماست.هیچ کدام از این تجلیات نمی‌توانند از هم دیگر تفکیک گردد و ما سربازان ارتش شاهنشاهی همان‌طور که برای شاه و کـشور حاضریم جان خود را فدا کنیم برای دفاع از مذهبمان تا آخرین قطره خون خود ایستادگی خواهیم کرد...»
پاکروان در ادامه سخنان خود گفت:
«طبقه روحانیون برای اینکه محترم باشند باید به وظـیفه مـعنوی خود عمل نموده و از هر طمعی و هر جاه‌طلبی و هر هوسرانی دوری کنند.احتیاج به گفتن نیست که چون روحانی بشر است،در طبقه روحانیون خوب و بد وجود دارد ولی خوشبختانه روحانیون ایران عـموما اشـخاص با تقوی و با فضیلت هستند و بیشتر آنها مورد احترام و علاقه عامه قرار گرفته‌اند.اخیرا روش بعضی از روحانیون طوری بوده است که اشکالات قابل‌ملاحظه‌ای ایـجاد کـرده است و اولیاء امور برای حـفظ مـصالح عالیه کشور اقدام نمایند.
پاکروان سپس شرحی از روند اصلاحات ارضی و دیگر اقدامات رژیم شاه داد و مدعی شد:
«عده بسیار محدودی از روحانیون با همدستی عناصر بـسیار پلیـد خواسته‌اند از نفوذ معنوی خـود یـک تلاش مذبوحانه به کار برند و برخلاف اراده تمام ملت جلو اقدامات آزادی‌بخش اعلی حضرت همایون را گرفته و امیال پلید خود را ارضا کنند.»
پاکروان با محکوم کردن مخالفان اصلاحات ارضی در ایران آنان را مـتهم بـه زد و بند با دشمنان خارجی ایران کرد و گفت:
«آقای خمینی با مشاهده این وضع تصور می‌کرد که بتواند با بهره‌برداری از عوامل مرتجع و خائن از این راه بزرگ شود و در عالم تشیع به مقامی بـرسد،عـلمدار یک نـقشه خائنانه شد.ابتدا به‌طور مذبوحانه سعی کرد جلو اصلاحات را بگیرد اما وقتی که دید تمام ملت در ایـن راه از شاهنشاه پشتیبانی می‌نمایند فهمید تنها راه موفقیت این است که با دشـمنان داخـلی و خـارجی ایران زد و بند نماید.»
پاکروان در بخش دیگری از این مصاحبه گفت:
«آقای خمینی و آقای قمی و عده زیادی دستگیر شـده‌اند. ایـن اشخاص باوجود مقام خیلی ارجمندی که در عالم روحانیت پیدا کرده‌اند خواسته‌اند بلوایی بـه راه اندازند و شـاید در بعضی موارد موفق شده‌اند.این افراد بدون در نظر گرفتن مصالح عالیه کشور و بدون رعایت مـنافع طبقات محروم،با تمام عناصر مرتجع همدست شده‌اند و متوالیا تحریک کردند و از هیچ کـار و تهمت کوتاهی نکردند و کـار بـه جایی رسید که با عوامل خارجی تماس گرفتند.»
پاکروان در ادامه تأکید کرد که این‌بار سران وقایع اخیر تعقیب خواهند شد.پاکروان همچنین در پاسخ به سئوالی درباره دخالت جمال عبد الناصر در وقـایع اخیر گفت:
ما کار را در خارج موردنظر قرارد داده‌ایم و برای ما یقین حاصل شده که مقدار زیادی پول از خارج کشور در اختیار خمینی گذاشته شده و جمال عبد الناصر در جریانات اخیر نظر داشته است.»
پاکـروان در ادامـه از محاکمه و مجازات متهمان وقایع اخیر خبر داد و اعلام کرد تاکنون سی نفر بازداشت شده‌اند و عده دیگری نیز بازداشت خواهند شد.پاکروان همچنین گفت به دنبال بازداشت خمینی در قم و تجیش نیز تـحریکات و اغـتشاشاتی ایجاد کرده‌اند.پاکروان در پاسخ به سئوال خبرنگاران درباره دستگیری رهبران جبهه ملی پاسخ داد هیچ کدام از آنها بازداشت نشده‌اند.وی همچنین اعلام کرد لزومی برای اعلام حکومت نظامی نمی‌بیند.
مصاحبه پاکـروان خـوراک تبلیغاتی مطبوعات در روزهای بعد بود و آنها قیام 15 خرداد را حرکتی ارتجاعی که با کمک مالی جمال عبد الناصر،رئیس جمهور وقت مصر،طراحی شده بود،معرفی کردند.
حجم خبرهای مـربوط بـه حـادثه 15 خرداد،در مطبوعات روز بعد گسترده‌تر بـود.روزنـامه‌ها در ایـن ضمن پرداختن به وقایع 15 خرداد،از اعلام حکومت نظامی در تهران و شیراز و... خبر دادند.
برخی از عناوین مطبوعات در روز 16 خرداد 1342 بدین شرح بود:
نزاع بـزرگ در قـم.(کـیهان-16/3/1342).
در تظاهرات دیروز و امروز عده‌ای کشته شدند و مؤسسات و مـغازه‌ها و سـینماها مورد هجوم و آتش‌سوزی قرار گرفت.(اطلاعات-16/3/1342).
حمله پلیس به تظاهر کنندگان.(کیهان-16/3/1342).
پاسبانها سوختند.(کیهان-16/3/1342).
کتابخانه پارک شهر آتـش گـرفت.(کـیهان-16/3/1342).
تظاهرات در قم،مشهد،شیراز؛در قم عده‌ای کشته شدند و در شیراز حـکومت نظامی اعلام شد. (اطلاعات-16/3/1342).
در تهران و شیراز حکومت نظامی اعلام شد.(پست تهران-16/3/1342).
اعلامیه شماره یک فرمانداری نظامی؛نـصیری.(اطـلاعات-16/3/1342).
نـخست وزیر:توطئه خطرناکی که به موقع کشف شد.(اطلاعات-16/3/1342).
نخست وزیـر؛دشـمنان ایران توطئه و تشنج ایجاد می‌کنند.(کیهان-16/3/1342).
نطفه آشوب و غوغای دیروز در کجا بود؟(بامشاد-16/3/1342).
انتقام ارتجاع.(پست تـهران-16/3/1342).
انـعکاس وقـایع ایران در دنیا؛خبرگزاریهای خارجی و قایع دو روزه اخیر ایران را به دنیا مخابره کردند.(اطـلاعات-16/3/1342).
تـاس؛تـظاهرات دیروز تهران را ارتجاعی اعلام کرد.(کیهان-16/3/1342).
روزنامه پست تهران درباره وقایع روز گذشته نوشت:
«دامـنه تـظاهرات صـبح دیروز بالا گرفت و تظاهر کنندگان در خیابانهای بوذر جمهری،سیروس، مولوی،میدان ارک،جلو وزارت دارایـی و دادگـستری و چهارراه گلوبندک،جلو پارک شهر، ناصر خسرو و باب همایون پراکنده شدند و دست به تـظاهرات زیـادی زدنـد و با چوب‌دستیهایی که در دست داشتند به هرچه می‌رسیدند می‌زدند و می‌شکستند.تظاهر کنندگان که هـنوز بـه‌طور آزاد در خیابانها حرکت می‌کردند در ابتدا به چند دکان در خیابانها و محلات مذکور که باز بـوده حـمله کـردند و شیشه‌های آنها را خرد کردند و پس از حرکت این دستجات در خیابانها،دکانها و مؤسسات به حالت تعطیل درآمد و دکـانها از تـرس حمله‌کنندگان بسته شد.»
این روزنامه در ادامه از تعطیلی مؤسسات دولتی و بانکها در اثر ازدحـام مـردم خـبر داد و نوشت:
«مقارن ظهر دیروز که تظاهرات خیابانی به حد اعلای خود رسیده بود و تظاهر کـنندگان در اثـر مـواجه شدن با قوای انتظامی در خیابانهای تهران پراکنده شده بودند عبور و مرور در نـقاط مـرکزی و حدود بازار و اغلب خیابانهای تهران به کلی قطع شد و علت این امر این بود که مـتظاهرین کـلیه وسایط نقلیه دولتی،شخصی و اتوبوسها را خرد می‌کردند و بدین علت رفت و آمد اتـومبیلها و وسـایط نقلیه در خیابانها به کلی قطع شد.»
پسـت تـهران در ادامـه گزارش خود،از آتش‌سوزیهای گسترده در شهر تهران و هـمچنین بـه آتش کشیده شده کتابخانه پارک شهر خبر داد.به نوشته این روزنامه،عده‌ای نیز بـه بـاشگاه ورزشی جعفری[متعلق به شعبان جـعفری]حمله و شـیشه‌های آن را خـرد کـردند و کـتابخانه باشگاه را به آتش کشیدند.همچنین د خـیابان شـاهپور و خیابان خراسان نیز چند اتوبوس به آتش کشیده شد و شیشه‌های سینماهای سـعدی و حـافظ خرد شد.در برخی از نقاط شهر نـیز چراغهای راهنمایی و کیوسکهای تـلفن نـیز تخریب شدند.پست تهران در پایـان گـزارش خود از تهران نوشت:
«تظاهرارت خیابانی در تهارن تا بعد از ظهر دیروز به‌طور پراکنده در نـقاط مـختلف شهر تهران و در خیابانهای سیروس،شـوش شـرقی،مـیدان خراسان و شهناز ادامـه داشـت و بعد از شهر دیروز بـا مـستقر شدن نیروهای انتظامی در خیابانها،وضع شه تقریبا به حالت عادی درآمد ولی
تظاهر کنندگان بـه خـیابانهای جنوبی شهر هجوم بردند و در خیابانهای شـوش و سـیروس و میدان شـاه و بـی‌سیم نـجف‌آباد دست به تظاهرات عـمیقی زدند و چون وسایل سازمان آب برای لوله‌کشی قسمت جنوب شهر در میدان شوش انبار شده بود، تـظاهر کـنندگان لوله‌های چدنی را برداشته و با این لولهـ‌ها بـه دکـانها و اتـومبیلها حـمله کردند و چند بـاجه فـروش بلیت اتوبوس به وسیله این لوله‌ها ویران شد...»
دیگر روزنامه‌ها نیز گزارشهایی از وقایع روز گذشته منتشر کـرده بـودند کـه تقریبا همانند گزارش پست تهران بود.روزنـامه کـیهان نـیز از مـصاحبه کـوتاه نـخست وزیر خبر داد.اسد اللّه علم در این مصاحبه به خبرنگاران گفت:
«لازم است این مطلب به اطلاع عموم برسد که حوادث اخیر مسلما به منظور ارعاب مردم بود تا از آن نـتیجه سیاسی گرفته شود و مطابق اطلاعاتی که ما در دست داریم اگر در نتیجه پیش‌بینی دولت حالا اتفاق نمی‌افتاد در دو هفته دیگر به صورت دامنه‌دارتری ظاهر می‌شد که مشکلات دولت و زیان ملت بیشتر می‌گردید.اکنون بـه هـیچ صورتی اشکالی در بین نیست و به هم‌میهنان عزیر خود اطمینان می‌دهم اشخاصی که باعث ناراحتی مردم می‌شوند به شدیدترین وجهی تنبیه خواهند شد و جای هیچ‌گونه نگرانی نیست.»
علم در ادامه ایـن مـصاحبه افزود:
«امروز عده زیادی از طبقات مختلف مردم به من مراجعه کردند.و می‌خواستند از طرف دولت در برابر آشوبگران و خرابکاران شدت عمل بیشتری به خرج داده شـود امـا شدت عمل بیشتری ضرورت نـدارد خـاصه اینکه جریان به صورت عادی برگشته است و قوای انتظامی تسلط کامل بر اوضاع دارند.»
اسد اللّه علم در پایان این مصاحبه گفت:
«این نکته را نیز یـادآور مـی‌شوم که در هر نقطه‌ای از کـشو لازمـ باشد با شدت عمل از این‌گونه عملیات مخرب و مزاحم مردم شرافتمند و اصلاح‌طلب ایران جلوگیری خواهیم کرد ولی خوشبختانه در هیچ نقطه‌ای از کشور چنین احتیاجی برای شدت عمل پیدا نشده است و مردم در آرامـش و سـکوت به سر می‌برند و چون لازم بود که در شیراز چند نفر فورا محاکمه نظامی شوند در آنجا حکومت نظامی اعلام شد تا مقررات حکومت نظامی به موقع اجرا در آید.»
روزنامه پست تهران نـیز از جـلسه عصر روز گـذشته هیئت دولت خبر داد و نوشت:
«دولت به ریاست آقای نخست وزیر تشکیل شد.در این جلسه موضوع حوادث دو روز اخیر مورد بـررسی قرار گرفت.در اطراف این جریانات بحث شد،در این جلسه هسئت دولت مـقررات حـکومت نـظامی در تهران و حومه را تعقیب کردند و تیمسار سپهبد نصیری رئیس شهربانی کل کشور با حفظ سمت به فرمانداری نـظامی تـهران منصورب و مشغول به کار شد.»
رادیو ایران ساعت 7 بعد از ظهر 15 خرداد اعلام کـرد کـه مـقررات حکومت نظامی از ساعت 8 بعد از ظهر درتهران و حومه برقرار است.مطبوعات امروز به انعکاس گسترده مـتن اعلامیه شماره یک فرمانداری نظامی تهران و حومه پرداختند.در این اعلامیه آمده بود:
«چـون به موجب تصویب‌نامه هـیئت دولت بـه منظور حفظ آرامش و امنیت عمومی و رفاه اهالی محترم پایتخت و حومه و جلوگیری از اعمال سوء و اخلالگری عناصر مفسده جو،مقررات حکومت نظامی در تهران و حومه برقرار می‌گردد و تصویب‌نامه دولت نیز از رادیو به استحضار عامه رسـیده است،اینک لازم می‌دانم موارد زیر را جهت اطلاع اهلی محترم پایتخت اعلام و انتظار دارد که در حفظ نظم و آرامش با مأمورین انتظامی جهت همکاری کوشش فرمایند.
1-از این تاریخ تا صدور اعلامیه قانونی از سـاعت 22(10 شـب)تا 5 صبح عبور و مرور در شهر و حومه مطلقا ممنوع است و چنانچه به دستور توقف مأمورین انتظامی توجه ننمایند به سوی آنان تیراندازی خواهد شد.(به تصویر صفحه مراجعه شود)
2-اجتماعات بـه کـلی قدغن است و افراد و اشخاص حق توقف و اجتماع در معابر را نداشته و با اولین اخطار مأمورین انتظامی باید فورا متوقف شوند.
3-افرادی که شغل و کار آنها ایجاب می‌کند که هنگام شب از خـانه خـارج شوند از قبیل اطباء و داروسازان و غیره باید اجازه مخصوص از فرمانداری ناظمی تحصیل نمایند...»
به دنبال انتشار این اعلامیه،پست تهران از انتصابات جدید در فرمانداری نظامی تهران خبر داد و نوشت:
«تیمسار سرلشکر اویـسی فـرمانده لشـکر یک گارد به معاونت فـرمانداری نـظامی و سـرکار سرهنگ ستاد صمدیان‌پور رئیس اداره اطلاعات شهربانی کل با حفظ سمت به ریاست ستاد فرمانداری و تیمسار سرتیپ محسن به‌آفرید به سمت دادسـتان فـرمانداری نـظامی منصوب شدند.»
خبرنگار روزنامه کیهان نیز از شیراز خـبر داد:
«بـه دنبال تظاهرات امروز مردم شیراز از طرف لشکر 10 پیاده فارس در سراسر شیراز و حومه حکومت نظامی اعلام گردید.در جریان تظاهرات امـروز چـند نـفر کشته و زخمی شدند. تظاهر کنندگان در خیابان زند،سینما حافظ و چـند مشروب‌فروشی و یک جیپ شهربانی را آتش زدند.»
فرمانداری نظامی شیراز و حومه که به فرماندهی سرتیپ تیمسار سرتیپ ابو القـاسم سـهراب‌پور-فـرمانده لشکر 10 پیاده فارس-تشکیل شده بود امروز اولین اعلامیه خود را مـنتشر کـرد.متن این اعلامیه به نقل روزنامه کیهان این‌چنین بود:
«از آنجایی که چند نفر ماجراجو از چندی بـه ایـن طـرف با جمع نمودن عده‌ای ساده لوح به دور خود قصد اخلال در نظم عمومی را داشـته‌اند بـه مـنظور جلوگیری از هرگونه بی‌نظمی و اخلال در امنیت عمومی از ساعت هشت بعد از ظهر امروز 16/3/1342 در شیراز و حومه مـقررات فـرمانداری نـظامی به مورد اجرا گذاشته خواهد شد.طبق ماده 10 قانون فرمانداری نظامی،در مدت فرمانداری نـظامی کـلیه اجتماعات و انجمنها بایستی به کلی متوقف و متروک گردد.از کلیه اهالی شاهدوست و میهن‌پرست شـیراز و حـومه انـتظار دارد در حفظ مقررات مربوط به فرمانداری نظامی با مأمورین انتظامی همکاری نمایند و الا طبق مقررات شـدیدا تـعقیب خواهند شد.ضمنا تا اعلام ثانوی عبور و مرور در شیراز و حومه از ساعت 10 شب تـا 5 صـبح مـمنوع خواهد بود.»
امروز در حالی در دو شهر تهران و شیراز حکومت نظامی اعلام شد که پاکروان،رئیس سـاواک،در مـصاحبه دیروز خود مدعی بود که باتوجه به تسلط قوای نظامی به اوضـاع، حـکومت نـظامی منتفی است.
روزنامه‌های امروز ایران به انعکاس وقایع اخیر در خبرگزاریهای خارجی نیز پرداختند.
روزنامه کـیهان بـه نـقل از خبرگزاری رویتر نوشت:
«پس از اعلام حکومت نظامی،کامیونهای سربازان مسلح به مسلسل و هـمچنین جـیپهای حامل پلیس به خیابانهای تهران سرازیر شدند.دولت خبر دایر بر کشته شدن هزار نفر را تکذیب کـرد. گـفته می‌شود که توقیف آیت اللّه روح اللّه خمینی و بیست نفر از پیروانش موجب تظاهرات دیروز شـده اسـت.رفت و آمد بین ساعت ده شب تا 5 صـبح مـمنوع شـده است.تعدادی تانک زره‌پوش، جیپهای ارتشی و نـیروهای کـلاه خودسر با تفنگهای سرنیزه‌دار و مسلسل،در میدانهای اصلی و نقاط تقاطع محلی تهران و اطراف بـازار مـوضع گرفته‌اند.»
روزنامه کیهان در شماره امـروز خـود به نـقل از رادیـو لنـدن نیز نوشت:
«پیرو اغتشاشات امروز ض دولت،حـکومت نـظامی در تهران اعلام شده است.بیانیه دولت می‌گوید مقررات رفت و آمد از ساعت 22 اسـت.اغـتشاشات امروز متعاقب دستگیری یک رهبر مـذهبی مسلمان[آیت اللّه خمینی]است که پس از تـظاهرات دیـروز علیه طرح اعلی حضرت شـاهنشاه بـرای پیشرفت بانوان و اصلاحات ارضی صورت گرفت.»
خبرگزاری یونایتد پرس نیز از کشته شدن 26 نفر و مـجروح شـدن شصت نفر خبر داد.این خـبرگزاری بـه مـصاحبه پاکروان و علم نـیز اشـاره کرد و به نقل از عـلم گـفت که سی نفر و از جمله آیت الل[ه روح الل]ه خمینی یکی از رهبران برجسته شیعه دستگیر شده‌اند.خبرگزاری فـرانسه نـیز از تهران گزارش داد که در تظاهرات تهران جـسد یـک زن هم دیـده مـی‌شود.کـمونیستهای شوروی نیز چون دیـگر تیغه قیچی،همان رویه غربیها را با حادثه 15 خرداد در پیش گرفتند.روزنامه پست تهران در شماره امـروز خـود به نقل از خبرنگار خبرگزاری رسمی شـوروی،تـاس،نـوشت:
عـناصر ارتـجاعی که از صلاحات ارضـی و آزادی زنـان به شدت ناراضی هستند،روز گذشته دست به تظاهرات زیادی در خیابانهای تهران زدند.»
خبرنگار تاس در ادامه گـزارش خـود افـزود:
«هدف اصلی تظاهر کنندگان عبارت از مختل کـردن بـرنامه‌های اصـلاحاتی اسـت کـه اکـنون از طرف دولت ایران در دست اجرا و یا در دست تهیه است.در شهرهای قم و ری و مشهد نیز که از مراکز بزرگ مذهبی ایرن هستند تظاهرات مشابهی به وقوع پیوسته است.»
خبرنگار تـاس در پایان گزارش خود افزود:
«بدون‌شک تمهیدات مخالفان اصلاحات در ایران با شکست روبه‌رو خواهد شد و اصلاحات اساسی که مورد طرفداری اکثریت مردم ایران است طبق میل یک مشت غیر مسئول و آشـوب‌گر دچـار توقف نخواهد گردید.»
روزنامه اطلاعات نیز در شماره امروز خود به انعکاس وقایع ایرن در خارج از کشور
پردخت.خبرگزاری آسوشیتد پرس اعلام کرد که در تظاهرات 15 خرداد عده زیادی کشته شده و هـزار نـفر مجروح شدند.این خبرگزاری به نقل از سخن‌گوی سفارت امریکا در تهران از حمله تظاهر کنندگان به کانون ایران و امریکا در مقابل دانشگاه تهران خبر داد. در ادامه گـزارش آسـوشیتد پرس آمده بود که تظاهرات 15 خـرداد شـدیدترین تظاهرات ضد دولتی از سال 1953 بوده است و اولین حکومت نظامی پس از ده سال در تهران اعلام شده است. خبرگزاری فرانسه نیز از حمله تظاهر کنندگان به وزارت کـشور و ادارهـ انتشارات و رادیو خبر داد و اعـلام کـرد:
(به تصویر صفحه مراجعه شود) «این اغتشاشات به دنبال عزاداری ماه محرم و شهادت حضرت امام حسین[ع]روی داده و گفته می‌شود رهبری اغتشاشات را گروهی از روحانیون که با سیاست دولت مخالف هستند به عهده دارنـد.در کـریدورهای نخست وزیری ایران گفته می‌شود تظاهارت شدیدی که اکنون در تهران جریان دارد بر اثر دستگیری چند نفر از رهبران مذهبی از جمله آیت اللّه خمینی و فلسفی یکی از وعاظ معروف است.»
این خبرگزاری از کشته شـدن هـشتاد نفر خـبر داد و اعلام داشت افراد مسلح ارتش با جیپهای مجهز به بلندگو و با اسکورت تانکها آغاز حکومت نظامی را اعـلام داشتند.این خبرگزاری در پایان گزارش خود افزود:
«در این تظاهرات تعداد کـمی از دانـشجویان شـرکت داشتند و اعضای جبهه ملی و روشنفکران ترقی‌خواه خود را از جریان برکنار داشته بودند.»
خبرنگار یونایتد پرس نیز از اوضاع تهران در 15 خـرداد 1342 چـنین گزارش داد:
«تظاهرات در حوالی بازار با شدت بیشتری جریان داشت و تظاهر کنندگان به سـوی مـأمورین حـمله می‌کردند و سربازان با خونسردی با سلاحهایشان آتش می‌نمودند.مردی را دیدم که درست در جلو من بـه زمین افتاد.ولی تظاهر کنندگان هنوز هم جلو می‌آمدند و سربازان هم به
شـلیک خود ادامه می‌دادند[...]بـالاخره تـیراندازی متوقف شد و دودها محو گردید[...]به اطرافم می‌نگریستم.قلب تهران مانند صبح بعد از وقوع یک گردباد عظیم به نظر می‌رسید.همه چیز تکه تکه و خرد شده بود.من در بیست سال گـذشته هرگز صحنه‌ای بدتر از این واقعه ندیده بودم.»
در پایان گزارش یونایتد پرس نیز آمده بود:
«در جلو کاخ شاه هفت ردیف سرباز که با مسلسل مسلح هستند صف بسته‌اند. سربازان دیگر تمام راهـهای اصـلی را که به کاخ شاه و عمارات دولتی ختم می‌شود محاضره کرده‌اند.تمام ادارات دولتی تعطیل شده است و شهر مانند یک لقعه محاصره شده می‌ماند.»(به تصویر صفحه مراجعه شود)
روزنامه خراسان کـه جـمعه‌ها نیز منتشر می‌شد در 17 خرداد 1342 مقاله‌ای تحت عنوان «ابزار انزجار»به چاپ رساند.
مطبوعات در طول هفته اول بعد از قیام 15 خرداد یعنی از 18 خرداد 1342 تا 24 خرداد 1342 با محور قرار دادن اظهارات پاکروان و نـخست وزیـر و برخی دیگر از مقالات ریم شاه، قیام 15 خرداد را آشوب و بلوا خواندند که حاصل تلاش آدمهای اجیر شده 25 ریالی است،که از خارج پول دریافت کرده‌اند.علاوه بر این اخبار و تصاویر مربوط بـه حـوادث روز 15 خـرداد نیز انعکاس گسترده‌ای در مطبوعات داشـت.
مـهم‌ترین اخـبار در طول این هفته عبارت بودند از:
آیت اللّه حاج سید عبد الحسین دستغیب در شیراز دستگیر و به تهران منتقل شد.(اطلاعات- 18/3/1342).
خبرگزاریهای خارجی گـزارش مـی‌دهند:مـحاکمه نظامی 15 نفر از روحانیون بزودی آغاز می‌شود.(کیهان-18/3/1342).
بـازداشت‌شدگان مـحاکمه نظامی می‌شوند.(کیهان-18/3/1342).
طبق آمار رسمی دولت،تعدا مقتولین[در تهران و قم]86 نفر و مجروحین 193 نفر اعلام شد،
تا شش هفته دیـگر مـقررات حـکومت نظامی برقرار خواهد بود.(کیهان-18/3/1342).
نخست وزیر:انقلاب عظیم مـلت با هیچ تحریکی متوقف نخواهد شد.(اطلاعات- 18/3/1342).
نسخت وزیر:توطئه اخیر را با پول راه انداختند.(پست تهران-18/3/1342).
دستهای خارجی در حـوادث چـند روزه اخـیر.(پیغام امروز-18/3/1342).
نخست وزیر:ما شدیدا عمل می‌کنیم.(کیهان-18/3/1342).
اسلام اجـازه نـمی‌دهد.(کیهان-18/3/1342).
بدون رتوش:حوادث تأسف‌آور،ع امیرانی.(خواندنیها-18/3/1342).
*** عزاداری عاشورا به تظاهرات سیاسی و نمایشهای خیابانی تبدیل شـد.آیـت اللّه خـمینی و آیت اللّه قمی و فلسفی و عده‌ای از وعاظ بازداشت شدند.(آسیای جوان-19/3/1342).
اخبار و عـکسهای بـلوای تـهران.(آسیای جوان-19/3/1342).
اخبار و عکسهای بلوای تهران.(آسیای جوان-19/3/1342).
آسیای 418 نفر در تهران دستگیر شده‌اند.(اطـلاعات-19/3/1342).
آدم دانـه‌ای 25 ریـال.(پیغام امروز-19/3/1342).
بحران فرو نشست.(کیهان-19/3/1342).
شاه:ارتجاع سیاه با همه مظاهر تمدن مـخالف اسـت.(بامشاد-19/3/1342).
شاه:تجلی روح مرتجعین سیاه را در روز 15 خرداد در تهران دیدم.(صدای مردم- 19/3/1342).
شاه:ملت آمـاده قـربانی دادنـ است.(پست تهران-19/3/1342).
شاه:نیت ارتجاع سیاه این است.(کوشش-19/3/1342).
نخست وزیر:بهلولهای تـازه در سـیاست می‌خواستند ظاهر شوند،ارتباط بعضی مراجع روحانی قم و مشهد با اشرار فارس بـرای مـا مـسلم گردید.(پست تهران-19/3/1342).
نخست وزیر:جاسوسها و پولهای به دست آمده در چند روز آینده با اسم و رسـم و مـنبع کسب پول برای اطلاع عموم معرفی می‌شوند.(اطلاعات-19/3/1342).
باقر مجلسی:دنیا دیگر اجـازه ایـن حـرفها و تظاهرات غیر معقولانه را نمی‌دهد.(کوشش- 19/3/1342).
فئودالهای ایران به خاطر منافع خود می‌خواهند سعادت ملت ایـران را فـدا کـنند.(اطلاعات- 19/3/1342).
روحانیون مورد احترام و توجه دولت هستند.(اطلاعات-19/3/1342)
*** آشوب و بلوا و خون‌ریزی در تهران و قـم و چـند نقطه دیگر.(صبح امروز-20/3/1342).
پس از ده سال سکوت و آرامش یک بار دیگر تهران شاهد حوادث خونینی شد.(صـبح امـروز- 20/3/1342).
شاه:به یاری خداوند و پشتیبانی ملت ایران،انقلاب عظیم ملی را به ثـمر مـی‌رسانیم و با ارتجاع سیاه و مخالفان سعادت ملت مـقابله مـی‌شود.(بـامشاد-20/3/1342).
شاه:هرگز اجازه نخواهیم داد ارتجاع سیاه راه انـقلاب مـلت ایران را سد کند.(پیغام امروز- 20/3/1342).
دکتر الموتی:این(ناامنبها)به زیان مملکت اسـت.(صـبح امروز-20/3/1342).
ارتجاع سیاه نقشه‌های شـومی داشـت.(اطلاعات-20/3/1342).
چـه نـامسلمانیها کـه به اسم مسلمانی شد.(خوشه-20/3/1342).
*** تـهران:پانـزدهم خرداد 1342.(فردوسی-21/3/1342).
چهارشنبه خونین.(خواندنیها-21/3/1342).
آقا پلو گریخت.(اطلاعات-21/3/1342).
شاه:جای تأسف دارد کـه عـده‌ای آلت دست خارجی شدند و به ایجاد بـلوا دست زدند.(خراسان -21/3/1342).
شـعبان جـعفری:من تا آخرین نفس مـی‌گویم شـاه،شاه،حسودان باشگاه را آتش زدند.(پست تهران-21/3/1342).
اعلامیه دولت:دولت به کمک خسارت‌دیدگان می‌شتابد.(پسـت تـهران-21/3/1342).
*** با این میکروب مبارزه کـنید.(اطـلاعات-22/3/1342).
بـازار تهران هم امـروز وضـع عادی به خود گـرفت.(اطـلاعات-22/3/1342).
*** استفاده از گرد آتش‌زا در تظاهرات 15 خرداد(اطلاعات-23/3/1342).
تظاهر کنندگان،پیراهنهای سیاه در بر داشته و به چـوب و کـارد مسلح بودند.(روشنفکر- 23/3/1342).
روسیاهی زغال.(بـامشاد-23/3/1342).
نـاگهان عزاداری بـه مـیتینگ مـبدل شد.(امید ایران-24/3/1342).
هـفته خونینی که بر تهران گذشت:رپورتاژ جامعی از حوادث تثرانگیز چند روزه اخیر تهران.(سپید و سیاه- 24/3/1342). آمـدند،کـشتند،سوختند،رفتند،...(امید ایران- 24/3/1342).
35 هزار کـلمه خـبر از حـوادث 15 خـرداد بـه سراسر جهان مـخابره شـد.(سپید و سیاه-24/3/1342).
تبلیغات مطبوعات علیه قیام 15 خرداد تا پایان خردادماه نیز ادامه پیدا کرد.مقامات دولتـی اظـهارات خـود را درباره دخالت مصر در امور داخلی ایران تـکرار کـردند.مـطبوعات در مـقالات خـود عـوامل قیام 15 خرداد را مرتجعان و آشوبگران مخالف دهقان و کارگر نام نهادند.برخی از عناوین مطبوعات در روزهای پایانی خرداد چنین بود:
سازمان امنیت امروز از یک گوشه اسرار حوادث اخیر پرده بـرداشت.(اطلاعات-25/3/1342).
اسناد توطئه پانزدهم خرداد فاش شد.(اطلاعات- 25/3/1342).
نکته‌ها و خبرهای پشت پرده؛جای وساطت یک مقام روحانی مثل مرحوم آیت اللّه بروجردی بین دولت و مخالفین خالی است.(خوشه-25/3/1342).
همه باهم در تشییع تـابوت ارتـجاع(اراده آذربایجان- 25/3/1342).
*** سرلشکر پاکروان،معاون نخست وزیر و رئیس سازمان اطلاعات و امنیت:دو تن از عمال ناصر به نام محمد القیسی و عبد القادر رباط ظرف یک سال،بیش از پنج میلیون تومان در تهران خـرج کـردند.(کوشش- 26/3/1342).
محمد القیسی:پنج میلیون تومان پول به حاج جواد (به تصویر صفحه مراجعه شود)
نقره‌چی تحویل دادم.(صدای مردم-26/3/1342).
انزجار و تنفر شدید نسبت بـه مـسببین حادثه 15 خرداد.(کوشش-26/3/1342).
*** شکست عـبد النـاصر در ایران مطبوعات قاهره را خشمگین کرده است.(اطلاعات- 27/3/1342).
آشوبگران 15 خرداد دشمن دهقان و کارگر بودند.(اطلاعات-27/3/1342).
روحانیون واقعی از افکار مترقی در چهارچوب تعالیم اسلامی پشتیبانی می‌کنند.(اطـلاعات بـانوان-27/3/1342).
*** این اطلاعات را در هیچ روزنـامه دیـگر نخواهید خواند،یک آمار دقیق از ضایعات و خسارات. (اتحاد ملی-28/3/1342).
دیوار ارتجاع شکست خورده است.(فردوسی-28/3/1342).
*** اظهارنامه‌های خسارت دیدگان در واقعه 15 خرداد از امروز مورد رسیدگی قرار گرفت. (اطلاعات-29/3/1342).
نخست وزیر:حوادث 15 خـرداد دو هـفته تمام در شئون مملکت وقفه ایجاد کرد.(پیغام امروز- 30/3/1342).
عبد الناصر در فدراسیون نیم‌بند.(اطلاعات-30/3/1342).
آزام،وزیر امور خارجه:اشاره به عمال ناصری در حوادث اخیر به هیچ‌وجه متوجه برادران مسلمان عرب کشورهای عـربی نـیست.(پیغام امـروز-30/3/1342).
نامه‌ها،تلگرافات،و میتینگهای مردم در پشتیبانی از اصلاحات ملی؛زنان ایران از اطراف پرچم اصلاحات کنار نمی‌روند.(اطلاعات-30/3/1342).
*** اسد اللّه عـلم(نسخت وزیر):ما نمی‌توانیم از قافله تمدن دور بمانیم و اکنون که با شـما صـحبت مـی‌کنم زنان کشورهای دیگر در گردش آسمانی هستند.(خراسان-31/3/1342).
جنگ تبلیغاتی مطبوعات در طول هفته‌های بعد نیز ادامه پردا کرد.مـحور اصـلی این تبلیغات نیز دخالت عوامل خارجی در حادثه 15 خرداد بود.مطبوعات حتی در سالگرد قـیام 15 هـرداد نـیز بر مطالب سال گذشته خود استوار بودند و به آنها تأکید ورزیدند.
یادی از یک حادثه شـوم.(فردوسی-12/3/1343).
یادی از واقعه شوم پانزدهم خرداد:آشوب کور خرداد.(پست تهران-14/3/1343).
یادی از یـک واقعه تأسف‌آور.(دنیا-16/3/1343).
پی آمد
بـررسی اخبار،گزارشها،مقالات،..مندرج در مطبوعات از 15 خرداد 1342 تا سالگرد این قیام،چنین می‌رساند که:
1-مطبوعات قیام 15 خرداد را با عناوین:آشوب،بلوا،غوغا،...می‌نامیدند.
2-تظاهر کنندگان را با عناوین آشوب‌گر و عوامل ارتجاع سیاه و...مـی‌خواندند.
3-همجنان مدعی ارتباط برخی از روحانیان با عناصر خارجی برای ایجاد آشوب در کشور بودند.
4-بر کمک مالی جمال عبد الناصر به مخالفان جهت ایجاد آشوب در کشور تأکید می‌کردند.
5-تظاهر کنندگان 15 خرداد را اجـیر شـدگانی برای دریافت 25 ریال پول می‌دانستند.
6-عامل اصلی قیام را سوءاستفاده سیاسی برخی روحانیون از مراسم مذهبی برمی‌شمردند.
7-از قیام 15 خرداد در سالگرد آن تحت عناوین:حادثه شوم،واقعه تأسف‌آور،آشوب کور...یاد می‌کردند.
فصلنامه مطالعات تاریخی بهار 1384 - شماره 7 صفحه 160
نظرات