تأسیس ساواک

پس از کودتای 28 مرداد 1332، آمریکا، فضا و شرایط را به‌منظور حضور و حاکمیت بلامانع خویش در ایران مساعد یافته و در صدد برآمد تا در تمام شئون ایران دخالت کرده و جایگزین انگلیس شود. یکی از زمینه‌های مورد نظر، بخش امنیتی و اطلاعاتی بود. تا پیش از این مقطع‌، انگلیس از حضوری پررنگ‌تر برخوردار بود و آمریکا نیز به‌منظور کسب جایگاه مناسب تلاش می‌کرد; ولی نتایج جنگ جهانی دوم و توافقات جدید در تعیین حوزه‌های نفوذ و همچنین کمک مؤثر و مستقیم آمریکا در پیروزی کودتا و بازگرداندن محمدرضا به ایران در سال 1332، آزادی عمل بیشتری را برای آمریکا فراهم کرد و از این تاریخ بود که آمریکایی‌ها، با تمام امکانات وارد عرصه‌های مختلف شدند و حاکمیت بلامنازع خود را تثبیت کردند. در این راستا، هدایت و کنترل دو پایگاه بیش از دیگر پایگاه‌ها مورد نظر آنها بود: ارتش و راه‌اندازی سازمان اطلاعات و امنیت داخلی‌. اولی‌، به‌منظور حفاظت و حراست از مهره‌ای که توسط آنها مجدداً در ایران روی کار آمده بود، در مقابل هجوم بیگانگان و ایجاد نقش ژاندارمی در منطقه خاورمیانه برای سرکوبی نهضت‌های آزادی‌بخش‌; و دومی‌، به‌منظور حمایت و پشتیبانی و حفظ او در مقابل نیروهای داخلی‌. البته باید توجه داشت که این دو، هدف اصلی و غایی آمریکا نبود، بلکه اهداف اصلی‌تر دیگری نیز مدنظر بوده‌اند:
«... پس از 28 مرداد 32، که آمریکایی‌ها با قدرت تمام وارد صحنه شدند و تصمیم گرفتند که ایران را به‌عنوان پایگاه اصلی خود در منطقه حفظ کنند، در درجه اول به ایجاد دستگاه ضداطلاعات ارتش و تقویت آن و در درجه دوم به تأسیس سازمان امنیت کشور (ساواک‌) پرداختند. طبیعی بود که اگر ایران می‌بایست پایگاه اصلی آمریکا در منطقه باشد، به یک سیستم اطلاعاتی و امنیتی قوی نیاز داشت‌. مضافاً اینکه در شمال آن رقیب اصلی آمریکا، یعنی شوروی کمونیستی‌، با حضور خود این پایگاه غرب را تهدید می‌کرد. به علاوه تأسیس دستگاه اطلاعاتی و امنیتی ایران توسط آمریکا به او این امکان را می‌داد تا تسلط کامل خود را تأمین کند و نفوذ خود را در ایران عمق بخشد1...»
البته ضعف اطلاعاتی در ایران از سابقه‌ای دیرین برخوردار بود، ولی آمریکا مترصد فرصتی به‌منظور حضور در ایران و به‌دست آوردن مقام انگلیس در این زمینه بود. کودتای 28 مرداد; فعالیت توده‌ای‌ها و... از جمله عواملی بودند که شرایط مناسب را برای آمریکایی‌ها فراهم کرد:
«... پس از برکناری رضاشاه که با از هم پاشیدگی و تضعیف ارتش همراه بود، جانشین او نه یک پلیس مخفی قوی و نه یک ارتش قابل اتکأ در اختیار داشت‌. از طرف دیگر کشور در اشغال نیروهای بیگانه بود و محمدرضاشاه در سالهای نخستین سلطنت در واقع فاقد چشم و گوش‌[سازمانها و تشکیلات جاسوسی و امنیتی] پشتیبان خود بود. بعد از خروج نیروهای بیگانه از ایران کشمکش‌های داخلی و درگیری با مصدق او را از فکر تشکیل یک سازمان اطلاعاتی بازداشت تا اینکه پس از سقوط مصدق‌، کشف یک شبکه وسیع جاسوسی از طرف روسها در ارتش ایران شاه را به سختی تکان داد. این شبکه که به وسیلة حزب توده سازمان داده شده بود صدها افسر را تا بالاترین رده‌های فرماندهی شامل می‌شد. پس از کشف و متلاشی شدن این شبکه‌، شاه به فکر تشکیل یک سازمان اطلاعاتی مجهز و مدرن افتاد و برای مقابله با تشکیلات نیرومند جاسوسی روسها در ایران به دوستان آمریکایی خود متوسل شد. در سال 1957 [1335] سازمان سیا طرح و چارچوب تشکیلاتی یک سازمان جدید اطلاعاتی را به شاه داد و خود در تأسیس و سازمان دادن آن مشارکت کرد. این تشکیلات که به نام سازمان اطلاعات و امنیت کشور نامیده می‌شد به زودی به نام مخفف آن یعنی ساواک شهرت یافت‌. 2...»
به همین منظور، ساواک با هدایت آمریکایی‌ها و با ساختاری مشابه سازمان‌های جاسوسی سیا و F.B.I در دو زمینه فعالیت اطلاعاتی و امنیتی تأسیس و شروع به کار کرد:
... ساواک‌، سازمان اطلاعات و امنیت کشور، در سال 1957 [1335] «به منظور حفظ امنیت کشور و جلوگیری از هرگونه توطئة زیان‌آور علیه منافع عمومی‌» تأسیس شد. به اصطلاح آمریکایی‌، قرار بود ساواک‌، آمیزه‌ای از سیا و «اف‌.بی‌.آی‌» و سازمان امنیت ملی باشد. اختیارات آن نظیر سازمانهایی که در زمان داریوش به‌عنوان «چشم و گوش شاه‌» خدمت می‌کردند، بسیار وسیع بود. وظیفة اصلی آن حمایت از شاه از طریق کشف و ریشه‌کن ساختن افرادی که با حکومت مخالف بودند و اطلاع دادن از وضع و حال و روز مردم به او بود. مأموران ساواک به وسیلة موساد و سیا و «سازمان آمریکایی برای پیشرفت بین‌المللی‌» تربیت می‌شدند. 3.....
مجلس شورای ملی در اسفند ماه سال 1335 تأسیس سازمان اطلاعات و امنیت کشور (ساواک‌) را مطابق قانون زیر به تصویب رساند:
ماده 1ـ برای حفظ امنیت کشور و جلوگیری از هرگونه توطئه که مضر به مصالح عمومی است سازمانی به نام اطلاعات و امنیت کشور وابسته به نخست‌وزیری تشکیل می‌شود و رئیس سازمان‌، سمت معاونت نخست‌وزیر را داشته و به فرمان اعلیحضرت همایونی شاهنشاهی منصوب خواهد شد.
ماده 2ـ سازمان اطلاعات و امنیت کشور دارای وظایف زیر است‌:
الف‌. تحصیل و جمع‌آوری اطلاعات لازم برای حفظ امنیت کشور.
ب‌. تعقیب اعمالی که متضمن قستمی از اقسام جاسوسی است و عملیات عناصری که بر ضد استقلال و تمامیت کشور و یا به نفع اجنبی اقدام می‌کنند.
ج‌. جلوگیری از فعالیت جمعیت‌هایی که تشکیل و اداره کردن آن غیرقانونی اعلام شده و یا بشود و همچنین ممانعت از تشکیل جمعیت‌هایی که مرام و یا رویه آنها مخالف قانون اساسی باشد.
د. جلوگیری از توطئه و اسباب‌چینی بر ضد امنیت کشور.
هـ . بازرسی و کشف تحقیقات نسبت به نیروهای زیر:
1ـ بزه‌های منظور در قانون مجازات مقدمین بر علیه امنیت و استقلال مملکتی مصوب 22 خرداد 1310.
2ـ جنحه و جنایاتی که در فصل اول باب دوم قانون کیفر عمومی مصوب 22 دی ماه 1304 پیش‌بینی شده است‌.
3ـ بزه‌های مذکور در موارد 310، 311، 312، 313، 314، 316 و 317 قانون دادرسی و کیفر ارتش مصوب 1317.
ماده 3ـ مأمورین سازمان اطلاعات و امنیت کشور از حیث طرز تعقیب بزه‌های مذکور در این قانون و انجام وظایف‌، در زمرة ضابطین نظامی خواهند بود و از تاریخ تصویب این قانون‌، رسیدگی به کلیه بزه‌های مذکور فوق‌، در صلاحیت دادگاه‌های دائمی نظامی خواهد بود.
تبصره 1ـ انجام وظایف و تکالیف سازمان اطلاعات و امنیت کشور از حیثی که ضابط نظامی محسوبند، به هیچ وجه مانع انجام وظایف و تکالیفی که بموجب قانون دادرسی و کیفر ارتش بر عهده ضابطین نظامی است‌، نخواهد بود و همچنین مواد این قانون و احکام و آئین‌نامه‌ها و مقرراتی که مربوط به تکالیف مأمورین نظامی و ژاندارمری و شهربانی نسبت به انجام وظایف و خدمات محوله است‌، نمی‌باشد.
تبصره 2ـ رسیدگی به بزه‌هائیکه به موجب این قانون‌، در صلاحیت دادگاه دائمی نظامی شناخته شده و متهمین به ارتکاب بزه‌های مزبور که قبل از تصویب این قانون در مراجع صالح دیگر تحت تعقیب قرار گرفته‌اند، هرگاه بر علیه متهمین کیفر خواست صادر نگردیده‌، پرونده‌های متشکله به دادستانی ارتش جهت تعقیب و رسیدگی فرستاده می‌شود و نسبت به پرونده‌هایی که کیفر خواست صادر شده در دادگاههای مربوط رسیدگی خواهد شد.
ماده 4ـ کارمندان سازمان اطلاعات و امنیت کشور، هرگاه متهم به ارتکاب بزهی شوند که راجع به خدمت بوده یا ملازمه با خدمات و وظایف آنها داشته باشد، در حکم نظامیان و خدمتگزاران ارتش هستند و با رعایت مقررات قانون دادرسی و کیفر ارتش مصوب 1317 تابع دادگاههای دائمی نظامی خواهند بود.
ماده 5ـ اساسنامه سازمان و آئین‌نامه‌های داخلی و استخدامی و مالی مربوط به این قانون‌، با تصویب هیأت دولت قابل اجراست‌. 4
به‌طور مشخص‌، ساواک از سال 1335 توسط شماری از مستشاران آمریکایی راه‌اندازی و تأسیس شد: 5
از سال 1335 ساواک توسط 10 مستشار آمریکایی طبق قواره سازمان خودشان سازماندهی شده است‌. با این تفاوت که چون فعالیت خارجی ایران ناچیز است‌، مانند «سیا» بدان سازمان مستقلی نداده و این وظایف را به همراه وظایف امنیتی درون یک سازمان گنجانیده و نام آن را «سازمان اطلاعات و امنیت کشور» گذارده‌اند. همانطور که قبلاً گفته‌ام‌، اطلاعات در مفهوم بین‌المللی آن به معنای اطلاعات خارجی است‌. بنابراین ساواک 2 وظیفه اطلاعاتی (خارجی‌) و امنیتی (داخلی‌) را به عهده داشت و تلفیقی بود از دو سازمان «سیا» و «I F.B.». 6
البته آمریکا از سال 1332 کارشناسان خود را در این زمینه به ایران گسیل داشته بود، ولی فرم جدید ساواک سال‌ها بعد تأسیس و اعلام شد:
سیا تعلیم نیروهای اطلاعاتی ایران را نیز آغاز کرد. در سپتامبر 1953 [1332] یک سرهنگ ارتش آمریکا که سالها برای سیا در خاورمیانه کار کرده بود و پیشزمینه‌ی وسیعی در کار پلیسی و کارآگاهی داشت در پوشش وابسته‌ی نظامی به ایران اعزام شد. مأموریت او سازمان دادن و فرماندهی یک واحد جدید اطلاعاتی بود که در آن زمان زیر نظر فرمانداری نظامی تهران تأسیس شد که در دسامبر 1953 زیر فرماندهی سرتیپ تیمور بختیار قرار گرفته بود. سرهنگ همکاری نزدیکی با بختیار و زیردستانش داشت‌، این واحد را فرماندهی می‌کرد، و به اعضای آن فنون پایه‌ای اطلاعات از قبیل روشهای مراقبت و بازجویی‌، عملیات شبکه‌های اطلاعاتی و امنیت سازمانی را یاد می‌داد. واحد اطلاعاتی بختیار نخستین سازمان اطلاعاتی امروزی و کارآمد بود که در ایران عمل می‌کرد. 7
ساواک از اداره کل‌های مختلف با شرح وظایف خاصی تشکیل شده بود:
تشکیلات ساواک شامل اداره کل‌، ساواک تهران و ساواک استان‌ها بود.
الف‌) ساواک نه اداره کل به شرح زیر داشت‌:
اداره کل اول‌: شامل کارگزینی‌، ارتباط و مخابرات‌، عملیات سرّی‌، بخش تشریفات‌، مشاوران و بازرسان و دبیرخانه می‌شد.
اداره دوم‌: کسب اطلاعات در خارج از کشور را برعهده داشت و با ستاد ارتش همکاری می‌کرد و با اداره کل هفتم مرتبط بود.
اداره کل سوم‌: مسئولیت امنیت داخلی کشور را برعهده داشت و شامل اداره کنترل سازمان‌ها و گره‌های [گروهای‌] مخالف‌، اداره امور مطبوعات‌، سازمان‌های دولتی و کارگری‌، شرکت‌های تعاونی‌، شرکت واحد اتوبوس‌رانی‌، حزب رستاخیز و مجلسین‌، اداره آرشیو و بایگانی‌، اداره سانسور، عملیات ویژه و بخش قضایی‌.
اداره کل چهارم‌: عهده‌دار حفاظت ساواک و کنترل آنها بود.
اداره پنجم‌: امور فنی و تکنیکی ساواک را برعهده داشت‌.
اداره کل ششم‌: مسئول حسابداری‌، کارپردازی‌، بهداری و موتوری و تأمین بودجه خارج از کشور [بود.]
اداره کل هفتم‌: جمع‌آوری اطلاعات داخلی و خارجی و تجزیه و تحلیل آنها را به عهده داشت‌.]
اداره کل هشتم‌: کنترل اتباع خارجی و سفارتخانه‌ها در ایران‌.
اداره کل نهم‌: بیوگرافی افراد و امور گذرنامه‌.
همچنین رئیس ساواک دارای دو معاون عملیاتی و اداری بود (ساواک به مثابه یکی از ابزارهای امپریالیسم‌). 8
از زمان تأسیس ساواک در سال 1335 تا زمان فروپاشی رژیم سلطنتی در سال 1357 که به عمر کوتاه ساواک در ایران نیز خاتمه داد، چهار تن به ریاست ساواک رسیدند. هریک از این چهار نفر دارای ویژگی‌های خاصی بودند و با توجه به شرایط حاکم و وضعیت زمان برای پُست مورد نظر انتخاب شدند. این چهار تن عبارتند از: تیمور بختیار، حسن پاکروان‌، نعمت‌الله نصیری و مقدم‌.9 برهمین اساس عملکرد ساواک در چهار مقطع قابل تقسیم‌بندی است‌. این چهار دوره شامل‌: «تأسیس و راه‌اندازی‌»، «سازماندهی و آموزش‌»، «هجوم و قدرت‌» و «زوال و سقوط» است‌.
«... اگر قرار باشد تاریخ ساواک‌، از آغاز تا پایان‌، نوشته شود باید چهار دوره در آن مشخص گردد: نخستین دوره ساواک‌، دوره ایجاد و تأسیس این سازمان توسط مستشاران آمریکایی است‌. در این دوره ساواک در واقع فاقد هرگونه سازمانی است‌. این دوره از تأسیس رسمی ساواک در اسفند 1335 تا برکناری تیمور بختیار در اسفند 1339 است‌. دومین دوره ساواک با ریاست پاکروان و در واقع با ورود من [فردوست‌] به ساواک آغاز می‌شود. در این دوره هیئت مستشاری آمریکا، که نقش ریاست واقعی ساواک را بازی می‌کرد، محترمانه از ساواک مرخص می‌شود و به جای آن مربیان و اساتید اسرائیلی با علاقه وارد صحنه می‌شوند. لذا این دوره را که تا فروردین 1350 ادامه دارد، باید دوره سازماندهی و آموزش ساواک نامید. سومین دوره ساواک با خروج من و مقدم در فروردین 1350 از ساواک آغاز می‌شود. این دوره‌، دوره هجوم و قدرت ساواک است‌. چهارمین دوره ساواک‌، ماه‌های آخر سلطنت محمدرضا را دربرمی‌گیرد.
و سرانجام با انقلاب 22 بهمن حیات حدود 22 ساله این سازمان پایان می‌یابد! 10

پی‌نوشت‌ها:
1ـ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی‌، ج 1; خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست‌؛ انتشارات اطلاعات‌؛ تهران‌: 1371؛ صص 383-382.
2ـ خاطرات دو سفیر، اسراری از سقوط شاه و نقش آمریکا و انگلیس در انقلاب ایران‌؛ نویسندگان‌: ویلیام سولیوان آخرین سفیر آمریکا در ایران‌، سرآنتونی پارسونز سفیر سابق انگلیس در ایران؛ مترجم‌: محمود طلوعی‌؛ انتشارات علم‌؛ 1372؛ صص 95-94.
3ـ آخرین سفر شاه‌، سرنوشت یک متحد آمریکا؛ ویلیام شوکراس‌؛ ترجمه عبدالرضا هوشنگ‌مهدوی‌؛ نشر البرز؛ تهران‌: 1371؛ صص 198-197.
4ـ ساواک و نقش آن در تحولات داخلی رژیم شاه‌؛ تقی نجاری‌راد؛ مرکز اسناد انقلاب‌اسلامی‌؛ چاپ اول‌: 1378؛ صص 230-229.
5ـ براساس برخی کتاب‌ها، در سال 1336 تأسیس ساواک به‌طور رسمی اعلام شد. (رجوع شود به‌: خاطرات فاطمه پاکروان‌، همسر سرلشکر حسن پاکروان‌: افسر ارتش‌، رئیس ساواک‌، وزیر اطلاعات و سفیر؛ ترجمه اسماعیل سلامی؛ انتشارات مهراندیش‌؛ تهران‌: 1378؛ ص 9؛ پاورقی 7).
6ـ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی‌، ج‌ 1؛ ص‌ 409.
7ـ سیاست خارجی امریکا و شاه‌، بنای دولتی دست نشانده در ایران؛ مارک‌. ج‌. گازیوروسکی‌؛ ترجمه فریدون فاطمی‌؛ نشر مرکز؛ تهران‌: 1371؛ ص 162.
8ـ خاطرات فاطمه پاکروان؛ ص 11.
9ـ این چهار تن همگی کشته شدند. بختیار پس از برکناری‌، در عراق ترور شد و سه نفر دیگر پس از انقلاب اسلامی به دست نیروهای غیور انقلابی به سزای اعمال خود رسیده و اعدام شدند.
10ـ ظهور و سقوط سلطنت پهلوی‌، ج 1؛ صص‌423.