ایرانیان نخستین کسانی که لوله‌کشی آب داشته‌اند!

لوله کشی آب در دوران ساسانیان

از آنچه که از دوران ساسانیان به جا مانده است؛ می توان به خوبی دریافت که در این دوران توجه ویژه‌ای به آبرسانی کشاورزی و شهری شده است، این در حالی است که متاسفانه کارهای مهم پژوهشی در نشان دادن پیشرفت‌های دوران ساسانیان انجام نشده است؛ یکی از دستاوردهای ارزشمند ساسانیان در زمینه فناوری که حتی امروز نیز تحسین برانگیز است، « لوله کشی آب شهری و کشاورزی» بوده است که شاید برای نخستین بار در جهان پدید آمده باشد.

ایرانیان از گذشته‌های دور از لوله کشی آب آشامیدنی بهره‌مند بوده‌اند؛ با این سیستم لوله کشی، آب آشامیدنی به درون خانه‌ها آورده می‌شد. باید اذعان داشت که لوله کشی آب در دوران ساسانیان بر پایه یافته‌های بسیار پیشرفته دانش آن روز انجام گرفته است.

مردم در دوران ساسانیان با این فناوری، چشمه‌هایی که در پایین شهر قرار داشته اند را لایروبی کرده و با ایجاد حفره، آن را با ساروج اندود می‌کرده‌اند و درست همانگونه که امروزه با لوله‌های فلزی انجام می‌شود، آب چشمه‌ها را به سمت شهر می‌آورده‌اند؛ آنگاه به جای اتصال‌ها و یا جوشکاری امروزی برای چسباندن لوله‌ها به هم، روش اتصال لوله‌های سفالی از راه ساخت جفتی نر و ماده انجام می‌گرفته است.

آنها پس از اتصال تنبوشه‌های نر و ماده، دور آنها را با ساروج که ماده‌ای ساخته شده از آهک، گچ، سفید تخم مرغ و چیزهای دیگر بود، می پوشاندند.

این کوزه‌های سفالی به شکل ویژه‌ای اتصال یافته‌اند؛ جالب این‌که چون در بعضی مکان ها خانه‌ها در بلندی جای داشتند، لوله‌کشی ستایش انگیزی به شکل مارپیچ انجام گرفته که برپایه دانش مهندسی پیشرفته‌ای بوده است؛ این لوله کشی به گونه‌ای بوده تا از لحاظ آسایش و دسترسی به آب هیچ گونه دشواری نباشد.

در این نوع لوله کشی هنگام برداشت از آب به‌جای استفاده از شیر و فلکه‌های امروزی یک ابزار چوبی به‌کار برده می‌شد که مانند چوب پنبه بکار گرفته شده در بطری‌های امروزی بوده است.

نمونه شگفت انگیزی که نشان دهنده لوله کشی کوزه‌ای برای آبیاری کشاورزی، در روستای پیروزآباد اسلام آباد غرب است، در واقع فناوری بکار رفته در دوران ساسانیان را به تصویر می کشد و این واقعیت را نشان می دهد که بی گمان، دوران فرمانروایی حدود چهار صد ساله این خاندان ایران، سرآمد پیشرفت کشاورزی در دوران باستان بوده است.

موضوع بسیار مهمی که باید یادآور شد، این است که تلاش برای رسیدن به چنین فناوری آبرسانی به جهت نیاز فراوان به آب بوده است؛ این نکته با توجه به این‌که سرزمین های ساسانی به هیچ وجه با کمبود آب مواجه نبوده‌اند جای بسی تامل دارد.

دوران ساسانیان, اولین لوله کشی آب

یکی از دستاوردهای ارزشمند ساسانیان لوله کشی آب شهری و کشاورزی بوده است

نخستین بار در سال ۱۳۰۱طرح احداث شبکه های لوله کشی آب شرب شهرهای ایران بررسی شد و بخشی از شهرهای آبادان،مشهد وبیرجند لوله کشی شد.اولین سازمان آب رسانی شهری در ایران بنگاه مستقل خیریه آبلوله بیرجند بود که در سال ۱۳۰۲با احداث وبهره برداری یک رشته لوله به طول ۹ کیلومتر و یک منبع وقنات تامین کننده آب،فعالیت خود را آغاز کرد.

پیش از فعالیت موسسه آب بیرجند،آب مورد نیاز ساکنان این شهر چون دیگر شهرها از آب انبارهایی تامین می شد که افراد خیر ونیکوکار در شهرها بنا می کردند.آب انبارهای شهر بیرجند را با آب قنوات آبادی های دامنه کوه باقران پر می کردند.فکر احداث شبکه لوله کشی و تامین آب سالم و بهداشتی برای مردم شهر در پایان جنگ جهانی اول مطرح شدودر اجرای این طرح از لوله هایی که ارتش انگلستان برای لوله کشی کمپ های نظامی خود به منطقه سفیدابه واقع در۲۵۰کیلومتری بیرجند ونقاط دیگر آورده وبلااستفاده مانده بود استفاده شد.برای تامین آب مورد نیاز،بعضی از مالکین سهم خود ازقنات علی آباد را واگذار کردند و با همت معتمدین و مسئولین شهر کمیسیون لوله کشی تشکیل و برای احداث خط لوله و منبع اقدام به جمع آوری اعانه کرد.

رشته لوله ای که آب قنات را به شهر بیرجند می آورد۹کیلومتر طول داشت.در مرتفع ترین نقطه شهر آب را به داخل منبع می ریخت و از آنجا آب سالم با دو رشته لوله که در مسیر آن شیرهای برداشت نصب شده بود در دسترس مردم قرار می گرفت.در تهران آب مشروب اهالی قبل از احداث شبکه لوله کشی با ابتدایی ترین روش های استحصال آب یعنی از طریق۴۸رشته قنات وقفی و خصوصی تامین می شد.

محل ظهور قنات ها از محل سکونت و زیستگاه های مردم دور بود،به همین دلیل،فرسنگ ها فرسنگ،گذرگاه های آبی برای انتقال آب بنا می شد تا آب به محل زندگی می رسید.آب در مسیر طولانی خود،پس از گذشتن از نهرها و گذرگاه های آبی روباز،با انواع آلایش ها و ناپاکی ها برخورد می کرد وبا انواع ضایعات مواد پاک کننده و شو ینده ها و سیاهی و دوده ی ظرف ها و خاکروبه خانه ها،زباله ها و لاشه حیوانات و سایر آلودگی ها،مخلوط می شد و سرانجام به آب انبارهای خانگی می رسید.آب انبارهاآن زمان یا عمومی بودند و یا خصوصی.

آب انبارهای عمومی بزرگ تر بوده و دارای پله های زیادی بودند(گاه تا ۴۰پله)در بعضی از آب انبارها به کیفیت آب توجه می شد و در این آب انبارها مقادیری آهک،خاکستر،ذغال برای تصفیه و ته نشینی مواد معلق به آب اضافه می کردند تا در جهت بهداشتی بودن آب اقدامی کرده باشند.سال های متمادی آب تهران از طریق قنوات تامین می شد اما افزایش روز افزون جمعیت شهر و همچنین شیوع بیماری های ناشی از نوشیدن آب آلوده،مسئولان را به فکر چاره جوئی انداخت و از سال۱۳۰۱به بعد متوجه شدند که تنها راه برطرف کردن مشکلات آب تهران،لوله کشی آب مصرف شهر و جلوگیری از اتلاف آن است.

در سال ۱۳۰۶عملیات احداث مجرای رودخانه کرج به تهران آغاز شد و عملیات اجرایی این طرح از روستای"بیلقان کرج"تا"جمشیدآباد"تهران به طول۵۳کیلومتر۴ماه طول کشید.۲۰کیلومتر از این مسیر را کانال کشی کرده بودند اما این آب در مسیر هرز می رفت وانواع آلودگی را دربرداشت.درسال۱۳۳۰طرح اول لوله کشی آب تهران براساس جمعیت۹۰۰هزارنفرجمعیت این شهراجرا شد.

در محاسبات تامین و برداشت آب از رودخانه کرج میزان مصرف آب برای هرنفربین۱۵۰تا۳۰۰ لیتر در شبانه روزی درنظر گرفته شده بود و برای آبگیری هر هکتار درختکاری اراضی نیم لیتر درثانیه آب محاسبه شده بود.ظرفیت دو لوله آبرسانی از محل آبگیر بیلقان رودخانه کرج تا اولین تصفیه خانه آب واقع در منطقه جلالیه ۲۵۶۰۰۰مترمکعب در شبانه روز تعیین شده بود.