درخواست مردم سرخس برای بازگشت به میهن و فتنه انگیزی انگلیس

به دنبال فروپاشی امپراتوری روس ، در کنار مردمان دیگر ، اهالی شهر سرخس  نیز خواستار باز‌گشت به سر‌زمین مادری خود ، ایران شدند .
سرخس یکی از شهرهای کهن خراسان است که در شاه‌نامه هم از آن نام برده شده است .در سرتاسر تاریخ ، سرخس همیشه بخشی از سرزمین ایرانیان بود تا این که روسیان بر اثر اجرای سیاست توسعه طلبانه در مناطق خوارزم و فرارود ، توانستند بر سرخس چیره شوند و آن را به قلمرو حکومت عشق‌آباد درآورند .
در سال‌های 1245- 1244 شمسی در این سوی رودخانه تجن در برابر شهر سرخس ،‌ سرخس نو به نام سرخس ناصری بنیان‌گذاری شد که هنوز برپاست .
براثر درخواست مردم سرخس ، روز 27 مهرماه 1297 شجیع‌السلطنه حاکم سرخس ناصری (1) با یک عده سوار وارد سرخس روس شده ، ترکمنها و ساکنین سرخس روس ، با نهایت احترام ، مشارالیه را پذیرفتند .فردای آن روز نیز (2) یک عده ژاندارم به این منطقه فرستاده شدند .در همین اوان ، انگلیسیها که از نبود روس‌ها در خوارزم و فرارود ، بهره جسته بودند ، از مرو تا آمودریا را اشغال کردند و در حالی که نیروهای حاکم سرخس ناصری درسرخس کهن بودند،  انگلیسی‌ها اقدام به واردکردن نیرو به سرخس ناصری کردند . بر پایه‌ گزارش کارگزاری  سرخس ، روز غره صفر 1337 (13 آبان 1297 / 5 نوامبر 1918)(3) یک کلنل انگلیسی با بیست سوار هندی وارد سرخس ایران شدند . آنان خیال توقف در سرخس ایران را داشتند .
انگلیسی‌ها با این گام نظامی در پی آن بودند که ایران را از برآوردن نظر مردم سرخس (کهن) که دارای پیوند‌های دیرین با ایران بودند ، بازدارند . زیرا در آن صورت دیگر مناطق خوارزم و فرارود نیز از این روند پیروی می‌کردند . در این میان ، گسیل هیات از سوی امارت بخارا به کنفرانس صلح ورسای برای به سرانجام رساندن موضوع وحدت با ایران ، سخت انگلیسی‌ها را نگران کرده بود .انگلیسی‌ها با گسیل نیرو به سرخس ناصری و عنوان کردن این نکته که « خیال توقف در سرخس ایران را دارند » و نیز آشکار کردن این مساله که « نیرو زیاد می‌کنند » ، مقام‌های محلی ایران را سخت نگران کردند . از این‌رو ، کارگزاری سرخس به وزارت امور خارجه نوشت : (4)
حاکم سرخس و قشون دولتی در سرخس روس هستند ، گاهی به این سرخس می‌آیند و حالا . . . قشون اجنبی این جا باشد  و حاکم و قشون ایران در سرخس روس ، کاملاً نتیجه حاصل می‌نماید ، یا ضرری برای دولت است ؟
وثوق‌الدوله نخست‌وزیر ، گمان می‌کرد که انگلیسی‌ها از گسیل نیروهای ایران به سرخس به درخواست مردم خوشحال خواهند شد . در حالی که در کمال ناباوری ، دولت بریتانیا دولت ایران را برای بیرون کشیدن نیروهایش از سرخس ، زیر فشار قرار داد . وثوق‌الدوله در این باره به وزیر امور خارجه انگلیس در تلگرافی یادآور شد که به دعوت اهالی سرخس ، ایران نیرو به آن جا فرستاده است . حال (5) به جای این که عمل دولت ایران مورد تشویق و حمایت بریتانیا قرار گیرد ، مقامات انگلیس ما را تحت فشار قرار دادند و مجبورمان کردند ، تا سرخس را تخلیه کنیم .
اما انگلیس‌ها در پی سلطه بر سرتاسر خوارزم و فرارود و ایجاد کشورسازی در این منطقه بر پایه‌ الگوهای آزمایش شده‌ خود در افغانستان بودند . از این‌رو ، به دولت ایران اخطار کردند که نیروهای خود را از سرخس بیرون کشد و از هرگونه اقدامی درباره‌ وحدت سرزمین‌های از دست رفته ، خودداری ورزد : (6)
دولت ایران ، باید سرخس روس را تخلیه کند و ابداً پیرامون تعرض به حاکمیت همسایه‌ شرقی نگردد ، زیرا ما می‌خواهیم در آن‌جا ، دولتی به نام ترکمنستان ایجاد کنیم .
در راستای کشورسازی در سرزمین‌های خوارزم و فرارود (7) دولت انگلیس میل داشت در خوارزم و ترکستان و ماوراءالنهر نیز دولت‌هایی به نام « ترکمنستان » در خوارزم و « تاجیکستان » در بخارا و « ازبکستان » در سمرقند ، به وجود آید .اما انگلیسی‌ها نتوانستند ، برنامه کشورسازی خود را در سرزمین‌های خوارزم و فرارود پی گیرند .  در نتیجه بلشویک‌ها پس از تسلط بر این مناطق ، نقشه‌ انگلستان را به مورد اجرا گذاردند .
انگلیسی‌ها از این که هنوز پس از گذشت دهه‌ها ، بانک وحدت‌خواهی از همه سو برای پیوند با سرزمین مادر به گوش می‌رسد ، سخت یکه خورده اند . مردم بخارا ، خواهان پیوند با ایران شده بودند و نمایندگانی نیز به کنفرانس صلح ورسای ، گسیل داشته بودند (8)
گروه‌های بسیاری از مردمان سرزمین‌های تجزیه شده‌ شمال ایران زمین ، قفقاز و خوارزم و فرارود ، تومارهایی به مجمع مزبور فرستادند و خواستار الحاق به سرزمین مادری یعنی « ایران » شدند . از جمله مردم بخارا و مناطق دیگر ، هیات‌هایی به ورسای گسیل داشتند .اما چنان که اشاره شد ، بلشویک‌ها توانستند در سایه‌ هموار کردن راه از سوی انگلیسی‌ها در اثر جلوگیری از وحدت دوباره‌ مردمان خوارزم و فرارود با ایران ، به این منطقه نیز یورش آوردند و بر پایه‌ الگوی انگلیسیان در خوارزم و فرارود ، حکومت‌هایی به نام جمهوری ترکمنستان شوروی ، جمهوری ازبکستان شوروی ، جمهوری تاجیکستان شوروی و . . . ، برپا کنند .

پی نوشت :
1 - اسنادی از روابط ایران با آسیای میانه ـ سند شماره 125 ـ ر 429
2 - همان
3 - همان ـ سند شماره‌ 126 ـ ر 431
4 - همان
5 - اسناد محرمانه‌ وزارت امور خارجه‌ بریتانیا ـ ج 1 ـ پیوست سند شماره‌ 171 ـ ر 283
6 - تاریخ مختصر احزاب سیاسی- از گفته‌های پرسی کاکس وزیر مختار انگلیس در تهران به محمدتقی بهار
7 - همان
8 - تزارها و تزارها ـ ر 19