درنگی در ماهیت قیام 15 خرداد

در تاریخ معاصر ایران و سایر کشورهای اسلامی , جنبش ها و قیام های متعددی در طول 150 سال اخیر روی داده است ; زیرا از همان زمان که تهاجم استعماری غرب به جهان اسلام آغاز شد , به تدریج قیام هایی نیز به وقوع پیوست . نخستین قیامی که در تاریخ معاصر ایران به وقوع پیوست , قیام تنباکو بود. گرچه این قیام , قیام اسلامی بود و رهبری آن را نیز بالاترین چهره مذهبی (میرزای شیرازی ) و نهاد روحانیت برعهده داشت , ولی هدف « بازدارندگی » داشت و دگرگون کردن نظام سیاسی ایران را به سبب اوضاع و احوال ویژه آن زمان , دنبال نمی کرد. به همین دلیل , بعد از آنکه شاه قاجار و استعمارگران انگلیسی عقب نشینی کردند , قیام نیز به هدف و پایان خود رسید و اوضاع عادی شد. به عبارت دیگر , قیام تنباکو به اهداف تعیین شده و مورد نظر خود رسید و مانع عملی شدن توطئه های استعماری شد.
در میان جنبش ها و قیام هایی که بعد از قیام تنباکو روی دادند , هیچ یک به اهداف خود دست نیافتند. برخی از آن ها در همان ابتدای کار راه دیگری را پیمودند , برخی نیز در نیمه راه از حرکت بازماندند و یا اینکه به انحراف کشیده شدند.
یکی از علل مهم ناکامی جنبش ها و قیام های مذکور این بود که در روش , ماهیت و حتی در هدف , خالص نبودند و آلودگی هایی داشتند که همین آلودگی ها مانع بزرگی بر سر راه پیروزی آن ها شد. به عنوان مثال , نهضت مشروطه از نظر ماهیت و اهداف , خالص نبود. به این دلیل از نظر ماهیت , خالص نبود که گرچه رهبری آن با علمای دین بود , ولی عناصر غرب گرا و حتی جاسوسان و عوامل استعمار در درون آن نفوذ کردند و ضمن منحرف کردن آن نهضت , ماهیت آن را نیز دگرگون نمودند. خالص نبودن نهضت مشروطه از نظر هدف نیز به این معنی است که همان غرب گرایان و عوامل استعمار که به درون نهضت نفوذ کرده بودند , با تمام وجود و با غوغاگری های فراوان سعی کردند اهداف اسلامی نهضت را محو نمایند و اهداف لیبرالیستی , اومانیستی و در یک کلام اهداف عاریه ای و بیگانه پسند را برای آن تعریف کنند; یعنی همان چیزی که اکنون نیز برخی در صدد هستند , همان اهداف را برای نهضت مشروطه تعریف نمایند و غوغاگری کنند که هدف نهت مشروطه چنین و چنان بود. مشروطه خواهان غرب گرا , در روش نیز مشروطه را آلوده کردند. روش آن ها , روشی بود که از غرب اقتباس شده بود. به همین دلیل , ترور , کشتار, غوغاگری , استفاده از هر ابزار ناسالم و شیطانی برای رسیدن به هدف و.... , بخشی از روش مشروطه طلبان غرب گرا برای رسیدن به هدف بود.
نهضت هایی هم که بعد از نهضت مشروطه پدید آمدند , هیچ یک خلوص تمام نداشتند و به عناصر سیاسی و فرهنگی و فکری غرب آلوده بودند; حتی نهضتی که در اواخر دهه بیست و اوایل دهه سی برای مبارزه با استعمار پدید آمد , آلوده به برخی فرآورده های فکری و سیاسی غرب (مثل ناسیونالیسم و لیبرالیسم ) بود. به همین دلیل نیز بین دو جناح مذهبی و غیرمذهبی این نهضت اختلاف افتاد و زمینه برای شکست آن فراهم گردید. نهضتی که امام خمینی از سال 1341 هـ . ش آغاز کرد و منجر به قیام مهم و تاریخی 15 خرداد سال 1342 شد , تنها قیامی است که خلوص تمام داشت و به هیچ یک از عناصر فکری , سیاسی و فرهنگی غرب آلوده نبود . بنابراین, قیام 15 خرداد را باید قیامی دانست که در نوع خود بدیع بود و نظیری در تاریخ معاصر نداشت . شاید آن زمان که قیام 15 خرداد اتفاق افتاد , فقط افراد معدودی به این درک رسیده بودند که قیام 15 خرداد با همه قیام های تاریخ معاصر ایران و جهان اسلام متفاوت است و اساسا نه تنها به دگرگونی در ایران بلکه به دگرگونی در کل جهان اسلام و حتی به دگرگونی در کل جهان می اندیشد و می خواهد فضای مادی حاکم بر جهان را از میان بردارد . اما امروز که قیام 15 خرداد در پی پیروزی و شکوفایی انقلاب اسلامی , به بخش بزرگی از اهدافش دست یافته است , کاملا آشکار می باشد که قیام 15 خرداد با هیچ یک از قیام ها و جنبش هایی که در تاریخ معاصر ایران و جهان اسلام روی داد , قابل مقایسه نیست . قیام 15 خرداد , ادامه و استمرار نهضت های و جنبش های دیگر هم نیست , بلکه خود یک مبدا است , زیرا همان طور که گفته شد , در ماهیت و هدف و روش با تمام نهضت ها و جنبش های قبلی تفاوت دارد. امام خمینی در این باره می فرماید : این قیامی که در 15 خرداد شروع شد و تاکنون باقی است و امید است باقی باشد تا همه اهداف اسلام جامه عمل بپوشد , قیامی اسلامی است , قیامی ایمانی است , پیرو هیچ قیامی نیست . همه می دانیم که 15 خرداد مبدا عطفی بود در تاریخ , نه اینکه پیرو نهضت ها و قیام های دیگر , این شعار باید محفوظ باشد که این قیام , قیام ملی نیست ; این قیام , قیام قرآنی است ; این قیام , قیام اسلامی است . (1)
موضوع دیگری که ماهیت قیام 15 خرداد را از سایر جنبش ها و قیام های تاریخ معاصر ممتاز می کند , عوامل انسانی و شرکت کنندگان این قیام است . گر چه در جنبش های قبلی نیز مردم به تصور اینکه مسیر جنبش, مسیر مردمی و اسلامی و تعالی بخش است , شرکت می کردند , ولی واقعیت این است که منافع طبقاتی , گروهی و حزبی در آن ها بسیار قوی و تاثیرگذار بود . اما در نهضت 15 خرداد , توده مردم و متن اصلی جامعه که عموم مردم است , محور بودند , به عبارت دیگر , برعکس جنبش های قبلی , مردم فقط ابزاری نبودند که بعد از پیروزی کنار گذاشته شوند . امام خمینی درباره ماهیت مردمی قیام 15 خرداد می فرماید : ای کسانی که احتمال می دهید که غیر مسلمین و غیر اسلام کسی دیگر دخالت داشته است . شما مطالعه کنید , بررسی کنید , اشخاصی که در 15 خرداد جان دادند , سنگهای قبرهای آنها را ببینید کی بودند اینها , اگر یک سنگ قبر از این قشرهای دیگر غیر اسلامی پیدا کردید , آنها هم شرکت داشته اند. اگر در قشرهای اسلامی , یک سنگ قبر از آن درجه های بالا پیدا کردید , آنها هم شرکت داشته اند , ولی پیدا نمی کنید , هر چه هست این قشر پایین است , این قشر کشاورز است , این قشر کارگر است , این تاجر مسلم است , این کاسب مسلم است , این روحانی متعهد است , هر چه هست از این قشر است , پس 15 خرداد را به تبع اسلام اینها به وجود آوردند و به تبع اسلام اینها حفظ کردند و به تبع اسلام اینها نگهداری می کنند . (2 )
قیام 15 خرداد پیش از هر چیز رنگ عاشورایی و ماهیت عاشورایی داشت و در نتیجه , منافع فردی , گروهی و حزبی در آن به چشم نمی خورد , قیام 15 خرداد , قیامی برای مقابله با یزیدیان بود که آستین بالا زده بودند تا اسلام و حقایق نورانی آن را بپوشانند. امام خمینی درباره ماهیت عاشورایی قیام 15 خرداد می فرماید:
سالروز خرداد 42 خمیر مایه نهضت مبارک ملت بزرگ ایران و روز بذر انقلاب اسلامی ماست . ملت عزیز باید این خمیر مایه و بذر پربرکت را در عصر عاشورای 83 جستجو کند; عصر عاشورای مصادف با ساعات شهادت نصرت آفرین سید مظلومان و سرور شهیدان ; عصر عاشورایی که خون طاهر و مطهر ثارالله و ابن ثاره به زمین گرم کربلا ریخت و ریشه انقلابات اسلامی را آبیاری نمود. ملت عظیم الشان در سالروز شوم این فاجعه انفجار آمیزی که مصادف با 15 خرداد 42 بود با الهام از عاشوراآن قیام کوبنده را به بار آورد. اگر عاشورا و گرمی و شور انفجاری آن نبود , معلوم نبود چنین قیامی بدون سابقه و سازماندهی واقع می شد . واقعه عظیم عاشورا از 61 هجری تا خرداد 61 و از آن تا قیام عالمی بقیه الله , ارواحنا لمقدمه الفدا , در هر مقطع انقلاب ساز است . آن روز یزیدیان با دست جنایتکاران گور خود را کندند و تا ابد هلاکت خویش و رژیم ستمگر جنایتکار خویش را به ثبت رساندند , و در 15 خرداد 42 پهلویان و هواداران و سردمداران جنایتکارشان با دست ستمشاهی خود گور خود را کندند و سقوط و ننگ ابدی را برای خویش بجا گذاشتند که ملت عظیم الشان ایران بحمدالله تعالی با قدرت و پیروزی بر گور آتشبار آنان لعنت می فرستد . (3 )
اگر امروز به نتایج و آثار و پیامدهای متعالی قیام 15 خرداد بنگریم , مشاهده خواهیم کرد که اکنون کلی جهان در حال و هوای قیام 15 خرداد است و ستیز با ستم و قدرت ها استکباری و گرایش به حق و احساس فداکاری در راه حق , سیره بخش بزرگی از محرومان و مستضعفان جهان شده است , بعضی همان هدفی که قیام 15 خرداد به دنبال آن بود بنابراین , اکنون قیام 15 خرداد , جهانی شده است .
مآخذ :
1 ـ صحیفه نور , جلد 5 , ص 184
2 ـ همان , جلد 7 , ص 54
3 ـ همان , جلد 16 , ص 179