نگاهی به نشریه انتقام
نشریه مخفی آیت‌الله مصباح
نشریه «انتقام» (نشریه مخفی طلاب حوزه علمیه قم) دومین و مهم‌ترین نشریه انقلابی پس از قیام 15خرداد بود که با مشی سیاسی و مذهبی با مدیریت آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی به مدت یک سال (1343-1344ش) در قم و تهران منتشر می‌شد. هدف اولیه این نشریه، دفاع از اسلام، روحانیت، ایجاد آگاهی سیاسی و اجتماعی در جامعه، روشن نمودن اهداف و آرمان‌های حوزه و مبارزه با استبداد و استعمار بود. در ادامه مقاله به معرفی مدیرمسئول و سردبیر، هیئت تحریریه، شکل ظاهری و محتوایی مجله پرداخته می‌شود.
آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی؛ مؤسس نشریه انتقام
آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی فرزند باقر در سال 1313 در یزد متولد شد. پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی در زادگاهش، برای ادامه تحصیل به نجف اشرف رفت و پس از یک سال به قم برگشت. ایشان از محضر اساتیدی چون آیات عظام بروجردی، طباطبائی، حائری، امام خمینی و سایر اساتید کسب فیض نمود و به درجه اجتهاد رسید. با آغاز نهضت اسلامی امام، مبارزات خود را در راستای نهضت اسلامی امام تداوم داد. آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی از سال 1342 تا 1344، به اتفاق حجج اسلام: هاشمی رفسنجانی، باهنر، سیدهادی خسروشاهی، محمود دعایی و محمدجواد حجتی کرمانی توانستند نشریه «بعثت» را منتشر کنند. افراد مزبور در مدت انتشار این مجله بارها دستگیر شدند، ولی پس از آزادی، نشریه، کار خود را از سرگرفت. آیت‌الله مصباح یزدی در 29 آذر 1343 مصادف با نیمه شعبان 1384ق اولین شماره نشریه انتقام را منتشر کرد.۱
معرفی نشریه
نشریه انتقام دومین و پیشروترین نشریه مخفی طلاب حوزه علمیه قم در دهه 1340 بود که در تاریخ 29 آذر 1343 تا 15 مهر 1344 جمعا در 8 شماره (سال اول 3 شماره و سال دوم 5 شماره) منتشر شد. هدف اولیه این نشریه «روشن کردن افکار تخدیرشده، بیدار نمودن عواطف مذهبی خفته، بیان احکام سیاسی و دفاع از اسلام و بسیج همگان با سلاح ایدئولوژیک ایمان در یک جهاد علیه استعمار و استبداد بود». نخستین شماره نشریه انتقام در روز یکشنبه 29 آذر 1343 مطابق با 15 شعبان 1384 در هشت صفحه در قطع خشتی کوچک 21×29 منتشر شد. مؤسس نشریه به مناسبت تقارن چاپ نشریه با ولادت «حضرت ولیعصر ــ ارواحنا فداه ــ به پیروی از منویات مقدسه نایبان آن حضرت مراجع مجاهد شیعه، "انتقام" را در روز طلوع خورشید عدالت و مظهر انتقام حضرت احدیت، یعنی ولادت باسعادت منتقم حقیقی مهدی منتظر(عج) آغاز» کرد. در کادر بالای صفحه اول تمامی شماره‌های نشریه انتقام، آیه شریفه «إِنَّا مِنَ الْمُجْرِمِینَ مُنتَقِمُونَ»؛ «ما از مجرمان جدا انتقام می‌گیریم» (سجده، 22) و در کنار عنوان «انتقام» نیز آیه شریفه «وَ اللّهُ عَزِیزٌ ذوانْتِقام»؛ «وخداوند (براى کیفرِ بدکاران و کافران لجوج،) توانا و صاحب انتقام است» (آل عمران، 4) و در کنار این آیه در درون یک کادر جدولی چنین متنی نوشته شده است: «ای توده‌های رنجدیده و استعمارزده: روشنفکران، دانشجویان، آزادیخواهان، کارگران، دهقانان، رنجبران... گمشده خود را تنها در پرتو تعالیم نورانی اسلام بجویید و به منظور برقراری حکومت اسلامی آزاد، همه با هم در راه یک جهاد مقدس و خستگی‌ناپذیر علیه استعمار و استبداد متحد شوید». سپس شماره روزنامه، تاریخ انتشار: روز، ماه، سال شمسی و قمری و میلادی، بهای نشریه، و در درون متن، سرمقاله و تیتر مطالب را در بر می‌گرفت. در صفحات دیگر نشریه به حوادث و رخدادهای سیاسی داخلی کشور، جهان اسلام، اهداف نهضت روحانیت، مباحث اندیشه‌ای و ایدئولوژی اسلامی، مهم‌ترین اخبار داخلی و خارجه پرداخته می‌شد.۲
معرفی هیئت تحریریه
مؤسس و نویسنده اصلی این نشریه که 90 درصد نگارش مطالب و توزیع و تکثیر آن را به انجام می‌رساند آیت‌الله مصباح یزدی بود.3 به گفته سیدهادی خسروشاهی، «آیت‌الله مصباح همه کار این نشریه را از تهیه و نوشتن مقالات و اخبار، تایپ، چاپ و حتی بسته‌بندی و توزیع را خود به تنهایی انجام می‌داد».۴ در ارتباط با سایر اعضا و نویسندگان نشریه بنا به سوگندی که آیت‌الله مصباح در نام نبردن آنها خورده است۵ نگارنده با مطالعه و بررسی منابع و اسناد به‌جامانده توانست پنج نفر دیگر از سایر اعضای شش‌نفره این نشریه را شناسایی نماید. این افراد عبارت بودند از حضرات آیات آقایان: محمد یزدی، ابوالقاسم وافی یزدی، محمدحسین بهجتی اردکانی، علی‌اکبرمسعودی خمینی، یحیی انصاری شیرازی.۶ پس از تصمیم اعضای مذکور برای انتشار نشریه، آنها در جلسه‌ای با هم سوگند یاد کردند که غیر از جمع خودشان، فرد دیگری از ماهیت آنها آگاه نشود و همچنین از پذیرفتن اعضای جدید به منظور لو نرفتن توسط ساواک خودداری کنند. در همان جلسه پس از بحث و بررسی نام انتقام را برای نشریه برگزیدند.۷
به گفته آیت‌الله علی‌اکبر مسعودی خمینی در تولید محتوا و انتشار این نشریه به منظور تسهیل در امور میان نویسندگان نشریه تقسیم کار شده بود و هریک از اعضا قسمتی از کار را برعهده گرفته بودند. 80 درصد مطالب نشریه توسط آقای مصباح یزدی نوشته می‌شد.8 مقالات و یاداشت‌های نویسندگان نشریه طی جلسه‌ای با حضور اعضای مؤسس مورد نقد و بررسی قرار می‌گرفت و در صورت تصویب آن جمع منتشر می‌شد. بیشتر اخبار خارجی نشریه از طریق گوش دادن به رادیو «بی.بی.سی» و «مونت کارلو» و اخبار داخلی نشریه با مشاهده میدانی، گزارش‌های افراد مطلع و مطالعه روزنامه‌ها و مجلات کشور توسط نویسندگان تهیه می‌شد.9 مطالب ادبی و اشعار توسط آیت‌الله بهجتی اردکانی متخلص به شفق سروده می‌شد.10 یکی از بستگان آیت‌الله مصباح تایپ نشریه را انجام می‌داد. اعضای هیئت تحریریه پس از نگارش و صفحه‌بندی نشریه به تکثیر آن می‌پرداختند. دستگاه ماشین پلی‌کپی توسط آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و با حمایت‌های مالی آیت‌الله مصباح تهیه شده بود و اعضا شبانه و به صورت مخفی نشریه را در تیراژ حدود 2000 نسخه و تعداد شش الی هشت صفحه در قم و مدتی در تهران در زیرزمین خانه پدری آیت‌الله مصباح چاپ می‌کردند.۱۱
محتوای مقالات نشریه
همان‌طورکه ذکر شد نشریه انتقام از آذر 1343 تا مهر 1344 منتشر می‌شد. در سال‌های مذکور حوادث و رخدادهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی مهمی در کشور اتفاق افتاد که ریشه و بسترهای آن به سال‌های گذشته باز می‌گشت. با توجه به فضای خفقان و سرکوب و دستگیری بسیاری از رهبران ملی و مذهبی توسط رژیم، این نشریه منتشر می‌شد. با بررسی نشریه طی سال‌های 1343ـ1344 اهم سرمقاله‌ها، یادداشت‌ها، مقالات و اخبار این نشریه در مقابله و مبارزه با طرح‌ها و اقدامات حکومت پهلوی و هیئت حاکمه،۱۲ کشورها و رژیم‌های استعمارگر خارجی بهویژه آمریکا،۱۳ ایدئولوژی مبارزه اسلامی،۱۴ مطرح کردن مبارزات انقلابی جهان اسلام،۱۵ اصلاح حوزه و اخبار مرتبط با نهضت روحانیت را در بر می‌گرفت. ۱۶
فرجام
پس از کودتای 28 مرداد 1332 و سقوط دولت مصدق، محمدرضا پهلوی به ایران بازگشت و با تقویت ارتش و ایجاد ساواک به سرکوب تمامی جریان‌های مخالف خویش پرداخت. با آغاز دهه 1340 تحولات و رخدادهای مهمی در کشور به‌وجود آمد. محمدرضا پهلوی با حمایت‌های کندی، رئیس‌جمهور آمریکا، برنامه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و امنیتی را به منظور جلوگیری از انقلاب توده‌ای به اجرا گذاشت. با تحمیل شدن این برنامه‌ها در ایران، امام خمینی به مخالفت با این اقدامات رژیم برخاست. رژیم پهلوی در واکنش به مخالفت‌های امام و علمای مذهبی به دستگیری، تبعید و سرکوب آنها دست زد. رژیم پهلوی پس از تبعید امام خمینی هرگونه حرکت مستقل را بهشدت سرکوب و امکان فعالیت آزاد سیاسی را از بین برد. در چنین وضعیتی آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی، از طلبه‌های مبارز حوزه علمیه قم، به منظور استمرار مبارزه، آگاه نمودن افکار جامعه و طلاب حوزه از شرایط سیاسی کشور و افشای «جنایت‌های رژیم»، نشریه مخفی با عنوان انتقام را به مدت یک سال (441343-1344ش) در قم و تهران منتشر کرد.
1. فرهنگنامه رجال روحانی عصر امام خمینی(ره)، تهران، مرکزاسناد انقلاب اسلامی، 1389، صص 357-358.
2. نشریه انتقام، س 1، ش 1، 29 آذر 1343، ص 1.
3. متن پیاده‌شده از نوار مصاحبه موسسه امام خمینی با آیت‌الله مصباح یزدی. اکبر هاشمی رفسنجانی، دوران مبارزه، خاطرات، تصویرها، اسناد، ج 1، تهران، دفتر نشر معارف انقلاب، 1376، ص 195.
4. خاطرات مستند سید هادی خسروشاهی درباره: نشریات مخفی حوزه علمیه، قم، کلبه شروق، 1391، ص 95.
5. «چند نفر از دوستان بودند که مشارکت داشتند در این نشریه من تا به حال نخواستم که معرفى کنم چون ما از ابتدا یک حرفى داشتیم که خلاصه در هیچ شرایطى دوستان را معرفى نکنیم و به اقتضاى وفاى به آن سوگند من تا به حال یادم نمى‌آید همکاران آن نشریه را معرفى کرده باشم البته حالا شاید بگویم انصراف دارد، ولى احتیاطا چون عهد و پیمان در کار بوده نخواستم معرفى کنم به هر حال یک جمعى که از ارادتمندان خالص امام بودند و ارتباطى با بیوت دیگر نداشتند این نشریه را راه انداختند.» رک: متن پیاده‌شده از نوار مصاحبه موسسه امام خمینی با آیت‌الله مصباح یزدی.
6. خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1380، ص 180؛ خاطرات آیت‌الله علی‌اکبر مسعودی خمینی، به کوشش جواد امامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381، ص 278؛ اسناد نهضت اسلامی ایران، تدوین سیدهادی خسروشاهی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1389، ص 17؛ رضا صنعتی، گفتمان مصباح: گزارشی از زندگی علمی و سیاسی آیت‌الله مصباح یزدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1387، ص 94؛ زندگی‌نامه خودنوشت آیت‌الله ابوالقاسم وافی یزدی برگرفته از سایت مجلس خبرگان رهبری؛ محمدرضا احمدی، خاطرات آیت‌الله طاهری خرم‌آبادی، ج 1، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1377، ص 337.
7. خاطرات آیت‌الله محمدیزدی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی،1380، ص 181.
8. خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، همان، ص 279.
9. متن پیاده‌شده از نوار مصاحبه موسسه امام خمینی با آیت‌الله مصباح یزدی؛ خاطرات آیت‌الله مسعودی خمینی، ص 279.
10. متن پیاده‌شده از نوار مصاحبه موسسه امام خمینی با مرحوم آیت‌الله بهجتی.
11. متن پیاده‌شده از نوار مصاحبه موسسه امام خمینی با آیت‌الله مصباح یزدی و مرحوم آیت‌الله بهجتی.
12. نشریه انتقام، س 2، ش 4، 10 فروردین 1344، صص1ـ2؛ نشریه انتقام، س 1، ش 2، صص 3-4.
13. همان، س 1، ش 3، 8 اسفند 1343، صص 2 ـ 3.
14. همان، ش 2، 26 آذر 1343، ص 6.
15. همان، س 1، ش 3، 8 اسفند 1343، ص 5.
16. همان‌جا؛ سیدحمید روحانی، نهضت امام خمینی، ج 1، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، عروج، 1389، ص 1088.
نظرات