مبارزه در تبعید

رژیم پهلوی فکر می کرد اگر امام خمینی (ره) را به نجف تبعید کند، ایشان دچار انزوا خواهند شد و به دلیل دوری و قطع ارتباط با ایران، از اذهان مردم فراموش می شوند. با این اوصاف، امام چگونه توانستند در شرایط تبعید بسترهای سقوط رژیم پهلوی را فراهم آورند؟ طولانی ترین مقطع مبارزه انقلاب اسلامی دوران تبعید امام خمینی (ره) است. در این مقطع طولانی، که از 13 آبان 1343 شروع شد و تا 12 بهمن 1357 به طول انجامید، حضرت امام 14 سال از عمر شریف خود را در 3 کشور ترکیه، عراق و فرانسه سپری کردند. با این حال، طولانی ترین ایام این دوران به مبارزه نجف اختصاص داشت. در دوران تبعید امام تحولات سرنوشت سازی در عرصه اندیشه سیاسی و حکومتی شیعی به وقوع پیوست. طرح بحث حکومت اسلامی، به عنوان جایگزین حکومت شاهنشاهی، مهمترین دستاورد ایام تبعید و هجرت امام خمینی (ره) بود. ضمن اینکه مطرح شدن معظم له به عنوان مرجع تقلید شیعیان در سطح گسترده داخلی و خارجی نیز بعد از رحلت آیت الله حکیم در این دوران تاریخی رخ داد.

با این مقدمه، این سؤال پیش می آید که چرا رژیم پهلوی امام خمینی (ره) را به نجف فرستاد؟ و در مجموع چه هدفی را دنبال می کرد؟ به این پرسش پاسخ های مختلفی می توان داد:

1. تلاش برای انزوای امام: رژیم پهلوی خیال می کرد با تبعید امام به نجف، ایشان قادر نخواهد بود که در سایه بزرگان آنجا توانایی های علمی خود را بروز دهد و در نتیجه، جایگاه علمی و شاگردان چندانی پیدا نخواهد کرد. در این زمینه، آیت الله طاهری خرم آبادی می گوید: «پیش خود می پنداشتند نجف غیر از قم است. امام در قم همه کاره بود، ولی در نجف طلبه ای محسوب خواهد شد که یک محفل درس خواهد داشت و در نتیجه، نمی تواند کاری انجام دهد.»

2. رهایی از فشار افکار عمومی: رژیم شاه، طی 11 ماه تبعید امام به ترکیه، به شدت تحت فشار افکار عمومی در ایران و دیگر کشورهای اسلامی بود؛ در صورتی که رژیم امام را به کشوری دیگر مانند پاکستان، لبنان و کویت می فرستاد، همچنان با مشکلات فراوانی روبرو بود، اما تبعید ایشان به نجف این مطلب را القا می کرد که امام به شهری تبعید شده اند که مرکز علمی شیعه است و در آنجا، در کنار سایر مراجع، مشغول فعالیت های حوزوی هستند. (1)

3. حسنه بودن روابط ایران و عراق در آن زمان: مرحوم سیداحمد خمینی در این مورد می نویسد: «روابط ایران و عراق در این ایام حسنه بود و همکاری اطلاعاتی بین هر 2 رژیم، برای حل مشکلات داخلی، که هر یک به نحوی با آن دست به گریبان بودند، در سطح بالایی وجود داشت. همین امر موجب شد تا مأموران مخفی ساواک و مأموران رسمی سفارت ایران، با همکاری مأموران اطلاعات عراق، فعالیت های امام را کنترل کنند.» (2)

استقبال از امام

با وجود توطئه رژیم پهلوی، در بدو ورود امام به نجف، علمای شیعه به دیدار ایشان رفتند و به گرمی از ایشان استقبال کردند. در این باره، محمدتقی متقی، از یاران امام در نجف می گوید: «در شب اول اقامت آیت الله خویی، آیت الله شاهرودی و بعضی دیگر از علما به دیدار امام خمینی (ره) آمدند. در شب دوم، آیت الله حکیم عازم دیدار امام گردید.» (3) بدین ترتیب توطئه رژیم پهلوی برای انزوای امام شکست خورد. بر خلاف پیش بینی ساواک، امام نه تنها به انزوا نرفتند؛ بلکه مبارزه علیه رژیم ستمگر پهلوی را در نجف دنبال کردند.

استراتژی های مبارزاتی امام

فرستادن پیام و رهنمود به ایران: امام، در دورانی که در نجف بودند، همواره از طریق صدور اعلامیه های مختلفی پیام ها و رهنمودهای خود را به مناسبت های مختلف به گوش مردم و افراد مبارز می رسانند. این رهنمود ها، که جنبه روشنگری و افشاگری داشت، نمی گذاشت که آتش مبارزه در دل ها خاموش شود و سردی و سستی پدید آید و همچنین باعث می شد تبلیغات دروغین شاه شکست بخورد. (4)

معرفی اسلام راستین: استراتژی امام در نجف، معرفی اسلام راستین به اقشار مختلف مردم بود. آیت الله موسوی بجنوردی در این باره می گوید: «امام با ترور و اقدام مسلحانه به شدت مخالف بود. هدف ایشان این بود که باید از راه حرکت مردمی و اکثریت آرا مبارزه را پیش برد. از ابتدا امام همین حرف ها را می زدند. یعنی از همان اول 2 رکن را برای حکومت اسلامی همیشه در کنار هم بیان می کردند و می گفتند که حکومت اسلامی بر 2 رکن استوار است: یکی احکام اسلام و دیگری مردم. امام در عین اینکه به قیام مسلحانه ترغیب نمی کردند، اما از افرادی که قیام مسلحانه شان رنگ اسلامی صرف داشت، در مواقع حساس حمایت می کردند. مثلاً اگر محکوم به اعدام می شدند، از آنها حمایت می کردند؛ اگر به زندان می رفتند، به اینها کمک می کردند.» (5)

عدم حمایت از گروه های التقاطی: امام خمینی (ره)، با وجود حمایت از جریاناتی که علیه شاه مبارزه می کردند، هیچگاه با وجود اصرار دیگران، حاضر به تأیید گروه های التقاطی نشدند. یکی از این گروه ها مجاهدین خلق (منافقین) بود. امام، در شرایطی که هنوز انحراف این گروه مشخص نشده بود و نماینده ای برای گرفتن تأیید نزد امام فرستاده بودند، به هیچ عنوان حاضر به تأیید آنها نشدند. (6)

آگاهی بخشی به نسل جوان: یکی از راه هایی که امام برای جهانی کردن نهضت اسلامی در پیش گرفته بود نامه پراکنی و ارتباط با دانشجویان مسلمان بود، اما از آنجا که امام می دانستند قشر جوان تأثیر بسزایی در ایجاد تحولات دارند و یکی از ارکان انقلاب محسوب می شوند، در طول دوران اقامت در نجف همواره سعی می کردند این قشر را به سمت اسلام جذب کنند تا هم از گرایش جوانان به سمت انحراف و التقاط جلوگیری کنند و هم آنها را با اسلام راستین آشنا سازند. (7)

مقابله با باستان گرایی شاه: رژیم پهلوی، به منظور مقابله با اسلام، سعی می کرد تا با تبلیغ باستان گرایی افراطی دوران اسلامی ایران را تحریف نماید و این دوره را بی اهمیت و ناچیز معرفی کند. برای همین، اقدام به برگزاری جشن های شاهنشاهی و تغییر تاریخ کشور از هجری شمسی به شاهنشاهی کرد. با این حال، امام از نجف با صدور اطلاعیه هایی با این حرکت ضد اسلامی مخالفت کردند و درباره عواقب این مسأله به ملت ایران هشدار دادند. (8)

ارتباط مداوم با ایران به منظور آگاهی بخشی به جامعه: امام خمینی (ره)، در دورانی که در عراق به سر می بردند، از طرق متفاوتی با ایران در ارتباط بودند که عبارت اند از:

1. سفر مبارزان داخل کشور به نجف: یاران امام در داخل کشور از طریق غیر قانونی و یا سفر به کشور دیگر و بعد رفتن به عراق و یا از طریق مراسم حج به نجف می رفتند.

2. زوّار عتبات.

3. مسافرت روحانیون نجف به ایران: روحانیون متعهد نجف، که از نظر رژیم شاه شناخته شده نبودند، هر سال یکی دو بار به ایران سفر می کردند. آنها قبل از سفر به ایران با امام ملاقات می کردند و پیام های ایشان را به ایران می رساندند.

4. طلاب و مسافران افغانی: طلاب و مسافران افغانی، به دلیل رفت و آمد آسان میان عراق و ایران، به سهولت پیام ها و نوارهای سخنرانی امام را به داخل کشور منتقل می کردند.

5. مراسم حج: نمایندگان امام خمینی (ره) هر ساله در موسم حج به عربستان می رفتند و به صورت مخفیانه با نمایندگان مبارز داخل کشور ارتباط برقرار می کردند. (9)

حمایت از فلسطین: با اینکه امام در زمان اقامت در نجف در حال مبارزه با رژیم پهلوی بودند، اما با این حال، از مبارزات دیگر ملل مسلمان نیز غافل نبودند و همواره از مبارزات آزادی بخش ملل مسلمان حمایت می کردند.

برای مثال، ایشان در فتوایی اجازه به اختصاص وجوه شرعی به مبارزات علیه رژیم اشغالگر قدس می دهند. (10)

مقابله با اقدامات رژیم عراق: با اینکه امام در عراق بودند، اما حاضر نشدند کوچکترین نرمشی در مقابل اقدامات ضد اسلامی حکومت عراق نشان دهند و همواره در مقابل تحرکات ضد دینی رژیم عراق می ایستادند.

برای مثال، ایشان آذر 1350 که اقدام به اخراج ایرانی ها از عراق کرد، حسن البکر را تهدید کرد که از عراق به لبنان مهاجرت می کنند. (11)

حکومت اسلامی

امام خمینی (ره) در اول بهمن 1348 بحث حکومت اسلامی را زیر عنوان ولایت فقیه در مسجد شیخ انصاری در بازار حویش نجف آغاز کردند. این اقدام از آنجا اهمیت دارد که تا آن موقع این گونه جلوه می شد که اسلام از سیاست جداست و در کل، اسلام تئوری برای حکومت کردن ندارد، اما امام با طرح ریزی تئوری برای حکومت دینی، این نقشه دشمنان را نقش بر آب کردند. (12)

این کار امام در داخل نیز تأثیر بسیار خوبی بر تقویت مبارزان مسلمان داشت، چرا که تا آن مقطع همواره کمونیست ها و ملی گرایان ادعا می کردند که یک تز برای حکومت کردن دارند و مبارزان مسلمان را متهم می کردند که هیچ الگوی عملی برای ایجاد حکومت ندارند. از این رو، انتشار نظرات امام درباره حکومت ولایت فقیه، در عمل، باعث خنثی سازی تبلیغات کمونیست ها و لیبرال ها شد.

در این خصوص، آیت الله خرم آبادی می گوید: «اگر بحث ولایت فقیه و حکومت اسلامی نبود، حکومت بعد از انقلاب به دست ملی گرا ها و جبهه ملی می افتاد.» (13)

حکومتی که امام چارچوب های نظری آن را تدوین کردند از یک رشته ویژگی های ممتاز و منحصر به فرد برخوردار بود که آن را از مدل حکومت های موجود متمایز می ساخت؛ زیرا احکام و اصول اقتصادی، سیاسی، دفاعی و ساختار و تشکیلات آن نه برخاسته از اندیشه بشر، بلکه ملهم از اصول الهی اسلام بود. امام این نوع حکومت را الگو می دانست که با نظام های استبدادی، مطلقه و مشروطه قابل تطبیق نبود؛ بلکه ضمن در بر داشتن محاسن آنها، از نارسایی های آنها بری بود، زیرا بر اساس آن، حکومت کنندگان در اجرا و اداره مقید به یک مجموعه شرط هستند که در قرآن کریم و سنت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) معین گشته است. مجموعه این شروط همان احکام و قوانین اسلام است که باید رعایت و اجرا شود و از این جهت، حکومت اسلامی حکومت قانون الهی بر مردم است. (14)

امام، بر اساس تز ولایت فقیه، مبارزه با حاکمان جور و ستمگری را که بر مسلمانان حکومت
می کردند واجب اعلام کردند و به این گونه، مشروعیت افرادی را که به اسم اسلام در خدمت غرب بودند، به چالش کشیدند. ایشان در این باره می گویند: «شرع و حق حکم می کند که نگذاریم وضع حکومت ها به همین صورت ضد اسلامی یا غیر اسلامی ادامه پیدا کند. ما چاره ای نداریم، جز اینکه دستگاه های حکومتی فاسد و فاسدکننده را از بین ببریم و هیأت های حاکمه خائن و فاسد را سرنگون کنیم. این وظیفه ای است که همه مسلمانان در یکایک کشورهای اسلامی باید انجام دهند و انقلاب اسلامی را به پیروزی برسانند.» (15)

شناساندن و احیای اسلام: امام با ارائه تز ولایت فقیه باعث شدند تا احکام سیاسی و اجتماعی اسلام، که قرن ها راکد مانده بود، دوباره احیا گردد و به مردم شناسانده شود. ایشان در این باره می گویند: «از حدود 50 کتابی که احکام اسلام در آن مجتمع است، 3 یا 4 کتاب مربوط به عبادات و کمی مربوط به اخلاقیات است؛ مابقی در کتاب ها همه مربوط به اجتماع، حقوق و سیاست است.

آن روز که دنیا غرق در جهالت بود و از اروپا خبری نبود، اسلام قوانینی آورد که جامع قانون های حکومت زنده دنیاست و همه جهاتی که بشر در امور مربوط به جنگ و صلح، زندگی خصوصی، معاشرت با دیگران محتاج است در اسلام آمده است.» (16)

حکومت اسلامی به عنوان درمان مشکلات: ایشان با تأکید بر اینکه اگر احکام اسلام اجرا می شد، امروز مسلمانان دچار انحطاط نمی شدند، می گویند: «وقتی به قدرت برسیم، نه تنها سیاست و اقتصاد و اداره کشور را درست می کنیم، بلکه حرام خوار ها و دروغ پرداز ها را شلاق می زنیم و به کیفر می رسانیم. اگر علما حکم الهی را جاری می کردند و احکام و امور اسلام به دست آنان جریان می افتاد، دیگر ملت بیچاره و گرسنه نمی ماند.» (17)

عکس العمل رژیم عراق و پهلوی در قبال امام

لجن پراکنی های رژیم پهلوی: در طول سال هایی که امام در نجف بود، رژیم پهلوی سعی می کرد تا از هر طریقی جنگ تبلیغاتی علیه امام به راه بیندازد. برای مثال، وقتی که در محرم سال 1346 یکی از پیام های امام از رادیو پیک ایران قرائت شد، ساواک سعی کرد این گونه جلوه دهد که کمونیست ها طرفدار امام هستند تا از این طریق، جایگاه ایشان را در ایران تضعیف کند. همچنین دستگیری و شکنجه یاران امام یکی دیگر از روش های ساواک برای مقابله با امام در طول سال های اقامت ایشان در نجف بود. یکی دیگر از سیاست های رژیم در این سال ها تلاش برای ایجاد اختلاف بین علمای نجف با امام بود تا از این طریق جایگاه ایشان را تضعیف کند. (18)

جلوگیری از رسیدن وجوه شرعی به امام: در سال هایی که امام در نجف بودند، رژیم پهلوی تمام تلاش خود را می کرد تا از رسیدن وجوه شرعی از ایران به امام جلوگیری کند و همچنین با تجسس از افرادی که از عراق برمی گشتند، تلاش می کرد تا از توزیع کتاب ها و اعلامیه های امام جلوگیری کند. رژیم در این سال ها، با تحت فشار قرار دادن هر شخصی که با امام در ارتباط بود، سعی می کرد تا با افزایش هزینه های ارتباط مبارزان با ایشان، افراد را مجبور کند تا قید ارتباط با امام را بزنند. (19)

رژیم های ایران و عراق در سال 1353، طبق بیانیه الجزایر، اختلاف خود را کنار گذاشتند. بعد از این قرارداد، فشار ها و محدودیت ها علیه امام افزایش پیدا کرد. امام خود در این مورد می گوید: «مقامات عراقی به من هشدار دادند، به دلیل روابطی که با رژیم ایران دارند، نمی توانند فعالیت های مرا تحمل کنند. من هم به آن ها پاسخ دادم که اگر شما مسؤولیت هایی نسبت به حکومت ایران داشته باشید، من هم در برابر اسلام و ملت ایران مسؤولم.» با این حال، بعد از آنکه عراق نتوانست امام را به عقب نشینی از موضعش مجبور کند، روز اول مهرماه 1357، منزل امام به محاصره نیروهای نظامی عراق درآمد و از رفت و آمد به داخل منزل ایشان جلوگیری کردند. خبر محاصره منزل امام در نجف، موج وسیعی از اعتراضات را در عراق و ایران ایجاد کرد. این مسأله باعث شد تا رژیم های عراق و ایران به وحشت بیفتند و نیروهای ارتش عراق مجبور شوند از محاصره بیت امام دست بکشند.» (20)

نتیجه

با وجود اینکه رژیم پهلوی فکر می کرد اگر امام خمینی (ره) را به نجف تبعید کند، ایشان دچار انزوا و گوشه گیری خواهند شد و به دلیل دوری و قطع ارتباط با ایران از اذهان مردم فراموش می شوند؛ اما در عمل امام خمینی (ره)، به عنوان یک فقیه آگاه به زمان و سیره و سنن امام معصوم، با انتخاب استراتژی هایی که برخی از آنها الگو گرفته از روش های امامان شیعه در هنگام تحت محاصره قرار گرفتن از سوی حاکم جور بود، نه تنها نقشه رژیم پهلوی را نقش بر آب کردند، بلکه با نوشتن کتاب «حکومت اسلامی» خونی تازه در رگ های مسلمانان مبارز در ایران تزریق کردند و باعث شدند تا روند انقلاب اسلامی شتاب بیشتری بگیرد.

پی نوشت ها

1. اکبر فلاحی، تاریخ شفاهی زندگی و مبارزات امام خمینی (ره) در نجف، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1390، صص 27 تا 29.

2. عبدالرضا آقایی، دوران تبعید امام خمینی (ره) در عراق، مجله رشد آموزش تاریخ، شماره 37، زمستان 1388، ص 11.

3. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، خاطرات سال های نجف، جلد دوم، تهران، 1389، ص 134.

4. سیدحمید روحانی، نهضت امام خمینی (ره)، جلد دوم، تهران، واحد فرهنگی بنیاد شهید، 1364، ص 487.

5. اکبر فلاحی، همان، ص 133.

6. غلام علی پاشازاده، مبارزات امام خمینی (ره) به روایت اسناد در دوران تبعید در نجف، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1387، ص 109.

7. سیدحمید روحانی، نهضت امام خمینی (ره)، جلد سوم، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1372، صص 499 و 500.

8. غلام علی پاشازاده، همان، صص 68 تا 74.

9. عبدالرضا آقایی، همان، ص 16.

10. غلام علی پاشازاده، همان، ص 54.

11. همان، ص 89.

12. سیدحمید روحانی، همان، صص 494 و 495.

13. اکبر فلاحی، همان، ص 163.

14. علی رضا ملایی توانی، فرآیند گرایش به انقلاب در اندیشه سیاسی امام خمینی (ره)، شماره 13، زمستان 1380، ص 202.

15. سیدمحمدعلی حسینی زاده، اسلام سیاسی در ایران، قم، انتشارات دانشگاه مفید، 1386، ص 228.

16. سیدحمید روحانی، همان، ص 500.

17. سیدمحمدعلی حسینی زاده، همان، ص 230.

18. سیدحمید روحانی، همان، ص 267.

19. اکبر فلاحی، همان، صص 180 تا 185.

20. عبدالرضا آقایی، همان.