به مناسبت دهم آذر روز مجلس در ایران

مروری بر تاریخ بنای مجالس قانون گذاری در ایران از عمارت قدیمی تا هرم بلند بهارستان

هرمی بر بلندای بهارستان

 ساختمان جدید مجلس شورای اسلامی در مجموعه تاریخی بهارستان که یادمان و جلوه‌ای از انقلاب مشروطیت تا انقلاب اسلامی در اذهان مردم است و ریشه‌ای یکصدساله دارد، واقع شده است و یکی از ساختمانهای متعدد این مجموعه است. سایر ساختمانها شامل دفتر کار نماینگان با مساحت 18000 متر مربع، ساختمان کمیسیون‌ها با مساحت 16000 متر مربع، مجموعه مجلس شورای ملی سابق با مساحت 8500 متر مربع، پارکینگ با مساحت 13000 متر مربع است که مجموعه آنها در محوطه‌ای به مساحت 15 هکتار واقع شده است. در طراحی ساختمان جدید این نکته مورد توجه قرار گرفته است که ساختمان مذکور در تأمین نور برای دو ساختمان مجاور آن خللی وارد نکند. معماری داخلی تالار جدید با فضاهای به وجود آمده هماهنگی کامل داشته و با نگاه و احترام به معماری اسلامی که میراث با ارزش فرهنگی و هنری این کشور می‌باشد با طراحی امروزی و نوین اجرا شده است.

حجم هندسی تالار از خط الراس به دو قسمت تقسیم و نظام ایستایی آن متکی بر دو ستون اصلی متقاطع است که در محل جایگاه اصلی قرار دارد، به نحوی که علاوه بر به‌وجود آوردن سیمایی مرتفع و با وقار در منظر نمایندگان و میهمانان، سخن از عظمت جایگاه ریاست محترم مجلس و هیأت رئیسه دارد که هرکدام تکیه گاه اصلی دیوار عظیم باربر تالار را تشکیل می‌دهند. مرکز تالار که بلندترین ارتفاع را داراست، به طرف ساختمان تشریفات گرایش پیدا کرده است. جایگاه مخصوص ریاست محترم جمهور، هیأت رئیسه، هیأت دولت و شورای نگهبان، اعضای شورای عالی قضایی کشور، فرماندهان ستاد مشترک و نیروهای سپاه و غیره به طریقی استقرار یافته است که ارتباط آن با ساختمان تشریفات و دفتر ریاست محترم مجلس در کوتاهترین فاصله امکان‌پذیر باشد.

معمار و مهندسان: معمار: مهندسان مشاور پل میر- طراح و مدیر پروژه: عبدالرضا ذکایی- گروه طراحی: علی سردار افخمی، عباس قریب، مسعود قاضی زاهدی، منصور وکیلی، داریوش فیروزلی و بهروز احمدی- کارفرما: وزارت مسکن و شهرسازی، سازمان مجری ساختمان‌ها و تأسیسات دولتی و عمومی

عمارت بهارستان را چه کسی ساخت؟

«میرزا مهدی خان شقاقی» معمار نخستین بنای مجلس در ایران بود. او را می‎توان با اطمینان اولین معمار تحصیلکرده ایرانی دانست. وی جزو اولین گروه دانشجویان ایرانی بود که از سوی ناصرالدین شاه قاجار جهت تحصیل در رشته‎های مختلف به خارج از کشور اعزام شدند.

میرزا مهدی خان شقاقی در سال 1263 هجری قمری مطابق با 1223 خورشیدی (1844 میلادی)‌در تهران متولد شد و پس از چند سال تحصیل در مکتب «سرخانه» و مدرسه جدیدالتأسیس دارالفنون در سال 1276 هجری قمری مطابق با 1236 خورشیدی (1857 میلادی) به سبب روابط خانوادگی به دستور شخص ناصرالدین شاه با اولین هیأت دانشجویان ایرانی به پاریس اعزام شد و بعد از اتمام تحصیلات متوسطه و اخذ گواهینامه مهندسی معماری از مدرسه عالی نورمان سوپریور دوپاریو دانشکده معماری (آرشیتکتور) پاریس در سال 1243 شمسی (1864 میلادی) به ایران بازگشت.

برخی از آثار معماری میرزامهدی خان شقاقی عبارتند از: وزارت‎خانه‎های جدید در اطراف میدان ارگ که ساخته نشدند. عمارت بهارستان و مسجد ناصری (سپهسالار) به سفارش مرحوم سپهسالار. عمارت معتمدالسلطنه (میرزا ابراهیم). عمارت و باغ سیدعبدا... پسر سیدموسی تفرشی در خارج از دروازه قزوین. عمارت قوام الدوله ثانی در گوشه لاله‎زار (شامل چهار حیاط و دو عمارت اندرونی و دو عمارت بیرونی مجاور هم و یک حمام بزرگ با دو بخش عمومی و خصوصی). پله اصلی عمارت ناصرالملک که با همان نقشه ساختمان بهارستان اجرا شد.

عمارتی با معماری حیدر قلی خان

در سالهای نخستین، جلسات سنا در عمارت مجلس شورای ملی تشکیل می‌شد. ولی پس از انحلال مجلس در سال 1331 و گشایش دوباره آن در 1332 سناتورها به این فکر افتادند که هرچه زودتر محلی اختصاصی جهت مجلس سنا درنظر گرفته شود. بدین منظور برخی از سناتورها با تلاش بسیار و با موافقت محمدرضا شاه پهلوی کاخ علیرضا پهلوی را خریداری کردند و به مجلس سنا اختصاص دادند و از اسفند 1333 به بعد جلسات سنا در آنجا تشکیل شد. اما چون در کاخ جدید نیز محل مناسبی برای ادارات، کتابخانه و سایر تشریفات مربوطه وجود نداشت تصمیم گرفته شد ساختمان جدیدی در کنار کاخ علیرضا احداث شود.

بدین ترتیب ساختمان کنونی مجلس توسط حیدر غیایی معمار ایرانی، طراحی و ساخته شد. این بنا تا سال 1357جهت جلسات مجلس سنا مورد استفاده قرار می‌گرفت. پس از انقلاب اسلامی سال 1357 و انحلال مجلس‌ها، در ابتدا ساختمان سنا برای تهیه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به محل برگزاری جلسه‌های مجلس خبرگان قانون اساسی تبدیل شد. پس از اتمام تدوین قانون اساسی نیز این ساختمان به مجلس شورای اسلامی اختصاص یافت و جلسات این مجلس تا سال 1380 در همین محل برگزار می‌شد. با تکمیل ساختمان جدید مجلس در میدان بهارستان، از این ساختمان تنها برای برگزاری برخی گردهمایی‌های دولتی و جلسات سالانه مجلس خبرگان رهبری استفاده می‌شود. حیدر قلی خان غیایی شاملو معمار ایرانی و یکی از پیشگامان معماری نوین ایران است. وی در سال 1301 در تهران و در خانواده‌ای با اصالت خان دیده به جهان گشود. او در سال 1947 میلادی از دانشگاه تهران در رشته معماری فارغ‌التحصیل گردید و در سال 1952 از مدرسه هنرهای زیبای پاریس (بوزار) دکترای خود را دریافت نمود. او در همین سال برنده جایزه «Prix de Vienne» گردید. غیایی در سال 1953 دفتر معماری خود را در تهران تأسیس نمود و در خلال این سالها پروژه‌های خصوصی فراوانی را به انجام رساند که منجر به انتخاب وی برای طراحی ساختمان مجلس سنای ایران گردید. او در سال 1974 میلادی به عنوان معمار سلطنتی و مشاور معماری شاه ایران برگزیده شد. او در 15 شهریور سال 1364 در ویلای خانوادگی خود در آنتیب در جنوب فرانسه درگذشت.

میراث ماندگار منتخبان مردم

کتابخانه مجلس شورای اسلامی که در حال حاضر 480 هزار کتاب چاپی، 24 هزار کتاب خطی، بیش از 40 هزار مجلد نشریه و میلیون‌ها برگ سند در آن نگهداری می‌شود، نهادی با سابقه نزدیک به یک صد سال است که بخش مهمی از میراثِ ماندگارِ تمدنِ کهنسال و بزرگِ ایرانِ اسلامی را بر دوش می‌کشد.

تاریخچه

طرح تأسیس کتابخانه مجلس در سال 1287 خورشیدی به مجلس شورای ملی ارائه شد و در تاریخ 17/10/1287 به تصویب رسید. مراحل مقدماتی تأسیس، تهیه کتب و ایجاد کتابخانه توسط نماینده وقت زرتشتیان ارباب کیخسرو انجام گردید. در ابتدا کتابها در دو اتاق کوچک نگهداری می‌شد ولی بعدها و در سال 1302 کتابها به کتابخانه مجلس که برای همین‌کار آماده شده بود انتقال یافت و در سال 1304 این کتابخانه رسماً افتتاح شد. پس از مدتی در قسمت جنوبی باغ بهارستان (مجلس) کتابخانه مجهزی ساخته شد که کتابخانه قبلی به آنجا منتقل گشت. چند ماه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی ایران کتابخانه تعطیل شد و تا دوماه پس از آن این تعطیلی ادامه داشت. اما در تاریخ 16/1/1358 کتابخانه بازگشایی شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی بخش تعمیر و صحافی نیز به کتابخانه اضافه شد که تا سال 1374 فعال بود. در سال 1374 در مجلس اساسنامه‌ای تصویب شد که به موجب آن کتابخانه مجلس به مؤسسه‌ای مستقل تحت عنوان کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی تبدیل شد. رئیس مجلس، رئیس کمیسیون فرهنگ و ارشاد اسلامی، رئیس کمیسیون فرهنگ و آموزش عالی، کارپرداز فرهنگی مجلس شورای اسلامی، رئیس کتابخانه و دو نفر از محققان کشور، اعظای هیئات امنای مؤسسه را تشکیل می‌دهند.

گنجینه نسخ خطی

شمار نسخه‌های خطی در گنج‌خانه کتابخانه مجلس به بیش از 24 هزار مجلد بالغ می‌شود. این نسخه‌ها طی یک صد سال گذشته خریداری یا به صورت اهدا به کتابخانه واگذار شده است. کتابخانه مجلس همچنان آماده تحویل گرفتن نسخه‌های خطی و چاپی اهدایی از طرف دوستداران فرهنگ می‌باشد. افزون بر آن، کمیته خرید و تقویم کتابخانه مشغول فعالیت بوده و به طور سالانه بین هفتصد تا هزار نسخه خریداری و ارزش‌گذاری می‌شود. در حال حاضر با استفاده از فناوری‌های نوین از تمامی نسخه‌های خطی، تصاویر دیجیتالی تمام ‌رنگی و با کیفیت بالا فراهم شده است که در کتابخانه دیجیتال (رسان) قابل استفاده و دانلود می‌باشد و این یکی از مهم‌ترین گام‌ها در حفظ این میراث گرانبها و دسترسی همگانی و آسان به آنهاست.

کتابخانه اصلی

ساختمان این کتابخانه که به شماره 1 معروف است در 17 بهمن 1341 گشوده شد. مجموع کتاب‌های چاپی موجود در این کتابخانه، اعم از کتب چاپ سنگی، سربی و معمولی به حدود 400 هزار جلد رسیده که شامل کتاب‌هایی به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی، آلمانی، فرانسه، روسی، ترکی، ژاپنی و. . . و عمدتاً در زمینه‌های حقوق، علوم سیاسی، علوم دینی، علوم اجتماعی، تاریخ، ادبیات و هنر؛ با تأکید بر اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی است. کتابخانه مجلس به طور عمده در حوزه علوم انسانی و به طور خاص در زمینه ایرانشناسی فعال است. از دیگر منابع این کتابخانه، تعدادی پایان‌نامه قدیمی و جدید در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا متعلق به دانش‌آموختگان داخلی و خارجی است.

کتابخانه شماره 2

این کتابخانه که در حال حاضر به کتابخانه ایران‌شناسی نیز معروف است در پی تأسیس مجلس سنا در 20 بهمن 1328، به ابتکار و علاقه‌مندی سیدحسن تقی‌زاده رئیس وقت این مجلس، به طور موقت در کنار مجلس شورای ملی واقع در میدان بهارستان، در دو اتاق کوچک، با هدف ایجاد کتابخانه‌ای تخصصی در زمینه ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی، به منظور بهره‌برداری محققان ویژه و با حدود 500 جلد کتاب شکل گرفت. کتابخانه مزبور با احداث و افتتاح ساختمان مجلس سنا (ساختمان مجلس شورای اسلامی در دوره‌های اول تا ششم) در سال 1335 به تالاری در جنب هیأت رئیسه مجلس سنا و سپس در اوائل سال 1362 به کاخی که در شرق عمارت مجلس سنا قرار داشت و موزه نگارستان در آنجا مستقر بود به عنوان کتابخانه شماره 2 مجلس انتقال یافت. با انتقال به موزه نگارستان سابق به مرور این کتابخانه شکل عمومی نیز به خود گرفت و درهای آن به روی همه اهل پژوهش باز شد. کتابخانه مذکور در اوائل سال 1383 به عمارت قدیمی مجلس شورای ملی (ساختمان مشروطه) واقع در میدان بهارستان منتقل و در آبان 1384 به عمارت قدیمی کتابخانه مجلس منتقل و باز‌گشایی گردید.

کتابخانه ویژه نمایندگان

در دی‌ماه سال 1385 در محوطه تالار جلسات علنی، کتابخانه ویژه نمایندگان به عنوان واحدی کوچک اما عملیاتی از تمامی خدمه و مجموعه‌های کتابخانه راه‌اندازی شد.

کتابخانه تخصصی انقلاب اسلامی

همزمان با شانزدهمین هفته کتاب جمهوری اسلامی در سال 1387 در دل کتابخانه مجلس کتابخانه تخصصی انقلاب اسلامی راه‌اندازی شد. در حال حاضر این مجموعه در حدود ده هزار مجلد کتاب را در خود جای داده است.

اسناد ملی، تاریخی و بین‌المللی

بخش مرکز اسناد کتابخانه مجلس با در اختیار داشتن آرشیو بی‌همتایی شامل بیش از دوازده میلیون برگ از اسناد مربوط به 24 دوره مجلس شورای ملی و هفت دوره مجلس سنا، تنها مرکز غنیِ اسناد پارلمانیِ کشور، معرفِ تاریخ قانون‌گذاری، سیر تصویب قوانین و تحولات قوه مقننه در ادوار مختلف و به لحاظ پژوهش‌های جامعه‌شناختی و تحقیقات اجتماعی بسیار مهم و ارزنده است. این اسناد مشتمل است بر نامه‌ها، فرمان‌ها، قراردادها، امتیازنامه‌ها، اسناد مالی، قباله‌ها، وقفنامه‌ها، اعتبارنامه‌ها، عرایض و شکایتهای مردمی، اسناد انتخابات، اسناد و مدارک کمیسیون‌ها، لوایح، طرح‌ها، اسناد حسابداری، قوانین، اسناد مجلس مؤسسان، عکس‌ها، آلبوم‌های تاریخی و نقشه‌ها، نوارهای ریلی مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی و فایل‌های دیجیتالی آن‌ها، بریده نشریات، پرونده نمایندگان مجالس ملی و سنا و غیره است. بخش دیگری از این مرکز به مجموعه گزارش‌های دولتی اختصاص دارد که توسط سازمان‌ها، وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی به صورت کارنامه، گزارش عملکرد، سالنامه و آمارنامه، گزارش کنفرانس‌ها، قطعنامه‌ها و سمینارها تهیه و معمولاً با تیراژ محدود منتشر و به مراکز معدودی ارسال می‌شود. این گزارش‌ها حاوی مجموعه‌ای از آخرین اطلاعات آماری موجود در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور است که نیازهای اطلاعاتیِ تصمیم‌گیران و برنامه‌ریزان و پژوهشگران را در این حوزه‌ها بر طرف می‌کند.