حبیب‌الله ثابت پاسال

سرمایه دار و بازرگان بهائی و مؤسس نخستین تلویزیون ایران

آشنایی با خدمتگذار منافع انگلیس و آمریکا در ایران

اشاره : 

در مطلب پیش رو با زندگی یکی دیگر از کارگزاران حکومت پهلوی آشنا می شوید . این مقاله در دانشنامه جهان اسلام تحت عنوان «حبیب‌الله ثابت پاسال» منتشر شده است که ما به دلیل اهمیت موضوع در اینجا باز نشر کردیم . عنوان بندی ها مربوط به اصل مقاله نیست. 

*******

معرفی اجمالی

حبیب اله ثابت در ۱۲۸۲ ش در تهران ، در خانواده ای که از طرف پدر به بهائیت منتسب بود، متولد شد. [۱] [۲] به گفته دِلدَم، [۳]پدرش ابتدا یهودی بود و بعدها بهائی شد. ثابت تحصیلات ابتدایی را در مدرسه های تربیت و سن لویی تهران به پایان رساند. [۴] تحصیلات دبیرستانی را نیمه تمام گذاشت و در دکان دوچرخه سازی به کار مشغول شد و مدتی نیز مسافرکشی کرد. اندکی بعد توسط دایی اش، که معاون وزیر پست و تلگراف بود، امتیاز حمل مرسولات پستی شمال کشور را به دست آورد. سپس با حمایت مرکز بهائیان ایران، چند دستگاه اتومبیل و کامیون خرید و تا آن‌جا پیش رفت که اداره امور حمل مرسولات پستی سراسر کشور را بر عهده گرفت. از آن پس، با سرمایه ای که بهائیان در اختیارش نهادند به فروش ماشین آلات نجاری مشغول شد و کارخانه های مبل ثابت را راه اندازی کرد. این نخستین گام در صنعتی کردن نجاری در ایران بود. [۵] ثابت در خلال جنگ جهانی دوم به امریکا رفت و در آن‌جا به صدور لباسهای کهنه و دست دوم به ایران پرداخت و از این راه سود فراوانی برد. [۶] او سپس در اواخر ۱۳۲۰ ش به دعوت «جامعه بهائیان ایران» چندین بار به ایران آمد و همکاری نزدیکی را با «شرکت امنای ایران» (وابسته به جامعه بهائی) آغاز کرد و به نمایندگی از آنان، کار تجارت و گرفتن امتیاز نمایندگی از کارخانه های خارجی در ایران را پیگیری کرد. وی از اوایل دهه ۱۳۳۰ ش در ایران مستقر شد و دوره جدید فعالیتهای اقتصادی و تجاری خود را پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، در مقام نماینده تام الاختیار بهائیان، آغاز کرد. [۷] [۸]

بزرگ ‌ترین سرمایه دار

در دوران سلطنت محمدرضا پهلوی (۱۳۲۰ـ۱۳۵۷ ش)، وی یکی از بزرگ ‌ترین سرمایه داران ایران شد، چنانکه برخی او را بزرگ ‌ترین سرمایه دار ایران، بعد از شاه ، با مالکیت ده درصدِ همه چیز ایران می‌دانستند. [۹] [۱۰] برخی از شرکتها و مؤسساتی که وی مالک آن‌ها بود یا در آن‌ها سهام داشت، عبارت‌اند از: بانک ایران و انگلیس ، بانک ایران و خاورمیانه ، بانک صنعتی ایران، بانک توسعه صنعت و معدن ایران، مؤسسات تولیدی و تجاری پپسی کولا، سیمان مشهد، پلاسکوکار، جنرال تایر و رابر، ایران فارواگ، سیکاب، و فرانس پیک. [۱۱] [۱۲] [۱۳] همچنین نمایندگی خودرو دوج، چند نوع تلویزیون و یخچال ، کارخانه های بزرگ لاستیک سازی گودریچ و چندین کارخانه قند را داشت. وی صاحب ۴۱ شرکت بازرگانی بود که حدود ده هزار تن در آن‌ها کار می‌کردند.

[۱۴] [۱۵] [۱۶] قصر ثابت در تهران، که به تقلید از قصر تریانون کوچک در ورسای ساخته شده بود، پانزده میلیون دلار ارزش داشت. [۱۷] [۱۸] در عین حال، او همواره اظهار می‌کرد که در خانواده ای فقیر رشد کرده و موقعیت کنونی اش را با سعی و پشتکار خودش به دست آورده است. [۱۹]

مناسبات دوستانه

ثابت در طول زندگی خود، به ویژه از ۱۳۳۲ ش به بعد، با خاندان پهلوی (ازجمله شمس واشرف، دو خواهر محمدرضاشاه) و شخص شاه، و شخصیتهای مهم سیاسی ایران، از جمله عبدالکریم ایادی، پزشک مخصوص دربار و منسوب به بهائیت، مناسبات دوستانه ای داشت که همین امر زمینه رشد سریع او را فراهم کرد [۲۰] و سبب شد منابع سرمایه گذاری او به بهترین نحو تأمین شود. وزارت اقتصاد نیز، به دستور دربار، تسهیلات گسترده ای در اختیار ثابت قرار داد [۲۱] [۲۲] [۲۳] [۲۴] ثابت با نخست وزیران وقت، از جمله حسین علاء و امیرعباس هویدا ، نیز مناسبات دوستانه داشت و بنا بر بعضی شواهد، آنان در برخی از شرکتهای ثابت سهام داشتند. [۲۵] [۲۶] [۲۷] وی همچنین به شاه و شخصیتهای سیاسی و غیرسیاسی کمکهای مالی زیادی میکرد،به ویژه دربرگزاری جشنهای۲۵۰۰ ساله، تأمین کننده اصلی هزینه‌ها بود. [۲۸]

ایجاد فرستنده تلویزیون

ثابت برای اولین بار در ایران فرستنده تلویزیونی ایجاد کرد و در ۱۳۳۵ ش، پخش برنامه های تلویزیونی را ابتدا در آبادان و سپس در تهران آغاز نمود. [۲۹] [۳۰] در زمان نخست وزیری منوچهر اقبال، دولت تصمیم گرفت امتیاز پخش را از ثابت بخرد، اما به سبب اختلافات مالی و دخالت دربار عملی نشد. در ۱۳۴۸ ش، در دوره نخست وزیری هویدا، شبکه تلویزیونی متعلق به ثابت در اختیار تلویزیون ملی قرار گرفت. [۳۱] [۳۲]

حمایت از اسرائیل

ثابت از دولت اسرائیل حمایتهای مالی بسیار می‌کرد. درجنگ شش روزه اعراب و اسرائیل (خرداد ۱۳۴۵/ ژوئن ۱۹۶۶)، وی وظیفه جمع آوری کمکهای مالی بهائیان را بر عهده گرفت. حمایتهای ثابت از اسرائیل وی را چنان نزد آنان محبوب کرد که بر یکی از خیابانهای تل آویو (تل حبیب) نام او را گذاشتند. [۳۳] [۳۴] [۳۵]

اقدامات ثابت برای گسترش بهائیت

ثابت از اعضای محفل ملی بهائیان ایران بود و از ثروت خود برای گسترش بهائیت در ایران و سراسر جهان استفاده می‌کرد. از جمله اقدامات او بود: خریداری املاک پیرامون حظیره القدس در تهران، دیوارکشی اطراف زمینهای مشرق الاذکار (مشرق الاذکار: معبدهای قاره ای بهائی) در منطقه لویزان تهران، کمکهای وسیع مالی برای احداث محفل ملی بهائیان پاکستان ، ساخت ایوان مقام اعلی در جبل کَرمِل، حظیره القدس بهائیان در هندوستان ، مشرق الاذکار در سانتیاگو (شیلی)، و معابد بهائیان در مصر و استرالیا و اردن . [۳۶] [۳۷] [۳۸] به علاوه، او عضو باشگاه لاینز (اداره اطلاعات، امنیت و آزادی ملت) و روتاری (روتاری : از سازمانهای جنبی سازمان فراماسونری) در تهران بود. [۳۹]

فتوای آیت اللّه بروجردی

پس از صدور فتوای آیت اللّه بروجردی مبنی بر لزوم ترک معامله و معاشرت مسلمانان با اعضای فرقه بهائی، [۴۰] با توجه به اختصاص بخشی از درآمد کارخانه پپسی کولا به تبلیغات بهائیان، مردم متدین محصولات این کارخانه را تحریم کردند. [۴۱][۴۲] [۴۳] سالها بعد، دامنه این تحریم با صدور فتوای برخی دیگر از مراجع تقلید ، که در آن صریحاً خرید و فروش و تبلیغ و آشامیدن پپسی کولا منع شده بود، [۴۴] گسترده شد.

اتهام گران فروشی

در پی اجرای طرح دولت برای مبارزه با گران فروشی در ۱۳۵۴ ش، ثابت به اتهام گران فروشی تحت تعقیب قرار گرفت و او ناگزیر در ۱۳۵۵ ش به پاریس و سپس به امریکا رفت و بخش عمده سرمایه اش را به خارج از کشور منتقل کرد و دیگر به کشور بازنگشت. وی در ۱۳۶۹ ش در لوس آنجلس درگذشت. [۴۵] [۴۶] [۴۷]

مصادره اموال

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران (۲۲ بهمن ۱۳۵۷)، بیشتر اموال ثابت پاسال مصادره شد. در ۲۵ تیر ۱۳۵۸ شورای انقلاب، برای حفظ صنایع کشور، اموال مصادره شده را مشمول قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران کرد و در پی آن، کارخانه‌ها ملی شدند. بخشی از اموال حبیب اللّه ثابت بعدها به بنیاد مستضعفان سپرده شد،[۴۸] [۴۹] اگرچه خانواده وی در دوره پهلوی بیش‌تر مؤسسات خود را نزد بانکها گرو گذاشته و چند برابر ارزش واقعی آن‌ها وام گرفته و به صورت ارز از کشور خارج کرده بودند. [۵۰] فرزندان ثابت هم اکنون فعالیتهای تجاری او را ادامه می‌دهند.

منابع:

(۱) از ظهور تا سقوط: مجموعه اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ج ۱، تهران: مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۱۳۶۶ ش.

(۲) اسناد انقلاب اسلامی، ج ۲، ج ۵، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۴ ش.

(۳) تاریخ جامع بهائیت (نوماسونی)، بهرام افراسیابی، تهران ۱۳۶۸ ش.

(۴) ایران در عصر پهلوی، مصطفی الموتی، لندن ۱۳۶۹ـ ۱۳۷۳ ش.

(۵) بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷: روز شمار زندگی نخست وزیران ایران، مصطفی الموتی، ج ۲: از علی سهیلی تا دکتر علی امینی، لندن ۱۳۷۴ ش.

(۶) انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، کتاب ۸: مرداد ماه سال ۱۳۵۷ (۱/۵/۵۷ تا ۲۳/۵/۵۷)، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۰ ش.

(۷) ایران قوانین و احکام، مجموعه کامل قوانین و مقررات و آراء و نظرات مشورتی راجع به سلب و تحدید مالکیت به نفع دولت، زیر نظر محسن نجفی خواه، تهران: سازمان جمع آوری و فروش اموال تملیکی، ۱۳۸۱ ش.

(۸) ایران وزارت امور خارجه، نشریه اخبار و اسناد (مهر ـ اسفند۱۳۵۳).

(۹) «از دوچرخه سازی تا تأسیس اولین فرستنده تلویزیون ملی»، حبیب اللّه ثابت پاسال، سالنامه دنیا، سال ۱۷ (۱۳۴۰ ش).

(۱۰) غارت ایران، یورش به سوی پول، اندرو دانکن، ترجمه فضل اللّه نیک آئین، تهران ۱۳۵۸ ش.

(۱۱) خاطرات من و فرح پهلوی، اسکندر دلدم، تهران ۱۳۷۷ش.

(۱۲) زندگی و خاطرات امیرعباس هویدا، اسکندر دلدم، تهران ۱۳۷۲ ش.

(۱۳) انشعاب در بهائیت پس از مرگ شوقی ربانی، اسماعیل رائین، تهران (۱۳۵۷ ش).

(۱۴) دولت و حکومت در ایران در دوره تسلط استعماری سرمایه داری، شاپور رواسانی، تهران: نشر شمع، (بی تا).

(۱۵) اهرمها، فخر روحانی، تهران ۱۳۷۰ ش.

(۱۶) بهائیت در ایران، سعید زاهد زاهدنی، تهران ۱۳۸۰ ش.

(۱۷) قلم و سیاست، محمدعلی سفری، ج ۲: از کودتای ۲۸ مرداد تا ترور منصور، تهران ۱۳۷۳ ش.

(۱۸) نخست وزیران، ابراهیم صفائی، ج ۱، تهران ۱۳۵۱ ش.

(۱۹) قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۱: زمینه ها، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸ ش.

(۲۰) ایران: سراب قدرت، رابرت گراهام، ترجمه فیروزه فیروزنیا، تهران ۱۳۵۸ ش.

(۲۱) مرکز اسناد انقلاب اسلامی، فراماسونرها و روتارین‌ها و لاینزهای ایران، تهران ۱۳۷۷ ش.

(۲۲) معماران تباهی: سیمای کارگزاران کلوپهای «روتاری» در ایران، به کوشش دفتر پژوهشهای مؤسسه کیهان، ج ۳، تهران: کیهان، ۱۳۷۷ ش.

(۲۳) تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد، جواد منصوری، تهران ۱۳۷۷ـ ۱۳۷۸ ش.

(۲۴) بهائیان، محمدباقر نجفی، تهران ۱۳۵۷ ش.

(۲۵) دولتهای ایران از کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ تا آذر ۱۳۵۸: از سید ضیاء تا بازرگان، ناصر نجمی، (تهران) ۱۳۷۰ ش.

پی نوشت ها:

۱.الموتی، ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش، ج ۱۱، ص ۳۸.

۲.ایران وزارت امور خارجه، نشریه اخبار و اسناد (مهر ـ اسفند۱۳۵۳)، ج۱، ص۱۱۳.

۳.دلدم، ۱۳۷۲ ش، ص ۲۳۰.

۴.ثابت پاسال، ص ۱۱۳ ـ۱۱۷.

۵.معماران تباهی:سیمای کارگزاران کلوپهای «روتاری» در ایران، به کوشش دفتر پژوهشهای مؤسسه کیهان، ج۳، ص۱۶ـ۲۲، ج ۳، تهران: کیهان، ۱۳۷۷ ش.

۶.معماران تباهی: سیمای کارگزاران کلوپهای «روتاری» در ایران، ش ۳۷۶، مورخ ۱۱/۵/۱۳۷۵ ش، ج۳، ص۲۳ به نقل از هفته نامه نیمروز، به کوشش دفتر پژوهشهای مؤسسه کیهان، تهران: کیهان، ۱۳۷۷ ش.

۷.معماران تباهی: سیمای کارگزاران کلوپهای «روتاری» در ایران، به کوشش دفتر پژوهشهای مؤسسه کیهان، ج۳، ص۲۷، تهران: کیهان، ۱۳۷۷ ش.

۸.رائین، ص ۲۵۷.

۹.دلدم، ۱۳۷۷ ش، ج ۳، ص ۱۳۰۷.

۱۰.دانکن، ص ۸۳.

۱۱.رواسانی، ص ۱۸۱ـ۱۸۴.

۱۲.رواسانی، ص ۲۶۴ـ ۲۶۸.

۱۳.دانکن، ص ۸۴.

۱۴.الموتی، ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش، ج ۱۱، ص ۳۷.

۱۵.دلدم، ۱۳۷۷ ش، ج ۳، ص ۱۳۱۶.

۱۶.نجمی، ج ۲، ص ۱۶۱۹.

۱۷.دلدم، ۱۳۷۲ ش، ص ۲۳۳.

۱۸.گراهام، ص ۵۴.

۱۹.ثابت پاسال، ص ۱۱۳ ـ۱۱۷.

۲۰.الموتی، ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش، ج ۵، ص ۳۱۱.

۲۱.روحانی، ص ۳۸۹.

۲۲.ازظهور تا سقوط: مجموعه اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ج ۱، ج۱، ص۱۰۰، تهران: مرکز نشر اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ۱۳۶۶ ش.

۲۳.منصوری، ج ۱، ص ۳۲۶.

۲۴.الموتی، ۱۳۷۴ ش، ج ۲، ص ۱۱۲.

۲۵.الموتی، ۱۳۶۹ـ ۱۳۷۳ ش، ج ۱۱، ص ۳۴.

۲۶.الموتی، ۱۳۶۹ـ ۱۳۷۳ ش، ج ۳، ص ۹۷.

۲۷.صفائی، ج ۱، ص ۲۸۱ـ ۲۸۲.

۲۸.افراسیابی، ص ۷۲۹.

۲۹.دلدم، ۱۳۷۲ ش، ص ۲۳۱.

۳۰.سفری، ج ۲، ص ۲۵۵.

۳۱.الموتی، ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش، ج ۱۱، ص ۳۴ـ۳۶.

۳۲.الموتی، ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش، ج ۱۵، ص ۱۳۷.

۳۳.دلدم، ۱۳۷۷ ش، ج ۳، ص ۱۳۳۴.

۳۴.نجفی، ص ۶۹۰ـ ۷۲۰.

۳۵.زاهد زاهدانی، ص ۲۵۷ـ ۲۵۸.

۳۶.رائین، ص ۳۶۲ـ۳۶۳.

۳۷.دلدم، ۱۳۷۷ ش، ج ۳، ص ۱۳۳۳ـ۱۳۳۴.

۳۸.معماران تباهی: سیمای کارگزاران کلوپهای «روتاری» در ایران، به کوشش دفتر پژوهشهای مؤسسه کیهان، ج۳، ص۴۰ـ۴۱، تهران: کیهان، ۱۳۷۷ ش.

۳۹.مرکز اسناد انقلاب اسلامی، فراماسونرها و روتارین‌ها و لاینزهای ایران، ج۱، ص۱۸۷، تهران ۱۳۷۷ ش.

۴۰.قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۱: زمینه ها، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸ ش.

۴۱.قیام ۱۵ خرداد به روایت اسناد ساواک، ج ۱: زمینه ها، ج۱، ص۴۸ـ۴۹، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۷۸ ش.

۴۲.انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک، کتاب ۸: مرداد ماه سال ۱۳۵۷ (۱/۵/۵۷ تا ۲۳/۵/۵۷)،ج۱،ص۲۵۷، تهران:مرکز بررسی اسناد تاریخی، ۱۳۸۰ ش.

۴۳.اسناد انقلاب اسلامی، ج ۲، ص ۳۲۲ـ۳۲۳.

۴۴.اسناد انقلاب اسلامی، ج ۵، ص ۱۴۷.

۴۵.دلدم، ۱۳۷۷ ش، ج ۳، ص ۱۳۱۴.

۴۶.الموتی، ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش، ج ۱۱، ص ۳۶.

۴۷.گراهام، ص ۱۱۷.

۴۸.الموتی، ۱۳۶۹ـ۱۳۷۳ ش، ج ۱۶، ص ۱۳۴.

۴۹.ایران قوانین و احکام، مجموعه کامل قوانین و مقررات و آراء و نظرات مشورتی راجع به سلب و تحدید مالکیت به نفع دولت، ج۱، ص۲۷۵ـ۲۷۶، زیر نظر محسن نجفی خواه، تهران: سازمان جمع آوری و فروش اموال تملیکی، ۱۳۸۱ ش.

۵۰.دلدم، ۱۳۷۷ش، ج ۳، ص ۱۳۳۳.