بررسی دو سند درباره کودتای 28 مرداد 1332
اشاره :
در میان اسناد‌منتشرشده دولت انـگلستان،در سـایت
Foreign & Commonwealth Office ( FCO)[1]
دو سـند نیز درباره ایران،مرتبط با کودتای 28 مرداد 1332 دیده می‌شود که از اهمیت برخوردار است. سایت FCO بـه وزارت امور خارجه و کشورهای مشترک المنافع انگلستان مربوط است. جست‌وجوی ما برای دریافت ایـن موضوع که سندها پیـش از ایـن در ایران منتشر شده‌اند یا نه،به پاسخ منفی رسید. ازاین‌رو فصلنامه مطالعات تاریخی اقدام به ترجمه و نشر آن کرد.
سند نخست-که به نظر ابتر می‌رسد-کوتاه و مجمل و سند دوم-که بیشتر بـه یک بولتن شباهت دارد-به تفصیل از طرح کودتا پرده برمی‌دارد.همچنانکه در خلال سندها توضیح داده شده،برخی از اسامی توسط وزارت امور خارجه دولت انگلستان سیاه یا حذف شده است.ترجمه،بی‌کم‌وکاست صورت گرفته و از ارائه تـوضیح نـیز خودداری شده است. هر دو سند پیش از این با طبقه‌بندی «سری» نگهداری می‌شد.
[سند اول] 1-مراحل مقدماتی
درماههای نوامبر و دسامبر 1952[آبان وآذر 1331]نمایندگان سرویس اطلاعاتی انگلیس با نمایندگان بخش خاورنزدیک و آفریقا(NEA)بـه مـنظور بحث درباره اقدام مشترک علیه ایران و اشغال این کشور، در واشنگتندیدارکردند.آقایکریستوفر مونتاژ و ودهوس(Christogher Montague Wood House) ، رئیس دانشگاه اطلاعاتی انگلیس در تهران، سیمول فال،از اعضای ایستگاه اطلاعاتی انگلیس در تهران بـه نـمایندگی از سرویس اطلاعاتی انگلیس و آقای جان بروس به نمایندگی از سیس (SIS) واشنگتن در این نشست شرکت کردند.آقاین کرمیت روزولت رئیس بخش خاور نزدیک و افریقا و جان اچ لیویت رئیس میز ایران،جان دابلیو پن دلتـون قـائم‌مقام بـخش و جیمز ای دارلینگ رئیس بخش پارلمـانی خـاور نـزدیک و افریقا به نمایندگی از بخش خاور نزدیک و افریقا نیز حضور داشتند. نمایندگان سرویس اطلاعاتی انگلیس در این جلسه طرح خارج از دستوری را پیشنهاد کـردند کـه بـر اساس آن جنبشی سیسای برای سرنگونی نخست‌وزیر مـصدق،ارائه دادنـد.نمایندگان بخش خاور نزدیک و افریقا برای بحث و تبادل نظر در مورد این پیشنهاد غیرمترقبه آمادگی نداشتند.پس این جلسه بدون دسـت‌یابی بـه نـتیجه‌ای خاص پایان یافت و تنها مقرر شد تا بخش خاور نـزدیک و افریقا در مورد طرح پیشنهادی سرویس انگلیس بررسی نماید.
درماه مارس 1953[اسفند 1331] تلگرامی از ایستگاه تهران مخابره شد که مـدعی بـود ژنـرال [2]در تماسی با دستیار وابسته نظامی سفارت جویای نظر سفیر امریکا،لویـی هـندرسون را دربارهء حمایت پنهانی دولت ایالات متحده از کودتایی نظامی برای سرنگونی نخست وزیر مصدق شده است.ازاین‌رو در جـلسه‌ای بـا حـضور کارکنان سفارت و اعضای ایستگاه پاسخی برای ارائه به ژنرال [3]آماده شد که مـتضمن هـیچ تـعهدی برای دولت ایالات متحده نبود اما به طور تلویحی تمایل این کشور را نسبت به ایـن طـرح نـشان می‌داد.
با احتساب پیش‌درآمدهای [4]و دیگر علائم و شواهد روشنی که نشان از شکل‌گیری عزمی راسخ بـرای سـرنگونی دولت مصدق داشت و با توجه به مواضع چالشی و غیر منطقی دولت مصدق،ژنـرال والتـر بـدل اسمیت،معاون وزیر امور خارجه،به این نتیجه رسید که دولت ایالات متحده دیـگر حـامی دولت مصدق نخواه بود و با سرنگونی وی و جایگزینی فردی خارج از جبههء ملی موافق اسـت.ایـن تـغییر سیاست،با سازمان سیا نیز در میان گذاشته شد و بخش خاور نزدیک و افریقا مأمور گردید در سـرنگونی دولت مـصدق وارد عمل گردد.
وزارت امور خـارجه و سـازمان سیا مشترکا آقایان هندرسون،سفیر،و راجر گوی ران رئیس ایستگاه را از سیاست جدید و مجوز آغاز عـملیات آگـاه کـردند.در چهارم آوریل 1953[15 فروردین 1332]با اختصاص بودجه‌ای یک میلیون دلاری موافقت شد و به ایـستگاه تـهران اجازه داد این بودجه را در هر راهی که به سقوط دولت مصدق منتهی می‌شود،صرف نماید.به سـفیرامریکا، آقـای هندرسون و مسئول ایستگاه اختیار تام داده شد که همه با بخشی از یک مـیلیون دلار بـدون محدودیت،و صرفا با توافق ایستگاه و سفیر هـزینه نـمایند.
در شـانزدهم آوریل 1953[27 فروردین 1332]تحقیقی جامع با عنوان«مـؤلفه‌های لازمـ برای سرنگونی مصدق»ارائه گردید.بر اساس این تحقیق ائتلاف زاهدی و شاه با بـهره‌مندی از حـمایتهای منطقه‌ای سازمان سیا و پشتوانه مـالی ایـالات متحده،امـکان سـرنگونی دولت مـصدق را افزایش می‌داد؛بویژه اگر این ائتـلاف قـارد می‌بود علاوه بر آنکه مردم کوچه‌ها و خیابانها را نیز هم راه خود سـازد درصـد زیادی از پادگانها به سرپیچی از دستور مـصدق تشویق و ترغیب نمایند.
در تـماس بـعدی که با ژنرال [5]برقرار گـردید،مـشخص شد که وی علی رغم جدیت در انگیزه، طرح خاصی برای کودتا نداشته در مقامی نـیست کـه قادر باشد دولت مصدق را سرنگون نـماید.
ژنـرال زاهـدی،یکی از اعضای سـابق کـابینهء مصدق بارزترین چهرهء عـلنی مـخالف مصدق بود. از این رو توجهات زیادی را به خود جلب کرده بود.در آوریل 1953[فروردین 1332] ایستگاه تـهران تـماسهای پنهانی خود را از طریق اریک پولارد،فرمانده وابـسته نـیروی دریایی ایـالات مـتحده،دوبـاره از سرگرفت و برای افزایش ضـریب حفاظتی ارتباطات و نیز اثربخشی بیشتر به مراودات،در ژوئن 1953[خرداد 1332]،اردشیر زاهدی،پسر ژنرال زاهدی،به عـنوان کـانال ارتباطی برگزیده شد.از 21 جولای 1953[30 تیر 1332]ارتـباط مـستقیم بـا ژنـرال زاهـدی برقرار می‌گشت.
[سـند دوم] پیش‌نویس لندن در مورد طرح عملیاتی TP آژاکس
1-مقدمه
سیاستهای دولتهای انگلیس و ایالات متحده برای فرار از رکود اقـتصادی و نـیز کـنترل بیشتر بر شوروی،موکول به سرنگونی دولت مـصدق شـده بـود.بـدین تـرتیب بـا اجرای طرحی از پیش تنظیم شده،تمامیت و استقلال کشور نیز تضمین خواهد شد.
در این شرایط،ژنرال[فضل اللّه]زاهدی تنها گزینه‌ای است که می‌تواند دولتی جدید را هدایت و در عین حال از نـفوذ کمونیستهای شوروی[در حکومت]جلوگیری کرده اصلاحاتی بنیادی در کشور ایجاد نماید.
طرح ذیل مبتنی بر سه مرحله متوالی است.دو مرحله اول،مقدمه عملیاتی نظام است.این دو مرحله شامل مقطع زمانی حمایت مقدماتی(یـعنی شـرایط فعلی)و تبلیغات رسانه‌ای گسترده می‌باشد.حتی در صورت عدم تحقق نهایی کودتای نظامی این دو مرحله اهمیت بسزایی برای منافع انگلیس و امریکا خواهند داشت،زیرا موقعیت مصدق را به شدت دستخوش آسـیب و تـزلزل خواهد کرد.
هزینه مورد نیاز برای تحقق نهایی این طرح حدود 285 هزار دلار برآورده شده است که قرار است 147 هزار و پانصد دلار آن توسط سرویس ایـالات مـتحده و 137 هزار و پانصد دلار نیز از سوی سـرویس انـگلیس فراهم گردد.
2-طرح عملیاتی الف)حمایت مقدماتی از مخالفان دولت مصدق
هم ایستگاه ایالات متحده در تهران و هم گروه مربوط به انگلیس(برادران رشیدی)چند ماه است کـه ارتـباطات نزدیکی با زاهدی بـرقرار کـرده‌اند.گروه منابع انگلیسی(برادران رشیدی) حدود پنجاه هزار دلار(معادل چهار تا پنج میلیون ریال)نیز تاکنون هزینه کرده‌اند.در این مقطع مقدماتی که از اول ژوئن 1953[11 خرداد 1332]آغاز و دو ماه ادامه خواهد داشت،قرار اسـت ایـالات متحده 35 هزار دلار و انگلیس 25 هزار دلار هزینه نمایند.تاکنون ایستگاه منطقه‌ای ایالات متحده مبالغی پرداخته است.
هزینه‌های مربوط به انگلیس نیز از طریق همین کانالها صرف اهداف مورد نظر دولت انگلیس و یا موارد مـورد نـظر ایستگاه ایـالات متحده به نمایندگی از انگلیس،خواهد شد.
بودجه ایالات مـتحده نیز به صلاحدید ایستگاه تهران،صرف توسعه و تعمیق ارتباطات سیاسی و نـظامی زاهـدی خـواهد شد.زاهدی بیاد به سرعت از ماهیت این حمایت دو جانبه و اهداف مشترک آن آگاه و حمایتها ملموس‌تر و محسوس‌تر گردد.در طـول ایـن مدت به زاهدی القا گردد که شاه با فراهم آوردن بودجهء مورد نیاز،از زاهـدی حـمایت خـواهد کرد.
تعامل و همکاری ایستگاههای انگلیس و ایالات متحده در بسط و توسعه طرح از طریق تماس مستقیم کارکنان ایـستگاه ایالات متحده و منابع انگلیس به نمایندگی از دولت بریتانیا صورت می‌گیرد و این منابع به عـنوان مرتبطین امین انگلیس بـا ایـستگاه متحده ایفای نقش خواهند کرد.
اقدامات صورت گرفته نشان‌دهنده حمایت همه‌جانبه امریکا از این طرح است.
ب)نقش شاه به عنوان نقطه عطف معترضین
بر اساس این طرح باید همکاری و تعامل شاه را جـلب کرد.در نتیجه،امکان پیروزی کودتای نظامی به میزان زیادی افزایش خواهد یافت.شاه برای پذیرش این نقش باید آماده شود.ازاین رو باید شاه را در موقعیتی تردیدآمیز و آکنده از بیم و هراس مخیّر کرد و ویـ را مـجبور به پذیرش این نقش نمود تا با همکاری وی در اسرع وقت،طرح را به ثمر برسانیم.بر این باوریم که با توسل به شاه‌زاده اشرف،خواهر دو قلوی قدرتمند و اختلاف‌انگیز شاه،می‌توان شـاه را وادار بـه پذیرش این نقش کرد؛ازاین‌رو که اشرف قوی‌ترین گزینه در القای این نقش به شاه است.شکی نیست که اشرف در سرنگونی مصدق با کمال میل با ما همکاری خواهد نـمود.
بـنابراین باید اشرف را در محل سکونت فعلی اش در جریان وظیفه‌اش قرار داده و سپس وی را به ایران بفرستیم.اشرف صرفا باید با ایستگاه ایالات متحده مرتبط باشد.نقش شاه سه مرحله‌ای است و اشرف نـیز بـاید قـبل از هر مرحله،شاه را آماده نـماید.در مـرحله اول،اشـرف شاه را متقاعد می‌کند که امریکا و انگلیس به دنبال هدفی مشترک در ایران هستند و در عین حال ترس و هراس شاه را از دست پنهان انگلیس خـنثی خـواهد کـرد.در مرحله دوم اشرف باید شاه را با عبارات دقیق از آیـنده‌ای کـه برایش رقم زده شده،آگاه سازد.مرحله سوم کسب اقلامی خاص از شاه است.شرح تفصیلی این مراحل بدین قرار اسـت:
1-مـرحله اول:
بـا نصایح ابتدایی اشرف،رهبر منافع انگلیس در دیدار با شاه بـه وی اطمینان می‌دهد که امریکا و انگلیس به دنبال هدفی مشترک در ایران بوده هر دو دولت از شاه در مقابل مصدق حمایت خواهند کـرد.وی بـاید خـود را نماد تثبیت و تضمین حمایت دولت انگلیس از شاه معرفی کند و اجازه دارد بـه نـمایندگی از دولت انگلیس سخن بگوید و به شاه اطمینان دهد که عبارات منتخب شاه از بخش فارسی زبان BBC در تـاریخهای مـعین پخـش خواهد گردید.
2-مرحله دوم:
با مقدمه‌چینی‌ها اشرف،ژنرال شوار تسکف (Schwarzkopf) ،رئیس سابق هـیئت نـظامی امـریکا در ژاندرمری ایران،به عنوان نماینده ویژه ایالات متحده معرفی گردد.این نماینده به خـاطر سـوابق درخـشان خود،در اقداماتی که چند سال پیش انجام داد،محبوب شاه است. صحبتهای وی با شـاه بـر دو بخش است:
[بخش اول شامل موارد زیر خواهد بود:]
الف)موضوع نفت برای هـر دو دولت در درجـه دوم اهـمیت قرار داشته هدف اصلی هر دو دولت، کسب و تثبیت استقلال ایران است.هر دو کشور در تلاش بـرای کـمک به مردم ایران هستند تا این کشور به دست شورویها نیفتد.در صورت بـقای مـصدق در مـسند قدرت،افول اقتصادی قطعی است و از آنجا که مصدق به کمونیستها اجازه قدرت‌نمایی گسترده‌ای داده،آنها نـیز بـه دنبال کسب سلطه و سیطره بر ایران می‌باشند.
ب)هر دو دولت انگلیس و امریکا بـر ایـن بـاورند که بقای سلسلهء پهلوی،مستحکم‌ترین دژ استقلال ملی است.
ج)مادامی که مصدق بر اریکهء قدرت اسـت،دولت ایـالات مـتحده هیچ کمک مالی جدیدی به ایران نخواهد کرد و حتی ممکن است کـمکها و مـساعدتهای فعلی نیز متوقف گردند.
د)قدر مسلم مصدق باید کنار رود.
هـ)امریکا و انگلیس از جانشین وی به شدت حـمایت خـواهند کرد.
و)قرارداد نفتی مطلبوی پیشنهاد خواهد شد که به هیچ‌وجه قصد اعـمال فـشار بر نخست‌وزیر جدید و یا به کشور را نـخواهد داشـت.
مـرحله دوم شامل مؤلفه‌های ذیل است:
الف)شاه به نـاچار هـم‌اکنون و در آینده نیز،کانون مخالفت و تقابل با دولت مصدق است.
ب)اگر شاه در همراهی و تعامل بـا ایـن نیروها سهل‌انگاری نماید،شخصا مـسئول اضـمحلال کشور و فـقدان اسـتقلال آن خـواهد بود.
ج)در صورت عدم همراهی و همکاری شـاه،وی بـا دست خویش سلسله‌اش را به ورطهء نابودی خواهد فرستاد.علی رغم قصورات پیـشین شـاه،امریکا و انگلیس هنوز از وی حمایت کرده و خـواهند کرد و اگر این‌بار نـیز سـهل‌انگاری و قصور نماید،این حمایتها مـتوقف خـواهند شد.نماینده نیز،تأثیرات چنین رویدادی را برای شاه تشریح خواهد کرد.
د)شاه،زاهـدی را بـه عنوان جانشین مصدق پذیرفته اسـت.امـا درخـواست کرده تا بـودجه‌ای کـه برای حمایت از زاهدی تـوسط دولتـهای امریکا و انگلیس هزینه می‌شود،به نام شاه پرداخت گردد.
هـ)دولتهای انگلیس و امریکا اتـفاق نـظر دارند که زاهدی مناسب‌ترین گزینه اسـت.وی در آیـنده نزدیک قـادر اسـت بـر اریکهء قدرت تکیه زنـد و در این راه از حمایتهای همه‌جانبه انگلیس و امریکا برخوردار خواهد بود.شاه دقیقا از برنامه‌های زاهدی آگاه است و بـرنامه‌ها بـه گونه‌ای طراحی خواهد شد که نـیازمند فـعالیت زیـادی از نـاحیه شـاه نباشد. بلافاصله پس از مـلاقات نـماینده امریکا با شاه،رهبر منابع انگلیس نیز چنین ملاقاتی با شاه ترتیب داده سخنانی شبیه سـخنان نـماینده امـریکا،با شاه در میان خواهد گذاشت.
3-مرحله سـوم:
ایـن مـرحله تـماما بـر عـهده شاه‌زاده اشرف است.بلافاصله پس از ملاقاتهای فوق،و در حالی که شاه هنوز تحت تأثیر سخنان نمایندگان امریکا و انگلیس است،اشرف از شاه سه امضا خواهد گرفت.اولین سند دارای تاریخ و اسـناد دوم و سوم فاقد تاریخ می‌باشند.
این اسناد مشتمل بر موارد ذیل خواهند بود:
الف)نامه‌ای سرگشاده به تمامی افسران وفادار که از آنها درخواست می‌نماید به هر نحو ممکن با حامل نامه هـمکاری کـرده شأن و منزلت ارتش را بازسازی کنند و با اعتماد به نفس،مراتب وفاداری خود را به شاه و مملکت به اثبات برسانند.
ب)دستوری ملوکانه مبنی بر تصدی فرماندهی ارتش توسط زاهدی.
ج)فرمانی شـاهانه بـه تمامی رده‌های ارتش مبنی بر اطاعت بی‌چون‌وچرا از اوامر فرماندهی ارتش که توسط شاه به این‌جایگاه منصوب شده است.
سند اول تحویل زاهدی خواهد شـد و دو سـند دیگر نزد ایستگاه ایالات مـتحده خـواهد ماند تا زمان مقتضی مورد استفاده قرار گیرد.
شاه برای مدتی از امضای این اسناد خوشحال و مشعوف خواهد بود اما دیر یا زود جرقه‌های شک و تـردید و هـراس وجود وی را فرا می‌گیرد؛در ایـن زمـان وی باید پایتخت را ترک و به مسافرت برود؛ترجیحا باید به جهت کسب تمدّد و آرامش مذهبی به مشهد سفر کند.شاه پس ازبه قدرت رسیدن زاهدی در مشهد خواهد ماند و صرفا زمانی به پایـتخت بـاز خواهد گشت که حکم رسمی نخست وزیر جدید را به وی اعطا نماید.
د)ایجاد هماهنگی های لازم با زاهدی.
تداوم تماسهای کارکنان ایستگاه ایالات متحده و منابع انگلیس با زاهدی با نمایندگان وی کمک شـایانی بـه ثبات نـهایی طرح کرده و خیال زاهدی را از حمایتهای مورد نیاز،آسوده خواهد کرد.
در ادامه،زیر عنوان«سازمان ایجاد کودتا» اطـلاعات بیشتری ارائه می‌شود.
پس از برقراری تماسهای مرحله‌ای با شاه،دولتهای ایـالات مـتحده و بـریتانیای کبیر مستقیما زاهدی را مطلع و وی ا از بابت تعهد شاه مطمئن می‌سازند.سپس باید دستور اقدام برای عملیات با تـمام جـزئیات آن به زاهدی داده شود.
در این مرحله نامه‌ای به امضای شاه در اختیار ژنرال زاهدی قـرار خـواهد گـرفت که در آن شاه از تمامی افسران وفادار خواسته است که با حامل نامه همکاری نمایند.البته قـبلا باید نحوه جلب همکاری نیروهای نظامی به وی تعلیم داده شود.سپس در مورد«سازمان بـراندازی مصدق»با زاهدی بـحث و تـبادل نظر خواهد شد تا از دیدگاهها و تمایلات وی در ارتقای طرح استفاده گردد.باید زاهدی اطمینان یابد که طرح تا فرا رسیدن زمان اجرای کودتا از حمایت پنهای دولتهای امریکا و انگلیس برخوردار خواهد بود.تـمام امکانات مخالف مصدق بر ضد وی بسیج خواهد شد تا سرنگونی دولت مصدق هرچه بیشتر وجهه قانونی بیابد.به زاهدی نیز باید توجه داد که هر اندازه گسترهء عملیات نظامی محدودتر و منحصر بـه کـنترل شهر گردد و از سویی دیگر وجههء قانونی براندازی بیشتر گردد،دولت جایگزین از منزلت و اعتبار فزون‌تری نزد اذهان عمومی برخوردار خواهد بود.
در صورتی که شاه از همکاری با نماینده امریکا سرباز زند و یا نـامه‌های مـورد نیاز زاهدی را امضا ننماید،باید به زاهدی اطمینان داد که در صورت موافقت وی،دولتهای امریکا و انگلیس حاضرند بدون تعامل و همکاری فعال شاه هم این طرح را به سرانجام برسانند.ما تـمام تـلاش خود را به کار خواهیم بست که حتی در صورت عدم تمایل شاه نیز وی[زاهدی]را به همکاری متقاعد نماییم.
هـ)سازمان ایجاد کودتا
موارد زیر را ایستگاه ایالات متحده برای جلب نـظر زاهـدی،بـا وی در میان خواهد گذشت. ضمنا در ایـن مـطالب،عـناصر فعال یا بالقوه نقش اصلی و حقیقی خویش را ایفا خواهند کرد بدین ترتیب شائبه تقویت نیروهای حامی مصدق از ذهن پاک خواهد شد.
1-سـازمان ایـجاد کـودتا:
الف)معاونت نظامی:
این معاونت به فرماندهی فردی مـنتخب زاهـدی و مورد قبول ایالات متحده و انگلیس،شامل افسران ارشد و توانمند،با ایستگاه ایالات متحده در تهران در تماس بوده طرح مقدماتی انـگلیس و امـریکا را بـرای کنترل تهران به اجرا در خواهد آورد. این معاونت برای اجرای وظـایف خود بودجه‌ای معادل 75 هزار دلار نیاز دارد.
ب)وظایف معاونت:
اصلی‌ترین وظیفهء این معاونت گزینش افسرانی کلیدی در تهران است تا بـتوانند در سـرنگونی دولت مـصدق ایفای نقش کنند.برای افزایش ضریب حفاظتی عملیات،این افسران در آخـرین زمـان ممکن از نقش واقعی خود مطلع خواهند گشت.
این معاونت بررسی دقیقی از طرح عملیاتی تهیه شده تـوسط امـریکا،بـه عمل می‌آورد و بویژه توجه خاصی به سلسله اقدامات روز کودتا مبذول خواهد داشـت.اولیـن اقـدامات شامل تصرف سریع مقر فرماندهی ارتش،ایستگاه رادیویی ارتش،رادیو تهران،منازل مصدق و مـلازمان وی،مـقر فـرماندهی پلیس و ژاندرمری،ادارات پست و تلگراف تهران،مرکز تلفن،مجلس و مرکز انتشارات آن و بانک ملی و مرکز انـتشارات آن مـی‌باشد.دستگیری عناصر کلیدی دولت مصدق،افسران ارشد متمایل و متعامل با مصدق و برخی سـردبیران خـاص نـیز در زمرهء اولین اقدامات در روز کودتا تلقی می‌گردد.
حزب توده نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است و بـاید تـوجه ویژه‌ای به آن گردد.زاهدی نیز باید آماده واکنش خشن این حزب باشد.ازایـن‌رو بـاید بـا خشونتی مضاعف به این واکنش پاسخ دهد.تا زمان جایگزینی دولت جدید به هیچ‌وجه نمی‌توان انـتظار داشـت که این حزب متقاعد به همکاری گردد.سازگاری حزب توده با شـرایط جـدید نـیازمند گذر زمان است.در آغاز کودتا باید حداقل صد نفر از اعضای ارشد احزاب و گروهها و روزنامه‌نگاران دسـتگیر گـردند؛نـام حدود هشتاد تن از این افراد در فهرستی که توسط انگلیس،ایستگاه ایالات مـتحده و زاهـدی تنظیم گردیده،ارائه خواهد شد.خیابانهای تهران به سرعت تحت کنترل در خواهد آمد تا خطر تظاهرات حـزب تـوده و دیگر دسته‌جات خنثی گردد.به منظور انحراف اعضای حزب توده و جلوگیری از تـجمع مـؤثر آنها،جزوه‌ای ساختگی با امضای کمیته مـرکزی حـزب در حـجمی گسترده توزیع خواهد گشت.
حتی احتمال دارد بـرای جـلوگیری از عکس العمل گروهها و دسته‌جات،امریکا با استفاده از هواپیما اقدام به انتشار گاز اشـک‌آور و جـوهرهای پاک‌نشدنی و...نماید.هواپیماهای محلی نـیز مـی‌توانند با ایـجاد رعـب و وحـشت از حضور مردم در خیابانها جلوگیری کنند.
ج)دیـگر اقـدامات طراحی شده در روز کودتا:
این اقدامات ممکن است در سه وضعیت مختلف به وقـوع بـپیوندد.بدین ترتیب که:
وضعیت اول:اوج یک اعـتراض مذهبی گسترده بر ضـد دلوت مـصدق که بلافاصله با عملیات نـظامی پاسـخ داده می‌شود.
وضعیت دوم:در لحظه‌ای خواهد بود که مصدق شاه را مجبور به ترک کشور مـی‌نماید.ایـن اقدام به دو دلیل صورت مـی‌گیرد.یـا ایـنکه مصدق از مخالفتهای فـزاینده‌ای کـه توسط شاه هدایت مـی‌شود و خـود نیز از این رهبری آگاه است.بیم‌ناک و هراسان است و یا از افزایش قدرت شاه در هراس اسـت.
وضـعیت سوم:زمانی است که مصدق مـی‌کوشد اسـتعفای خود را تـقدیم نـماید.ایـن اقدام ناشی از ترس وی از اعـتراضات فراگیر می‌باشد و با عنایت به سوابق گذشته احتمال می‌رود در چنین شرایطی وی از شاه درخواست حمایت نـماید.بـا شکست در کسب حمایت شاه،احتمالا وی از مـردم خـواهد خـواست کـه بـه خیابانها ریخته و تـظاهرات نـمایند.
اقدامات مترتب بر وضعیت اول به شرح ذیل است:
در‌اوج وضعیت اول با انجام عملیات نظامی در مقر فرماندهی،ایـن مـکان را بـه تصرف خود درمی‌آورد.سپس فردی را به عـنوان قـائم‌مقام خـود بـرگزیده بـلافاصله دسـتگیری مصدق و دیگران را آغاز می‌نماید.مجلس درخواست تشکیل جلسه می‌دهد و نمایندگان مخالف دولت مصدق می‌کوشند تا طرح استیضاح مصدق را تصویب نمایند و متعاقب آن از زاهدی حمایت نمایند.چه با وجود حـکم شاه مبنی بر نخست وزیری زاهدی و چه بدون این حکم،زاهدی سکان قدرت را در دست می‌گیرد و مطابق برنامه اقدامات مورد نیاز را انجام خواهد داد.پس از تثبیت دولت جدید،اخذ حمایت رسمی مجلس نـیز مـشکل نخواهد بود.اکنون زمان بازگشت شاه به تهران فرا می‌رسد.
پس از اجرای مراحل دوم و سوم،اقدامات ذیل باید صورت پذیرد:
تنها در جدول زمانی برنامه تغیی رخ می‌دهد.به این ترتیب که کـودتا زمـانی انجام خواهد گرفت که بحرانها به اوج خود رسیده و عملیات از جنبه‌های نظامی قابلیت اجرایی پیدا کرده باشد.
2-سازمان ایجاد و گسترش اعتراضات عمومی بر ضـد دولت مـصدق پیش از اقدام به کودتا:
الف)طـرح کـلی:هدف از اجرای این طرح،ایجاد و گسترش مخالفت و بی‌اعتمادی عمومی نسبت به دولت مصدق و ایجاد رعب و وحشت در دولت وی است.این طرح نیازمند بودجه‌ای معادل 150 هزار دلار مـی‌باشد.ایـن طرح دارای مراحل ذیل اسـت:
مـرحله اول:
زاهدی پس از دریافت بودجه طرح از امریکا و انگلیس،اقدام به یارگیری و جلب همکاری افراد ذی نفوذ کرده آنها را برای ادامه طرح آماده می‌سازد.
مرحله دوم:
جنگ روانی گسترده‌ای بر ضد دولت مصدق بویژه شخص ویـ آغـاز می‌شود.این مرحله یک یا دو هفته قبل از وضعیت اول شروع می‌شود،به گونه‌ای که دولت مصدق وقت کافی برای پاسخ و واکنش نسبت به این جنگ روانی را نداشته و نخواهد توانست تأثیرات این جـنگ روانـی را از اذهان بـزداید.
مرحله سوم:
این مرحله شامل وضعیت اول است که در بالا به تفصیل اشاره شد.
ب)وظایف عناصر کلیدی.
1-اذهـان عمومی و مطبوعات:
در مراحل مقدماتی،منابع انگلیسی از تمام نشریات تحت نفوذ خـود بـهره جـسته،افکار عمومی را بر ضد مصدق آماده می‌سازد.در مقرهای فرماندهی و ایستگاه ایالات متحده،کارکنان ایستگاه مقالات،جزوات و مـطالبی بـه زبان فارسی در حمایت از شاه و بر ضد مصدق تهیه می‌نمایند.مطالبی که علیه مـصدق تـهیه خـواهد شد حول محورهای ذیل خواهند بود:
الف)مصدق حامی حزب توده و شوروی است.(این مـوضوع با استفاده از برخی اسناد و مدارک ساختگی به اثبات خواهد رسید.)
ب)مصدق دشمن اسـلام است؛به این دلیـل کـه با حزب توده حشرونشر داشته و در کسب اهداف آنها،تلاش نموده است.
ج)مصدق آگاهانه قصد از هم گسیختن شیرازهء ارتش را دارد و از تجدید قوای ارتش ایران جلوگیری می‌کند.
د)مصدق به عمد در پی ارتقای رشد عـناصر تجزیه‌طلب است و این هدف را با خلع ید ارتش در مناطق قبیله‌نشین و عشایری به پیش می‌برد.ازاین‌رو در پی خارج نمودن کنترل این مناطق از دست ارتش است که شوروی راحت‌تر بتواند استانهای شمالی کشور را بـه تـصرف خود درآورد.
هـ)مصدق به عمد قصد دراد اقتصاد کشور را در ورطه نابودی فرو برد.
و)مصدق دیگر آن انسان فرهیختهء سابق نیست و قدرت چنان او را منحرف کرده است که هیچ اثری از آن شخصیت وارسته در وجدو وی پیـدا نـمی‌شود و خوی دیکتاتوری جای آن را گرفته است.
ز)هم زمان با این القائات،این شایعه در جامعه رواج می‌یابد که مصدق قربانی مشاوران جاه‌طلبش گشته است.
نکته حائز اهمیت آنکه زاهدی باید بـی‌درنگ،نـماینده امور مطبوعاتی و تبلیغاتی خود را با عنوان قائم‌مقام نخست وزیر معرفی کند.این فرد باید مورد تأیید انگلیس و امریکا باشد.
این اقدام یک یا دو هفته پیش از آغاز وضعیت اول،یعنی آغـاز جـنگ روانـی،صورت خواهد گرفت.جزئیات چـگونگی اجـرای ایـن طرح بر عهدهء ایستگاه ایالات متحده است.بلافاصله با تغییر دولت نماینده زاهدی در امور مطبوعاتی و تبلیغاتی اقدامات زیر را به مرحله اجرا مـی‌گذارد.
الف)حـداکثر اسـتفاده و بهره‌برداری مطلوب از رادیو تهران.
ب)تبلیغ برنامه‌های دولت جدید شـامل کـاهش هزینه جاری مردم،افزایش حقوق کارمندان دولت و نیروهای ارتش در ساده‌ترین عبارات از طریق رادیو تهران و پوسترها.
ج)افزایش میزان مقبولیت عمومی بـیانیه‌های ایـالات مـتحده و انگلیس دربارهء دولت جدید در اذهان مردم با ترفندهای مختلف.
د)برپایی مـصاحبه‌هایی با خبرنگاران خارجی برای انتقال دیدگاههای دولت تازه به مردم.
2-نقش مجلس در پیشبرد اهداف مورد مطالبه:
چنانچه مجلس در روز کـودتا،تـشکیل جـلسه دهد،تلاش خواهد شد در همین جلسه تغییر دولت به رسمیت شناخته شـود.در غـیر این صورت یکی از افسران منتخب،الزاما از شمار مخالفان مصدق،درخواست تشکیل جلسه می‌دهد. برای تدارک مـقدمات تـغییر دولت،یـکی از نمایندگان مجلس برای جلب همکاری تطمیع خواهد شد.البته باید بررسی شـود کـه آیـا منابع انگلیس برای جلب همکاری به فرد نزدیک گردند و یا اکنون که زاهدی در سـاختمان مـجلس مـستقر شده،خودش به فرد مذکور نزدیک و وی را تطمیع نماید.پس از تهیه فهرست نمایندگان و مبلغ مورد نـیاز بـرای تطمیع هریک از آنان، عملیات اصلی سرمایه‌گذاری از پیش تعیین شده،آغاز می‌گردد.ایستگاه ایـالات مـتحده نـیز با استخدام چندین منبع وعامل و برقراری تماسهای متعدد،از این طرح حمایت خواهد کرد. هـدف از ایـن اقدام تضمین کسب اکثریت به علاوه یک رأی در مجلس علیه مصدق،برابر برنامه پیـش گـفته،مـی‌باشد.تاکنون چهل نفر از نمایندگان متقاعد گشته‌اند در صورتی که در اکثریت قرار گیرند،علیه مصدق رأی بـدهند.البـته تمام نمایندگان مجلس در یک جلسه حاضر نخواهند بود.با این حال بـاید مـطمئن شـد که مجلس در روز رأی‌گیری علیه مصدق،به حد نصاب برسد. حداقل حد نصاب مورد نیاز بـرای رسـمیت جـلسه حضور دو سوم از نمایندگان در صحن پارلمان قبل از رأی‌گیری است.بنابراین باید برخی نـمایندگان را صـرفا برای حضور در مجلس و تضمین حد نصاب و نه رأی دادن علیه مصدق،ترغیب کرد.
3-احزاب سیاسی به غیر از حـزب تـوده:
احزاب و گروههای سیاسی که به تازگی در مقابل مصدق قد علم کرده‌اند،در ایـن طـرح نقشی کاملا حاشیه‌ای و جزئی دارند.این احـزاب از قـبیل حـزب زحمت‌کشنان،سومکا و بحشهایی از پان ایرائیستها تنها قادرند تـجمعات خـیابانی محدود و بی‌اثری بر پا کنند.البته احتمال می‌رود حزب زحمت‌کشان نقش مهم‌تری در عرصهء اذهـان عـمومی به نسبت دیگر دسته‌جات داشـته بـاشد.باید تـوجه داشـت زمـانی که این احزاب دست به تـجمعات خـیابانی می‌زنند،منابع انگلیس حدود سه هزار نفر از نیروهای فعلا خیابانی خود را بـرابر وضـعیت اول،بسیج خواهند کرد.
4-رهبران مذهبی:
بـر این باوریم که اکـثریت قـریب به اتفاق رهبران مهم مـذهبی و عـلما به همراه خیل کثیری از رهروانشان به شدت با خطمشی مصدق و دولت وی مـخالف‌اند.ایـستگاه ایالات متحده و منابع انگلیس بـرای بـرقراری تـماسهای زیاد با ایـن رهـبران خواهند کوشید. توانمندی و قـابلیتهای بـالقوه پشتیبان زاهدی در این زمینه بسیار زیاد است.این رهبران شامل عناصری متنوع از جمله گـروههای مـتخاصم،غیر سیاسی،و حتی گروههای تروریستی مـی‌باشند.[6]
در دوره زمـانی تخریب چـهرهء عـمومی مـصدق قبل از روز کودتا،اقدامات رهـبران و مریدان آنها چنین خواهد بود:
الف)موج مخالفت و اعتراضات خود را نسبت به مصدق در اذهان عـمومی رواج مـی‌دهند.
ب)حمایتهای علنی خود را از شاه به عـمل آورده و در حـرم مـشهد بـا وی مـستقیما تماس برقرار مـی‌نمایند.
ج)تـظاهرات و راهپیماییهای مذهبی کوچکی علیه مصدق در اقصی نقاط تهران برگزار می‌نمایند؛این تظاهرات باید از لحاظ مکانی فـاصله زیـادی بـا یکدیگر داشته،کاملا پراکنده باشند.
د)گروههای تـروریستی بـا تـهدید بـه اقـدام عـلیه نمایندگان موافق،ملازمان و اعضای دولت مصدق،مستقیما وارد عمل شوند.
هـ)حضور همه‌جانبهء خود و پیروانشان را در وضعیت اول تضمین نمایند.
و)پس از تغییر دولت،در رادیو تهران و مساجد و منابر نسبت به وفاداری دولت جـدید به اصول و مبانی مذهبی ابراز اطمینان نمایند.
5-تجار بازار:
این گروه به عنوان بخش کوچکی از تجار صاحب نفوذ صبغهء نیمه مذهبی دارند که تأثیر زیادی بر اقشار پایین‌تر اجتماع در بـازار دارنـد.برقراری تماس با این تاجران برعهدهء منابع انگلیس و ایستگاه ایالات متحده در تهران است.این تجار به سبب ایجاد رکود در بازار،ممنوعیت واردات،مالیات بدون اغماض و کمبود نقدینگی به طور مـستقیم آنـها را متضرر کرده،با دولت مصدق مخالف هستند.
در مقطع جنگ روانی که قبل از وضعیت اول به اجرا درخواهد آمد،این تاجران اقداماتی به شرح ذیل انـجام خـواهند داد:
الف)شایعاتی علیه دولت مصدق در بـازار رواج خـواهند داد.
ب)اعتراضات محدودی در جنوب تهران علیه سیاستهای اقتصادی دولت مصدق به راه خواهند انداخت.
ج)بخش و یا تمام بازار تهران را به تعطیلی خواهند کشاند.
د)اقدامات نهای قـبل از آغـاز کودتا:
عملیات نظامی مـتعاقب یـکی از وضعیتهای اول،دوم و یا سوم به اجرا در خواهد آًّد. اقدامات سازمان قبل از کودتا،عمدتا برای تحقق وضعیت اول است که بدین شرح خواهد بود:
1-در روز کودتا،حملات از پیش تعیین شده‌ای به رهبران مذهبی محبوب در تـهران صـورت می‌گیرد.
2-دیگر رهبران این حملات را به دلیل عدم حمایت رهبران مذهبی از مصدق،عنوان خواهند کرد که،توسط وی طراحی شده است.
3-برخی از دیگر رهبران ذی نفوذ نیز در مجلس تحصن می‌نمایند.
4-در ایـن شـرایط،این رهـبران مذهبی از طریق مریدان خود بیانیه‌های شدید اللحنی در محکومیت ماهیت و خطمشی دین‌ستیزانه دولت مصدق صادر خواهند کرد.
5-همزمان،ایـستگاه ایالات متحده اقدام به تهیه اسنادی ساختگی مبنی بر ارتباط سـرّی مـصدق بـا حزب توده کرده از این حزب قبل گرفته است که در مخالفت با رهبران مذهبی،ارتش و پلیس،از وی حمایتی هـمه‌جانبه بـه عمل آورد.بدین ترتیب جنگی روانی علیه مصدق به راه خواهد افتاد و ایستگاه امـریکا بـاید از ایـن وضعیت حداکثر بهره‌برداری را بنماید.
6-به طور همزمان،این رهبران از مریدان خود می‌خوانهند که در مساجد،دفـاتر پست و تلگراف،بانکها و غیره در تهران تحصن نمایند.منابع انگلیس و ایستگاه ایالات متحده نـیز جماعتی را به تظاهرات واداشـته کـسبهء بازار نیز برای تعطیلی بازار تلاش خواهند کرد.این تحصن گسترده برای ایجاد اختلال در زندگی و فعالیت عادی مردم در شهر طراحی شده تا دامنه نارضایتی مردم از دولت همگانی نشان داده شود.این تحصن بـیانگر مقاومت درونی مردم است و رسومات ایران به گونه‌ای است که پلیس و ارتش قادر به عکس العمل دربارهء متحصنان نخواهند بود.
7-با تحقق چنین جوّ خصمانه‌ای،زاهدی فرماندهی ارتش را به دست گـرفته دسـتگیری و بازداشتهایی که لازمه اقدام نظامی کودتا می‌باشد را به اجرا درخواهد آورد.
8-بالافاصله پس از به قدرت رسیدن زاهدی،مجلس درخواست تشکیل جلسه داده تغییر دولت را به رسمیت خواهد شناخت.این اقدام کودتا را تکمیل و به ثـمر خـواهد نشاند.
ارزیابی امکان موفقیت طرح عملیاتی:مواردی که اشاره شد طرحی غربی برای اجرا در کشورهای شرقی بود.این طرح به وسیله نویسندگانی طراحی شده بود که شناخت بسیار زیـادی از کـشور هدف و مردم آن داشته،تلاش کرده بودند جزئیات این طرح را از منظر ایرانیان نیز بررسی کنند.با توجه به عدم توانایی ایرانیان در طراحی منطقی موضوع،انتظار نداریم این طرح توسط ایـرانیان بـازبینی شـود و در کشورهای غربی دوباره مورد اسـتفاده قـرار گـیرد.به همین دلیل این طرح در کشورهای غربی قابلیت اجرایی نخواهد داشت.
ما بر این باوریم که طرح آن‌چنان گسترده و جامع اسـت کـه حـتی اگر به صورت صددرصد هم محقق نگردد،امـکان زیـادی برای توفیق و کسب نتیجه خواهد داشت.
عدم رعایت ضرایب حفاظتی در بین عناصر دخیل در طرح،نقطه ضعف تفکیک‌ناپذیر و ذاتی سـرشت ایـرانیاست.ازایـن‌رو باید دانست که نشت اطلاعات ممکن است منجر به واکـنش سرکوب گرایانه‌ای از سوی دولت مصدق گردد.
چنین طرحی تاکنون در سالهای اخیر به اجرا درنیامده و این طرح فتح بابی در ایـن زمـینه مـحسوب می گردد.کودتای رضا شاه،از حیث ماهوی از این کودتا متمایز بـود.کـودتاهایی کهدر سالهای اخیر در کشورهای خاور نزدیک صورت گرفته از لحاظ عملیاتی بسیار آسان‌تر و سهل الوصول‌تر از این کـودتا بـود بـه این سبب که حمایت اپوزیسیون کمونیست را علیه خود ندیده و رؤسای دولتهای مـعزول نـیز چـنین حامیان قدرتمندی نداشتند.
پیش از ارزیابی امکان موفقیت این طرح،ذکر چندعامل مرتبط با مـفهوم عـمومی کـودتا ضروری است:
الف)شکست کودتا منجر به نتایج ذیل می‌گردد:
1-موج شدیدی تحت رهبری دولت عـلیه ایـالات متحده ایجاد می‌شود که حتی ممکن است منجر به بیرون راندن ایالات مـتحده از ایـران گـردد.
2-دولت انگلیس نیز به خاطر منابعی که به منظور سرنگونی مصدق،تدارک دیده بود، مـتضرر مـی‌گردد.
ب)در صورتی که این طرح،با شکست مواجه نشود،حتی در صورت عدم بیرون رانـدن ایـالات مـتحده از ایران،و عزل مصدق پس از اندک زمانی،به ایالات متحده و نه انگلیس قادر نیستند از موقعیت ایـجاد شـده بهره‌برداری نمایند به این دلیل که منابع انگلیس و داراییهای ایالات متحده در اثـر شـکست کـودتا،از دست خواهد رفت.
ج)اگر کودتا به اجرا درنیاید،باز هم ممکن است به دلیل ورشـکستگی اقـتصادی دولتـ مصدق،امریکا مجبور به ترک ایران گردد و از سویی دیگر هرج‌ومرج داخلی ایـران را فـرا گرفته،حزب توده تحت رهبری شوروی زمان امور را در ایران در دست بگیرد.
د)چنانچه در شرایط فعلی کودتا عـملی نـگردد،باید طرح دیگری مربوط به زمان هرج‌ومرج داخلی و ورشکستگی اقتصادی طراحی شـود.
نـتیجه‌گیری:
در صورت حمایت شاه و پذیرش طرح کلی تـوسط زاهـدی و مـوافقت ما با انتقادات و دیدگاههای او نسبت به ایـن طـرح،چنانچه برابر جدول زماین طراحی شده،اقدام شود این کودتا به ثمر خـواهد نـشست.
پیوستها:
از آنجا که ضمایم و پیـوستهای ایـن طرح حـاوی اطـلاعات مـحرمانه بسیاری است که به همین مـنظور جـمع‌آوری گردیده لذا از ارائه آنها در این نسخه پرهیز می‌شود.این پیوستها فهرست کامل و جـامعی از حـامیان قطعی و احتمالی زاهدی مشتمل برنامها و جـایگاه شغلی حامیان وی در میان افـسران ارتـش،بررسی دقیق وضعیت نمایندگان مـجلس،ارزیـابی حجم و انسجام رهبران دینی حامی وی،کابینه پیشنهادی زاهدی و غیره است.
[طرح محرمانه سـازمان سـیا درباره کودتای 1953[1332]در تهران حاوی سـندی دویـست صـفحه‌ی شامل استنباط نـویسنده در مـورد عملیات و نیز چند طـرح الحـاقی به موضوع است. سایت نیویورک تایمز قصد دارد مقدمه و بسیاری از الحاقیات طرح را منتشر نماید.امـا ایـن سایت
بدون مشورت با مورخین،مـتن طـرح اصلی را مـنتشر نـخواهد کـرد ازاین‌رو که ممکن اسـت افرادی که نامشان در زمرهء عوامل کشورهای خارجی آمده در مخاطره قرار گرفته،در داخل ایران با مـجازات و کـیفر روبه‌رو گردند.
از آنجا که خلاصه ارائه شـده بـا مـتن اصـلی بـویژه در تاریخها و اطلاعات ارائهـ شـده مغایرتهایی دارد،خواننده ممکن است با تناقضاتی در متن روبه‌رو شود.سایت نیویورک تایمز در گزارش خود به سـند اصـلی سـازمان سیا،که هنوز نامش فاش نگردیده،اسـتناد کـرده اسـت.عـلاوه بـر ایـن، برخی نامها و توضیحات موجود در تمن اصلی،در این گزارشها حذف شده است.]
فهرست مطالب ارائه شده در گزارش موجود:
اظهار نظرهای مورخ صفحه یک
خلاصه گزارش صفحه سه
پیوستها:
الف)طـرح عملیاتی اولیه آژاکس .TP ارسالی از نیکوزیا به مقر فرماندهی در اول ژوئن 1953-[11 خرداد 1332].
ب)پیش‌نویس لندن در مورد طرح عملیاتی TP آژاکس.
ج)نظریه وزارت امور خارجه به تاریخ 23 جولای 1953[اول مرداد 1332]که می کینز (Makins) سفیر انگلیس به اسـمیت،مـعاون وزیر امور خارجه،نوشت.
د)نقد عملیات از بعد نظامی-درسهایی که از عملیات TP آژاکس آموختیم و تجدید نظر در عملیات کودتا از بعد نظامی آن.
پانوشتها:
[1] WWW.FCO.gov.uk.
[2] این عبارات در متن اصلی سند با نوار مشکی،مـخفی نـگه داشته شده است.
[3] این عبارت هم در متن اصلی با نوار مشکلی مخفی نگه داشته شده است
[4] این عبارت هم در متن اصلی با نوار مشکلی مخفی نگه داشته شده است
[5] برخی اسامی در متن اصلی حذف شده است.
[6] دراین جمله هم اسامی حذف شده است
فصلنامه مطالعات تاریخی،شماره 9،پاییز 1384،صفحه 135 تا 153
نظرات