قیام 29 بهمن تبریز(اربعین شهدای قم)

روز 29 بهمن 1356 از جمله روزهای ماندگار در تاریخ تحولات انقلاب اسلامی ایران به شمار می‌رود. در این روز مردم به پاخاسته تبریز در اربعین شهدای 19 دی قم علاوه بر حضور در مساجد و تکایا و برگزاری آئین های چهلمین روز شهادت شهدا ، به صورت راهپیمایی‌های بزرگ به خیابانها نیز آمدند و با نثار خون خود ، راه شهدای قم و راه انقلاب اسلامی را تداوم بخشیدند.

  مردم تبریز پیش از ظهر این روز در مقابل مسجد میرزا یوسف اجتماع کردند. اما ماموران پلیس از ورود آنها به مسجد جلوگیری کردند و عده ای از مردم مورد ضرب و شتم قرار گرفتند و در نتیجه درگیری در همین نقطه با مأمورین آغاز شد. این درگیری به سرعت توسعه یافت و  تدریجاً تمام شهر تبریز را فرا گرفت. در این روز بانک های متعلق به بهائیان، ساختمان حزب رستاخیز، مجسمه های شاه، مشروب فروشی ها، مراکز فساد، کارخانه پپسی کولا، سینماها و مراکز دولتی به آتش خشم و کینه مردم انقلابی تبریز کشیده شد. در این حوادث عده‌ای شهید و صدها نفر زخمی شدند. در نتیجه در شهر تبریز حکومت نظامی اعلام شد، ولی مردم اعتنائی به مقررات حکومت نظامی نکردند. فردای این روز نیز شهر تبریز دستخوش تظاهرات و درگیری شدید مردم با پلیس بود . در چند نقطه شهر، تظاهرات اوج بی سابقه‌ای یافت و به آتش زدن چند ساختمان دولتی دیگر انجامید. بنا به نوشته مطبوعات و خبرگزاریها مجموعاً در دو روز 29 و 30 بهمن 1356 در تبریز شش نفر کشته و 125 نفر زخمی شدند . ولی آمارهای غیر رسمی تعداد قربانیان را بیش از این ارقام ذکر کرده است. بر اساس گزارش مطبوعات در این دو روز همچنین 135 نقطه شهر به آتش کشیده شد، مجموعاً ۷۳ شعبه بانک، هشت سینما، چهار هتل و سه اتومبیل دولتی در آتش سوختند.[1]

سرکنسول امریکا در تبریز در تشریح وقایع 29 بهمن تبریز، در گزارش خود می نویسد:

  «... اندکی پس از ساعت 10 صبح شنبه، گروههایی که اکثریت آنان را جوانان تشکیل می دادند در بازار و مرکز خرید اصلی شهر گرد آمدند. کوشش پلیس محلی برای جلوگیری از ازدحام به زد و خورد شدیدی منجر گردید که به سرعت و به طرز خشونت باری به دیگر نقاط شهر سرایت کرده و گسترش یافت. با وجود آنکه شنبه به طور رسمی روز کار محسوب می شد، اوراق چاپی از هفته گذشته بین مردم توزیع گشته و به آنان سفارش شده بود که روز شنبه را به مناسبت چهلم مقتولین مرکز مذهبی قم تعطیل نمایند و لذا منطقه بازار و اکثریت مطلق مغازه های شهر تعطیل کرده بودند. اما ادارات، فروشگاههای وابسته به دولت و بانکها باز بودند. این اماکن، همزمان با آغاز آشوب، از سوی جمعیت مورد حمله و تهاجم قرار گرفتند... مأمورین پلیس شهری آشکارا فاقد آمادگی لازم جهت مقابله با انفجار خشونتی که در پیش بود، به نظر می رسیدند و ظاهرا هیچ گونه برنامه ریزی قبلی در این باره انجام نگرفته بود... پلیس محلی بزودی کنترل خود را از دست داده...اقدام به عقب نشینی نمود. اوایل بعدازظهر، سربازان پیاده نظام به کمک پلیس شتافتند و وارد صحنه شدند... هنگامی که این نیروهای کمکی رسیدند و شلیک گلوله به سمت جمعیت به طور جدی آغاز گردید، آشوب در منطقه ای به طول 12 کیلومتر (از دانشگاه آذر آبادگان در شرق تا ایستگاه راه آهن در غرب شهر) و عرض 4 کیلومتر (از ستاد حزب رستاخیز در شمال تا دو بلوک مانده به کنسولگری امریکا در جنوب) گسترش یافته بود. ورود ارتش و به ویژه تانکهای چیفتن که برای گشت و پاسداری از شهر وارد صحنه شدند باعث شد که موضع تهاجمی مردم کاهش پذیرد...خسارت وارده بر اموال دولتی قابل ملاحظه و آمار کشته ها و مجروحین صدها نفر تخمین زده می شود...انتظار می رود که آثار و عوارض آشوب تا مدتی مدید ادامه داشته باشد.»[2]

  قیام 29 بهمن مردم تبریز چنان برای رژیم شاه خرد کننده بود که در عکس العملی تدافعی سپهبد اسکندر آزموده استاندار نظامی آذربایجان برکنار و به تهران اعزام شد و سپهبد جعفر شفقت قائم مقام ستاد ارتش به جای وی رهسپار تبریز شد. [3] در همین رابطه رئیس شهربانی تبریز نیز از مقام خود عزل شد [4] علاوه بر این دولت جمشید آموزگار نخست وزیر کمیته ویژه‌ای را مامور بررسی اوضاع تبریز کرد[5]و در مجلس ، مقامات و مسئولان دولتی مورد حمله شدید نمایندگان قرار گرفتند.[6]

    قیام 29 بهمن مردم تبریز خود مبدا تازه‌ای شد تا در اربعین شهدای آن، مردم یزد به پاخیزند و این انقلاب را تداوم بخشند. روز 29 بهمن در شرایطی که به دعوت آیات عظام و مراجع، بازارها در بسیاری از نقاط کشور بسته بود، مردم قم نیز مراسمی در مساجد و حسینیه ها برگزار کردند، امام خمینی نیز طی سخنانی در مسجد شیخ انصاری نجف، ضمن تجلیل از قیام 19 دی قم، شدیدا به امریکا و انگلیس که اعلامیه حقوق بشر را امضا کرده‌اند ولی جنایات شاه را تأیید می کنند، حمله کردند.[7]

دستاوردهای قیام 29 بهمن تبریز

1 - قیام 29 بهمن تبریز به هیات حاکمه پهلوی و به شخص شاه فهماند که در تحلیل وقایع کشور، اتهام بی پایه دخالت کمونیستها را باید کنار بگذارند و حساب ویژه‌ای برای انگیزه‌های مذهبی در اینگونه وقایع باز کنند. انتخاب «چهلمین روز» برای ادامه نهضت، دقیقاً برخاسته از فرهنگ اسلامی است.

2 - قیام 29 بهمن تبریز که در روز 30 بهمن نیز ادامه یافت و عزل و نصب‌های گسترده حکومتی درپی این سرکوب مردم این شهر نشان داد که رژیم پهلوی درمدیریت بحران تا چه حد دچار به هم ریختگی و استیصال و ضربه پذیر است. همچنین اُبّهت ساختگی شاه و ساواک در نگاه مردم شکسته شد.

3 - قیام 29 بهمن تبریز بعد از قیام 19 دی قم نشان داد که مردم بصورت جدی و تا پای اهداء جان خود خواستار ادامه نهضت ضد استبدای علیه حکومت شاه هستند و هیچ فرصتی را در این رابطه از دست نمی‌دهند. چنانکه بعضی مورخان معتقدند برگزاری چهلم‌های پیاپی در شهرها بیش از آنکه بیانگر تمایل مردم برای برگزاری آئین‌های سوگواری برای شهدا باشد، نشان از عزم آنان برای تداوم نهضت دارد.

4- راهپیمایی و تظاهرات گسترده مردم تبریز در اعتراض به کشتار مردم بی پناه در قم باردیگر یادآور پیوند روحانیت و مردم درصدر مشروطیت و وقایع حاصل از پیشگامی مردم تبریز در برابر ظلم و بیدادگری بود. همین موضوع موجب نگرانی شدید دستگاه حکومت شاه  در تهران شد .

[1] روزنامه اطلاعات، یکشنبه 30 بهمن 1356، ص 4

[2] «اسناد لانه جاسوسی امریکا» ، موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی، کتاب نهم، ص 23

[3] روزنامه اطلاعات، 9 و 11 اسفند 1356

[4] روزنامه اطلاعات 2 اسفند 1356

[5] روزنامه اطلاعات 9 اسفند 1356

[6] روزنامه اطلاعات 7 اسفند 1356

[7] صحیفه امام، ج 3، ص 332 و 333