درگذشت محمود جم

محمود جم (مدیرالملک) روز ۱۹ مرداد ۱۳۴۸ در تهران درگذشت.

جم که در سال ۱۲۵۸ در تبریز به دنیا آمده بود، تحصیلات مقدماتى خود را همانجا گذراند. او زبان فرانسه را در مدرسه میسیونرهاى مذهبى در تبریز آموخت. به گفته سید حسن تقى زاده: «[جم] بچه خیلى باهوشى بود. پدرش مرده بود. اصل شان کرمانى از طایفه میرزا آقاخان بود، ولى حالا آذربایجانى دوآتشه است. او رفت به مدرسه ایرانى که تازه باز شده بود و تعلیم الفبا مى داد. دیدند بچه باهوش است، خلیفه اش کردند. بعد شد معلم آنجا. ماهى پنج تومان دادند. یواش یواش از بس خوب درس مى خواند معلم فرانسه اش کردند. عاقبت به آنجا رسید که فرانسه دان خوبى شد.» («زندگى طوفانى» سید حسن تقى زاده)

جم مدتى هم در داروخانه دستگاه ولیعهد کار کرد و با استفاده از اندوخته اى که فراهم آورده بود براى ادامه تحصیل به اروپا رفت. در بازگشت به عنوان مترجم به استخدام سفارت فرانسه در تهران درآمد اما به سرعت به رابط سفارت با رجال و مقامات ایرانى بدل شد و عملاً نقش منشى سفارت را پیدا کرد.

• مدیرالملک

جم در این دوره با بسیارى از رجال سیاسى ایران آشنا شد. سپس با خانواده میرزا عباسقلى نواب منشى سفارت بریتانیا وصلت کرد و لقب «مدیرالملک» گرفت. او در این هنگام از سفارت فرانسه بیرون آمد و به وزارت مالیه رفت. او چندى رئیس اداره کل غله و انبارهاى دولتى بود و سپس به مقام خزانه دارى کل رسید. کودتاى ۱۲۹۹ زمانى رخ داد که جم خزانه دار کل بود. او از آنجا که با کودتاچیان نرمش به خرج داد، مورد توجه سیدضیاءالدین طباطبایى قرار گرفت و در کابینه ۱۰۰ روزه او وزارت مالیه یافت. با سقوط کابینه سیدضیاء و رئیس الوزرا شدن قوام السلطنه، جم از وزارت عزل شد.

او در دولت مشیرالدوله نیز مدتى وزیر مالیه بود. جم در این دوران با رضاخان سردارسپه صمیمیت یافت و هنگامى که او نخستین دولت خود را تشکیل داد بار دیگر به وزارت مالیه رسید، بعد هم که محمدعلى فروغى در وزارت مالیه جاى او را گرفت، مدیرالملک به معاونت رئیس الوزرا منصوب شد. او این سمت را پس از خلع قاجاریه و به سلطنت رسیدن رضاشاه، در نخستین دولت فروغى هم حفظ کرد. جم در حکومت مستوفى الممالک به عنوان والى کرمان و سپس والى خراسان خدمت کرد و در دوره دوم نخست وزیرى فروغى به عنوان وزیر داخله به کابینه باز گشت.

دوره دوم نخست وزیرى فروغى در دوران رضاشاه با مغضوب شدن نخست وزیر در جریان واقعه مسجد گوهرشاد خاتمه یافت. محمدولى اسدى نایب تولیت آستان قدس رضوى که پدر داماد فروغى بود، توسط مقامات کشورى و لشکرى خراسان که با او رقابت داشتند به سوء مدیریت و حتى تحریک قیام کنندگان متهم شده بود. فروغى (احتمالاً به دلیل توقع خانواده اش) شفاعت او را نزد شاه کرد، اما شاه نه تنها درخواست فروغى را نپذیرفت، بلکه خشمگین شد و او را به بهانه بیمارى از کار برکنار کرد.

گفته مى شود فروغى خبر کناره گیرى خود را از ریاست وزرا در روزنامه ها خوانده است. محمود جم که در دولت فروغى سمت وزیر داخله داشت، در جریان تعقیب مسببان حادثه گوهرشاد توانسته بود نظر شاه را جلب کند. از سوى دیگر رضاشاه اصرار داشت همه باور کنند که فروغى به دلیل بیمارى کناره گیرى کرده است. بنابراین جم را به عنوان رئیس الوزرا منصوب کرد و دستور داد تمام اعضاى کابینه در سمت خود ابقا شوند. جم شخصاً وزارت داخله را به عهده گرفت و وزیران را در همان سمت هاى پیشین معرفى کرد.

• کشف حجاب

از مهمترین حوادث دوران نخست وزیرى محمود جم واقعه کشف حجاب است. مهدى قلى خان هدایت که خود یک دوره طولانى در زمان رضاشاه نخست وزیر بود، ماجراى کشف حجاب را چنین توصیف کرده است: «کلاه اجنبى ملیت را از بین برد و برداشتن چادر عفت را... پلیس دستور یافت روسرى را از سر زن ها بکشد. روسرى ها پاره شد و اگر ارزش داشت، تصاحب. مدتى زد و خورد بین پلیس و زن ها دوام داشت و بسیارى زن ها را شنیدم که از خانه بیرون نیامدند.

امر شد مبرزین محل مجالس ترتیب بدهند و زن و مرد محل را دعوت کنند که اختلاط عادى شود. وثوق الدوله از پیش قدم ها بود. در کافه بلدیه شب نشینى مرتب شد، من هم دعوت داشتم. نوشتم خانمى مجلس آرا ندارم و تنها آمدن خلاف نزاکت است...» («خاطرات و خطرات» خاطرات مهدى قلى هدایت، نقل شده در «بازیگران عصر پهلوى» محمود طلوعى)

جم در پائیز ۱۳۱۸ از نخست وزیرى برکنار شد و به عنوان وزیر دربار به کاخ رضاشاه رفت. او در تهیه مقدمات ازدواج محمدرضا پهلوى، ولیعهد رضاشاه با فوزیه، خواهر ملک فاروق پادشاه مصر نقش مهمى ایفا کرد و گفته مى شد به پاس همین خدمت رضاشاه پسر او فریدون جم را به دامادى خود برگزید. محمود جم تا پایان سلطنت رضاشاه وزیر دربار بود و به هنگام تبعید رضاخان او را تا بندرعباس بدرقه کرد.

جم در دوران سلطنت محمدرضا شاه چند سال سفیر ایران در قاهره بود و در دولت قوام در سال ۱۳۲۶ وزیر جنگ شد. پس از آن نیز مدتى وزیر دربار، استاندار آذربایجان و سفیر ایران در ایتالیا بود. او در بازگشت از ایتالیا به عنوان سناتور انتصابى به سنا رفت و تا پایان عمر در همین سمت ماند. محمود جم به هنگام مرگ حدود ۹۰ سال داشت.