زندگینامه آیتالله محمد فاضل لنکرانی
دوران کودکی و تحصیل
آیتالله حاج‌محمد فاضل لنکرانی درذیقعده 1350 ق/ 1310 ش در قم به دنیا آمد. پدرش آیتالله حاج شیخ عبدالله فاضل موحدی مشهور به فاضل لنکرانی در 1314 ق در حومه‌ی لنکران، جمهوری آذربایجان به دنیا آمد ودر 1330 ق به ایران مهاجرت کرد. ابتدا به اردبیل و پس از سه سال به زنجان رفت ودر 1337 ق راهی مشهد شد و از درسهای آقازاده میرزا ا حمدکفایی، شیخ مرتضی آشتیانی و آیت‌اله حسین قمی بهره برد. یک سال پس از تأسیس حوزه‌ی علمیه‌ی قم توسط آیتالله عبدالکریم حائری یزدی به قم رفت و فقه و اصول را نزد آیتالله حائری و سپس از آیتالله بروجردی فراگرفت. پس از اتمام بنای مسجد اعظم قم، امامت جماعت آن مسجد به وی سپرده شد.
آیتالله عبدالله فاضل لنکرانی مجتهد بود و رساله‌ی علمیه خود را با نام نهایة‌الاحکام به عربی نوشت. وی با دختر آیتالله سید‌عباس فیض برقعی ازدواج کرد که حاصل آن 4 پسر و 5 دختر بود و محمد فاضل موحدی لنکرانی چهارمین فرزند او بود.1
آیتالله محمد فاضل لنکرانی دوره‌ی ابتدایی را در قم گذراند. پس از پایان دوره‌ی ابتدایی به دلیل علاقه به دروس دینی به حوزه‌ی علمیه‌ی قم رفت ودر مدرسه‌ی فیضیه به تحصیل علوم دینی پرداخت.در آن زمان حوزه‌ی علمیه‌ی قم طلاب زیادی نداشت و تعداد کمی مشغول به تحصیل بودند. از هم مباحثه‌ایهای وی در مدرسه فیضیه حاج سید‌مصطفی خمینی بود که نقش مهمی در پیشرفت علمی ایشان داشت. آیتالله لنکرانی در این‌باره گفته بود: «وجود این دوست عزیز در شدت علاقه‌ی ما به راهی که در پیش گرفته بودیم، نقش مهمی داشت و از همان اوان به کمک یکدیگر و به عنوان دو هم مباحثه مشغول تحصیل شدیم.» 2 وی قسمتی از مطوّل و بخشی از شرح لمعه را نزد آیتالله حسنعلی منتظری و قسمتی دیگر را نزد شیخ اسدالله نوراللهی نجف‌آبادی خواند، رسایل و مکاسب را نزد چند تن از اساتید حوزه چون، پدرش آیتالله فاضل موحدی، آیتالله آقا شیخ عبدالجواد جبل عاملی سدهی و آیتالله شیخ مرتضی حائری بهره برد. 3
آیتالله لنکرانی به دلیل شور و علاقه به تحصیل علوم دینی در زمان کوتاهی دوره‌های ادبیات عربی و سطوح را که معمولاً طلاب دیگردر 8 یا 9 سال به پایان می‌رسانند در مدت 6 سال گذراند، لذا در سن 19 سالگی وارد آخرین مرحله‌ی تحصیلات حوزوی یعنی درس خارج فقه گردید.4 پس از تشکیل کلاسهای آیتالله بروجردی در قم، وی در درس خارج فقه ایشان شرکت جست و این درحالی بود که هنوز قسمتی از کفایه را به اتمام نرسانده بود . به این دلیل صبح‌ها اول وقت در مسجد عشقعلی دروس کفایه را نزد آقا شیخ عبدالجواد می‌خواند و پس از پایان درس همراه استاد در درس خارج فقه آیتالله بروجردی شرکت می‌کردو از جوانترین شاگردان استاد بود. آیتالله لنکرانی از همان روزهای نخست تقریرات درس خارج فقه آیتالله بروجردی را به عربی می‌نوشت، که پس از چند سال نگارش تقریرات با نظارت و به دستور استاد جلد اول تقریرات با عنوان نهایةالتقریر که مشتمل بر قسمت زیادی از مباحث صلاة بود به چاپ رساند. چند سال بعد جلد دوم آن را منتشر کرد که شامل تمامی مباحث صلاة بجز نماز جمعه و نماز مسافر بود، ایشان حدود یازده سال در درس فقه آیتالله بروجردی شرکت کردو علاوه بر بحث صلاة مباحث خمس و آخرین آن کتاب قضا، که به اتمام نرسید را نزد آیتالله بروجردی تلمذ کرد و تقریرات آن دروس را نیز نگاشت. او مدتی نیز در درس اصول آیتالله بروجردی شرکت جسته و قسمت اعظم مباحث عقلیه را نوشت و نیز بحث راجع به خلل حج که آن نیز ناتمام ماند. 5
پس ازتشکیل کلاسهای درس اصول امام خمینی، آیتالله لنکرانی از همان ابتدا در کلاسهای ایشان حاضر شده و هر روز دو نوبت در درس امام شرکت کرده و مباحث اجتهاد و تقلید را به طور کامل با ایشان گذراند. مبحث طهارت در فقه را نیز نزد امام فراگرفت و مطالب دروس امام را نیز تقریر می‌کرد. زمانی که در سال 1352 ش به یزد تبعید شده بود، پنج جلد از شرح تحریرالوسیله امام را به اتمام رساند و پس از آن نیز به این کار ادامه داد و 25 جلد از این شرح را منتشر کرد. وی در مجموع به مدت 9 سال از دروس امام بهره برد. در 18 ربیع‌الاول 1386 از امام خمینی اجازه‌ی امور حسبیه را دریافت کرد و از آن برای تأسیس مدارس دینی و تبلیغات اسلامی بهره برد. 6
آیتالله فاضل لنکرانی خیلی زود به درجه اجتهاد رسید. در زمان حیات آیتالله بروجردی و سالهای مرجعیت ایشان به تقلید از وی پرداخت. در 25 سالگی به اجتهاد رسید و این امر مورد تأیید آیتالله بروجردی قرار گرفت. پس از وفات آیتالله بروجردی در 1340 ش. وی در سن 30 سالگی به استنباط خود مسایل دینی را اجتهاد می‌کرد. ایشان علاوه بر دروس فقه و اصول، در درسهای فلسفه و حکمت علامه طباطبایی نیز شرکت جسته و قسمتی از مباحث منظومه سبزواری و کتاب اسفار ملاصدرای شیرازی را از ایشان آموخت.
در نخستین سالهای تحصیل در حوزه‌ی علمیه قم، در سالهای سوم و چهارم، زمانی که هنوز شانزده سال نداشت، ضمن تحصیل، تدریس نیز می‌کرد.نخستین تدریس وی مربوط به کتاب حاشیه‌ی ملاعبدالله و معالم بود. بعدها شرح لمعه را شروع کرد و طلبه‌های بیشتری در درس وی حاضر می‌شدند. او لمعه را در دو دوره و کتاب ارث را در سه دوره تدریس کرد. سپس به تدریس رسائل و مکاسب مشغول شد. مکاسب را پنج دوره و کفایةالاصول را شش دوره تدریس کرد. از آخرین دوره‌ی درس کفایةالاصول وی، نوار تهیه شد و طلاب در قم و شهرستانهای دیگر از آن بهره می‌بردند. بسیاری از شاگردانش از نظر سنی بزرگتر از استاد خود بودند و در بیشتر اوقات صدها نفر در کلاسهای درس ایشان شرکت می‌جستند. آیتالله لنکرانی از سال 1360 ش به تدریس درس خارج فقه و اصول پرداختند و در مدت 25 سال گروه کثیری از طلاب از محضر وی بهره‌منده شدند. این درس از رادیو معارف نیز پخش می‌شد. 7
مبارزات
آیتالله فاضل لنکرانی از همان ابتدای مبارزات امام خمینی در دهه‌ی 1340 ش از اقدامات ایشان حمایت می‌کرد. وی ضمن تحصیل علوم دینی در مکتب امام خمینی، مباحث سیاسی رادر چارچوب مسائل حوزوی دنبال می‌کرد به نحوی که عضو گروهی از استادان حوزه‌ی علمیه قم شد که بعدها با عنوان جامعه مدرسین حوزه علمیه قم شناخته گردید. 8 این تشکل روحانیون سیاسی در موارد مختلف به حمایت از امام خمینی پرداخت. از جمله پس از تبعید امام خمینی به عراق در زمانی که رژیم پهلوی می‌پنداشت با تبعید امام مسئله ایشان خاتمه یافته است. اما پس از فوت آیتالله حکیم در سال 1349 ش، دوازده نفر از روحانیون طرفدار امام تصمیم گرفتند بطور علنی مرجعیت امام را طی اعلامیه‌ای به اطلاع مردم برسانند، آیتالله فاضل لنکرانی نیز در زمره‌ی افرادی بود که این بیانیه را امضا کرد ودر چند سطر درباره‌ی صلاحیت رهبری ایشان نوشت: «بسمه‌تعالی، صلاحیت علمی و تقوایی حضرت مستطاب آیتالله العظمی آقای خمینی ـ مدظله‌العالی ـ برای مقام شامخ مرجعیت تقلید و حفاظت از حوزه اسلام و حمایت مسلمین محرز و بدون تردید است. محمد موحدی فاضل».9 این بیانیه در آن دوران تأثیر بسزائی در تداوم نهضت امام خمینی بجای گذاشت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز عده‌ای از روحانیون و علما اعلمیت و اعدلیت امام را مورد تأیید و تأکید قرار دادند، از جمله آیتالله فاضل لنکرانی در اطلاعیه‌ای در این باره نوشته است: «بسمه‌تعالی، با توجه به تحقیقات و مطالعات زیادی که در رابطه با این موضوع انجام داده‌اند و با توجه به مقایسه آراء و نظرات و استدلالات معظم له با بزرگان دیگر،اعلمیت و اعدلیت ایشان یعنی حضرت مستطاب آیتالله العظمی الامام خمینی ـ ادام الله ظله الوارف علی رؤوس المسلمین و المستضعفین جمیعاً ـ محرز و جای هیچ گونه تردیدو ابهام نیست. 28 شعبان المعظم 1402 ـ قم ـ حوزه علمیه ـ محمد فاضل.» 10
آیت الله فاضل لنکرانی درحمایت از نهضت امام خمینی در اکثر اعلامیه‌هایی که در این باره منتشر می‌شد مشارکت داشت و در این رابطه چند بار توسط ساواک دستگیر و سپس تبعید شد. ابتدا چهار ماه دوران تبعید را در بندر لنگه با تحمل رنج و ناراحتی بسیار گذراند، و پس از آن به مدت دو سال و نیم به یزد تبعید شد. وی در آن شهر با آیتالله صدوقی آشنا گردید و مراوداتی با آن روحانی انقلابی داشت و با کمک آیتالله صدوقی به طور مخفیانه با مردم یزد دیدار داشته ودر روشنگری مردم نقش فعالی ایفا نمود. 11 از اعلامیه‌های بسیاری که امضای آیتالله فاضل در بین آنها وجود دارد می‌توان به موضوع چند اعلامیه اشاره کرد که عبارتند از: 1ـ اعتراض و اعلام نظر روحانیت تبریز به هیئت اعزامی دولت، درباره‌ی وقایع تبریز در پی چهلم شهدای قم در اسفند 1356ـ فاجعه‌ی 29 بهمن تبریز ـ نامه‌ی جمعی از عالمان و استادان به آیتالله صدوقی درباره‌ی فجایع یزد ـ نامه به آیتالله شریعتمداری درباره‌ی حمله ساواک به خانه وی در اردیبهشت 1357ـ درباره‌ی اعتصاب در شرکت نفت ـ حمله به حرم امام رضا (ع) ـ تلگرام به آیتالله شیرازی و آیتالله قمی‌ـ راهپیمایی تاسوعا و عاشورا ـ خلع محمد‌رضا پهلوی از مقام سلطنت ـ روی کار آمدن بختیار و اعلام عزای عمومی و اعلامیه‌های بسیاری که درحمایت از انقلاب و نهضت امام خمینی منتشر می‌شد. 12
آیتالله فاضل لنکرانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مدتی مسئولیت دادگاه انقلاب شهرستان قم را به امر امام خمینی بر عهده گرفت. سپس به عنوان نماینده‌ی استان مرکزی
در نخستین دوره‌ی مجلس خبرگان رهبری حضور یافت. ایشان پس از پیروزی انقلاب اسلامی کمتر به فعالیتهای سیاسی روی آورد و بیشتر هم خود را به تقویت نهاد حوزه پرداخت، لذا در ارتباط با مراجع تقلید به عنوان ارشد شورای مدیریت حوزه علمیه قم مطرح شد و به مدت ده سال ریاست عالی این شورا را بر عهده داشت. پس از رحلت آیتالله اراکی به عنوان مرجع اعلم، جامعه روحانیت مبارز او را به عنوان یکی از سه مرجع مسلم تقلید در کنار آیتالله خامنه‌ای و میرزا جوادتبریزی معرفی کرد. همچنین جامعه مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم ایشان را در زمره‌ی هفت مرجع پیشنهادی خود به مردم معرفی کرد. آیتالله لنکرانی پس از این فقط در جایگاه مرجعیت تقلید قرار گرفت و تدریس حوزوی را در فعالیتهای خود قرار داد و دیگر در مدیریت حوزه و فعالیت جامعه مدرسین نقشی ایفا نکرد. 13
ایشان علاه بر تأسیس مرکز اعزام مبلغ برای ترویج مکتب تشیع و تربیت فقیهان و مجتهدان، مرکز فقهی ائمه اطهار که مرکزی آموزشی و پژوهشی است، را تأسیس کرد که در این مرکز علاوه بر آموزش محققان و تألیف کتابها، کتابخانه تخصصی فقه را راه‌اندازی کرد. 14
آیتالله محمد فاضل لنکرانی سرانجام پس از مدتی عارضه‌ی قلبی در روز 26 خرداد 1386 دار فانی را وداع گفت و پیکر آن مرحوم روز 28 خرداد مصادف با شهادت حضرت زهرا (س) طی تشییع جنازه‌ی باشکوهی در حرم حضرت معصومه (س) به خاک سپرده شد .
تألیفات
1ـ تفصیل الشریعة، شرحی است عربی بر کتاب تحریرالوسیله‌ی امام خمینی که 25 جلد آن چاپ شده و 5 جلد دیگر آماده چاپ است. پنج جلد اول این شرح در زمان تبعید آیتالله لنکرانی در یزد نوشته شده،است. این کتاب یک دوره‌ی کامل فقه است و جدیدترین آراء فقهی در آن آمده است.
2ـ نهایة التقریر، تقریرات درس آیتالله بروجردی در سه جلد به زبان عربی منتشر شد.
3ـ‌ائمه اطهار یا پاسداران وحی در قرآن (شامل بحثهایی درباره‌ی علم ائمه از نظر قرآن است) این کتاب با همکاری شهاب‌الدین اشراقی و حاج‌آقا مصطفی خمینی تألیف گردیده است.
4ـ اهل بیت یا چهره‌های درخشان در آیه‌ی تطهیر، که با همکاری آیت‌آلله اشراقی و حاج‌آقا مصطفی خمینی منتشر شده است.
5ـ مدخل التفسیر، مشتمل بر بحثهایی درباره‌ی اعجاز، تواتر و عدم تحریف قرآن، به زبان عربی.
6ـ حاشیه بر عروةالوثقی، به زبان عربی.
7ـ حاشیه بر کتاب الطهارة مصباح‌الفقیه، محقق همدانی، به زبان عربی.
8ـ شرح الاجتهاد و تقلید از کتاب عرو ةالوثقی، به زبان عربی.
9ـ کتاب الصوم
10 ـ کتاب القضاء
11ـ المسائل المستحدثه
12ـ رساله‌ای در حکم نماز در لباس مشکوک، به زبان عربی
13ـ رساله‌ای در خلل حج و عمره، به زبان عربی
14ـ الاحکام الواضحه (فتاوی به زبان عربی)
15 ـ احکام الحج حاشیه بر حج تحریرالوسیله، به زبان عربی
16ـ تقریرات الاصول، تقریرات اصول امام در 5 جلد به زبان عربی
17 ـ القواعد الفقهیه به زبان عربی
18 ـ تبیان الاصول، تقریرات درس امام در 4 جلد به زبان عربی
19 ـ رساله‌ای در قاعده‌ی فراغ و تجاوز، به زبان عربی
20 ـ مناسک حج به زبان فارسی
21 ـ تفسیر سوره‌ی حمد، به زبان عربی
22 ـ تقیه مداراتی، به زبان عربی
23 ـ آیین کشورداری از دیدگاه امام علی (ع)
24 ـ عصمت انبیاء
25 ـ مجمع الفهارس (مجموعه فهرست‌های بحارالانوار ، الغدیر و المیزان)
26 ـ مناسک حج به زبان عربی
27 ـ استفتائات حول الحج
28 ـ استفتائات حج
29 ـ جامع‌المسائل (مجموعه‌ای از استفتائات در 2جلد)
30 ـ تقریرات درس خارج اصول در 16 جلد به زبان فارسی
31 ـ تقریرات الاصول، تقریرات درسی آیتالله بروجردی به زبان عربی
32 ـ رساله‌ی توضیح المسائل به زبان فارسی
اکبر خوشزاد
منابع
1. اطلاعات، شماره 20348، 28 آبان 1373، ص 7؛ گلشن ابرار، ج 6، خلاصه‌ای از زندگی اسوه‌‌های علم و عمل، تهیه و تدوین جمعی از پژوهشگران پژوهشکده باقرالعلوم (ع)، قم، انتشارات نورالجساد، 1385.
2. «ستارگان هدایت»، رسالت،شماره 2462، 26 تیر 1373، ص 4.
3. خبرگان ملت، شرح حال نمایندگان مجلس خبرگان رهبری، دفتر دوم، دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، قم، 1379ش، ص 536.
4. اطلاعات، همان منبع، ص 7.
5. خبرگان ملت،ص 537 ـ 538.
6. خبرگان ملت،ص 540؛ گلشن ابرار،ج 6، ص 580.
7. اطلاعات، همان منبع، ص 7.
8. «مرجعی مدافع استقلال حوزه»، هم میهن،شماره 29، پیاپی، 93، 27 خرداد 1383، ص 3.
9. روحانی، حمید، نهضت امام خمینی، دفتر نخست، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، مؤسسه چاپ و نشر عروج، چاپ 15، 1381، ش، ص 81.
10. روحانی، حمید، همان منبع، ص 85 ـ 86.
11. «ستارگان هدایت»، همان منبع، ص 4.
12. گلشن ابرار، همان منبع، ص 573.
13. «مرجعی مدافع استقلال حوزه»، همان منبع، ص 3.
14. همان منبع.
موسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی
نظرات