نگاهی به مرکز اسناد انقلاب اسلامی

با پیروزی انقلاب اسلامی ایران در 22 بهمن 1357 به عنوان یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین تحولات جهان معاصر تغییرات وسیعی در داخل کشور و حتی جهان به وجود آمد و علت آن را می‌توان در دینی بودن این انقلاب دید که همین مشخصه آن را از سایر انقلابهای قرون اخیر متمایز ساخت. به عبارتی دیگر انقلاب ایران با توجه به صبغه  مذهبی و ایدئولوژیکی خود پس از پیروزی و امحای رژیم غیر مشروع پهلوی با تأسیس نهادهای متعدد مذهبی، سیاسی، عمرانی، قضایی، نظامی و ... موجبات از بین رفتن نهادهای حاکم بر جامعه قبل از انقلاب ایران را فراهم ساخت.

اگر چه بعد از جنگ جهانی اول با دسترسی بشر به اختراعات و اکتشافات و پیدایش ابزارها و عوامل ارتباطی جدید و گسترده وضعیت اسناد و مراکز اسنادی به طور کلی دگرگون شد و با افزایش انتشارات اعم از روزنامه، مجله، فصلنامه و انتشارات علمی و تخصصی توسعه مراکز اسنادی قوت یافت. اما با پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل نظام جمهوری اسلامی ایران و سقوط رژیم فاسد پهلوی تاریخ‌نگاری در ایران از لحاظ کمی و کیفی توسعه یافته و تحول عمیقی پیدا کرد. تاریخ‌نگاران به دنبال انقراض سلطنت پهلوی دوران پنجاه و هفت ساله این سلسله را به صورت یک دوره تاریخی و در دستور کار خود دادند و حوادث مهم نهضت اسلامی ایران به رهبری امام خمینی از قبیل واقعه مهم قیام پانزده خرداد 1342، سالهای تبعید امام به خارج از کشور و هفدهم شهریور 1357 و موضوعات و حوادث تاریخی دیگر در وقت نظر پژوهشگران واقع شد. گستردگی فعالیت و اهمیت موضوعات و شاخص‌های انقلاب اسلامی و نیز اسناد و مدارک بر جای مانده از زمان رژیم پهلوی، ترسیم نقش و فعالیتهای احزاب و گروههای سیاسی در مبارزه علیه رژیم، نقش شهرها و نقاط مختلف ایران، در پیروزی انقلاب و بازگویی خاطرات حاکمان و مسئولان بلند پایه حکومت پهلوی و نیز جمهوری اسلامی از انقلاب ایران به وجود مراکز تاریخ‌پژوهی ضرورت بخشید.

در همین راستا مرکز اسناد انقلاب اسلامی به عنوان یک موسسه پژوهشی تاریخ انقلاب اسلامی ایران با هدف گردآوری و بایگانی اسناد و مدارک مربوط به نهضت امام خمینی جهت انجام تحقیقات مستند  تاریخی و سندیت تدوین و نگارش تاریخ انقلاب اسلامی در سال 1360 ش رسما فعالیت خود را آغاز نمود و بدین منظور به گردآوری اسناد و مدارک قبل از انقلاب اقدام نمود. البته قبل از تأسیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی توسط سید حمید روحانی (زیارتی) وی از اوایل دهه پنجاه شمسی به عنوان پیشگام، تدوین تاریخ انقلاب اسلامی را آغاز نموده و به گردآوری یادداشتها و نامه‌های امام خمینی پرداخته بود. و نتیجه این اقدامات موجب شد تا کتابی تحت عنوان بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی در سال 1356 ش در تیراژ بسیار بالا توفیق نشر یابد.

در اوایل دهه 60  ش مرکز اسناد انقلاب اسلامی منحصر به سید حمید روحانی و مجله‌ای به نام 15 خرداد بود و موسسه از لحاظ سازمانی و کمی گسترش نیافته و این مسئله تا حدودی به موضوع مدیریت در شیوه تعامل در حوزه پژوهش بر می‌گشت. به تدریج با افزوده شدن فعالیتهای مرکز، امام خمینی رهبر و بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران در 25 دی 1367 طی نامه‌ای به سید حمید روحانی، ضمن قدردانی از تلاش‌های انجام یافته، رضایت خودشان را از فعالیتهای مرکز اعلام نموده و ضمن تشویق به نگارش تاریخی واقعی و مستند،  از انتشار تاریخ غیرواقعی توسط وابستگان به شرق و غرب ابراز نارضایتی کردند. امام خمینی در ادامه این نامه به پی‌گیری جدی‌تر در خصوص جمع‌آوری همه اسناد اعم از نوشته، صدا و تصویر تأکید ورزید. بخشی از متن نامه امام خمینی به سید حمید روحانی چنین است.

« ... شما به عنوان یک مورخ باید توجه داشته باشید که عهده‌دار چه کار عظیمی شده‌اید. اکثر مورخین، تاریخ را آن گونه که مایلند و یا بدان گونه که دستور گرفته‌اند می‌نویسند، نه آنگونه که اتفاق افتاده است. از اول می‌‌دانند که کتابشان بنا است به چه نتیجه‌ای برسد و در آخر به همان نتیجه هم می‌رسند.
از شما می‌خواهم هر چه می‌توانید سعی و تلاش نمایید تا هدف قیام مردم را مشخص نمایید، چرا که همیشه مورخین اهداف انقلابها را در مسلخ اغراض خود و یا اربابانشان ذبح می‌کنند. امروز همچون همیشه تاریخ انقلابها، عده‌ای به نوشتن تاریخ پرافتخار انقلاب اسلامی ایران مشغولند که سر در آخور غرب و شرق دارند. تاریخ جهان پر است از تحسین و دشنام عده‌ای خاص، له و یا علیه عده‌ای دیگر و یا واقعه‌ای در خور بحث. اگر شما می‌توانستید تاریخ را مستند به صدا و فیلم حاوی مطالب گوناگون انقلاب از زبان توده‌های مردم رنجدیده کنید، کاری خوب و شایسته در تاریخ ایران نموده‌اید. باید پایه‌های تاریخ انقلاب اسلامی ما چون خود انقلاب بر دوش پا برهنگان مغضوب قدرتها و ابرقدرتها باشد.

.. شما باید به روشنی ترسیم کنید که در سال 41، سال شروع انقلاب اسلامی و مبارزه روحانیت اصیل در مرگ آباد تحجر و تقدس مآبی چه ظلمها بر عده‌ای روحانی پاکباخته رفت، چه ناله‌های دردمندانه کردند، چه خون دلها خوردند، متهم به جاسوسی و بی‌دینی شدند ولی با توکل بر خدای بزرگ کمر همت را بستند و از تهمت و ناسزا نهراسیدند و خود را به توفان بلا زدند و در جنگ نابرابر ایمان و کفر، علم و خرافه، روشنفکری و تحجرگرایی، سرافراز – ولی غرقه به خون یاران و رفیقان خویش – پیروز شدند...»
پس از رهنمودهای امام خمینی در قالب نامه از این تاریخ به بعد عملا مرکز اسناد انقلاب اسلامی به محلی برای جمع‌آوری و نگهداری کلیه اسناد و انقلاب اسلامی ایران تبدیل شد.

در سال 1374 ش با پیشنهاد هیئت امنای مرکز آیت‌الله خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی ایران روح‌الله حسینیان را به عنوان رئیس جدید مرکز اسناد انقلاب اسلامی منصوب فرمود. و از این به بعد گردآوری، تدوین و سپس انتشار اسناد و خاطرات به صورت جدی در دستور کار مرکز قرار گرفت. با ایجاد معاونت پژوهشی تدوین اسناد و خاطرات انقلاب و قیام مردم به رهبری امام خمینی در دستور کار جدی مرکز قرار گرفت و معاونت اطلاع رسانی با هدف تهیه سندهای جدید براساس نیازهای پژوهشی و آرشیو و نگهداری سندهای موجود ایجاد گردید. هم‌اکنون ورودی سند به مرکز اسناد انقلاب اسلامی حدود هشتاد هزار برگ در سال می‌باشد و واحد سازماندهی اسناد وظیفه فهرست نویسی و استخراج اطلاعات اسناد را عهده‌دار است.
لزوم فراهم‌آوری اسناد از سایر مراکز اسنادی، ریاست مرکز را بر آن داشت تا از مقام معظم رهبری، همکاری همه جانبه ارگان‌های مربوطه را تقاضا نماید. در پی این تقاضا ایشان نیز در سال 1375 ش طی نامه‌ای به کلیه نهادها و وزارتخانه‌های ذی‌ربط دستور همکاری حداکثری با مرکز اسناد انقلاب اسلامی را صادر فرمود.

هم اینک در پی تلاش‌های صورت گرفته آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی با نزدیک به یک میلیون و هفتصد هزار برگ سند نوشتاری، شصت هزار قطعه عکس، دویست هزار قطعه نگاتیو، 23 هزار ساعت صدا و پانزده هزار ساعت تصویر، آرشیوی بسیار غنی از اسناد انقلاب اسلامی را  دارا می‌باشد. همه سیاستگذاری و تلاش مجموعه هم‌اکنون بر این متمرکز شده است تا اطلاعات این اسناد هر چه بیشتر استخراج، بازیابی و در اختیار پژوهشگران تاریخ انقلاب اسلامی قرار گیرد. افزون بر این‌ها کتابخانه تخصصی تاریخ معاصر ایران وابسته به مرکز با دارا بودن چهل هزار عنوان کتاب و همچنین آرشیو بسیار غنی از مطبوعات انتشار یافته از  بدو پیدایش روزنامه‌نگاری در کشور تاکنون و همه مجلات منتشر شده در حوزه سیاست و تاریخ معاصر مورد استفاده پژوهشگران حوزه تاریخ‌نگاری می‌باشد. مرکز اسناد انقلاب اسلامی علاوه بر معاونت اداری و مالی دارای سه معاونت دیگر و یک بخش مستقل به شرح زیر است:

معاونت اطلاع رسانی
این معاونت دارای دو بخش اسناد و خدمات علمی می‌باشد. واحد تهیه و  آرشیو بخش اسناد علاوه بر نگهداری سندهای موجود، وظیفه تهیه سندهای جدید را هم بر عهده دارد که این اسناد جدید براساس نیازهای پژوهشی مرکز تهیه می‌گردد. در حیطه سازماندهی بخش اسناد، عهده دار فهرست‌نویسی و استخراج اطلاعات اسناد را داراست. علاوه بر کتابخانه و آرشیو مطبوعات در این معاونت واحد رایانه و اینترنت تدارک دیده شده است که پشتیبانی شبکه‌‌های رایانه‌ای موجود در مرکز و استخراج اسناد اینترنتی و گرداندن وب سایت اینترنتی مرکز از وظایف آن می‌باشد.

معاونت پژوهشی
این معاونت به عنوان رکن اصلی تحقیق و پژوهش مرکز با همکاری کارشناسان با تجربه و صاحب اثر در حوزه انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر همه ساله 72 موضوع تدوینی و پژوهشی را به عنوان موضوعات نهایی جهت انجام، اعلام عمومی می‌نماید. و پژوهشگران علاقمند به تألیف این موضوعات با مراجعه به این معاونت و ارائه تحقیق خود در صورت پذیرش، تحت نظر و راهنمایی کارشناسان این معاونت به تألیف کتاب در موضوع انتخاب شده می‌پردازند.

معاونت انتشارات
پژوهش‌های پایان یافته در معاونت پژوهشی توسط این معاونت به حوزه نشر سپرده می‌شود. تمامی مراحل چاپ آن اعم از حروفچینی، ویراستاری و طراحی تا لیتوگرافی و چاپ و توزیع همه در معاونت انتشارات و داخل مجموعه مرکز صورت می‌پذیرد معاونت انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی با چاپ هر هفته یک کتاب هم‌اکنون یکی از پرکارترین ناشران کشور به حساب می‌آید و در هفدهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران انتشارات این مرکز، لوح تقدیر ناشر برگزیده دریافت نمود.

بخش مستقل ضبط تاریخ شفاهی
این بخش به عنوان زیر مجموعه‌ای از حوزه ریاست مرکز مشغول به فعالیت است. شناسایی و مصاحبه با کسانی که به گونه‌ای در فرایند انقلاب اسلامی فعالیت داشته‌اند یا اطلاعات ثبت نشده‌ای از تاریخ نهضت امام خمینی دارند، مهمترین وظیفه این بخش محسوب می‌شود. تاکنون نزدیک به بیست هزار ساعت مصاحبه توسط این بخش تهیه شده است و در حال حاضر به خاطر گستردگی کار و وسعت دامنه دار انقلاب اسلامی بخش تاریخ شفاهی در حال شناسایی و مصاحبه با افراد تاثیرگذار می‌باشد.

سایت تخصصی مرکز
علاوه بر معاونت‌های یاد شده سایت رایانه‌ای مرکز اسناد انقلاب اسلامی ضمن بهره‌گیری از رویکرد علمی و روشمند در راستای اهداف انقلاب، با ایده تولید و بازنشر محتوای مورد نیاز مخاطبان داخلی و بین‌المللی در سال 1380 ش راه اندازی شد. این سایت به تدریج و به منظور ارائه محتوای غنی در حوزه انقلاب اسلامی به مخاطبان برون مرزی، بخشهای عربی و انگلیسی خود را نیز به راه انداخت. این مجموعه تخصصی در راستای اهداف خود از بخشهای متنوعی چون مقالات و یادداشتهای تحلیلی، مصاحبه، تقویم انقلاب اسلامی، تاریخ شفاهی، چند رسانه‌ای (عکس، سند، جراید، فیلم ، صوت و... )، پرونده‌های ویژه و... تشکیل شده است. همچنین با رجوع به سایت مرکز اسناد امکان بهره‌مندی از نرم‌افزار جامع صحیفه امام خمینی، کتابخانه تخصصی مرکز اسناد انقلاب اسلامی، دانشنامه رجال انقلاب اسلامی و آرشیو اسناد نیز امکان پذیر گردیده است. سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی با میانگین روزانه 8000 بازدید پرمخاطب‌ترین سایت تخصصی در حوزه انقلاب اسلامی است.
رئیس مرکز اسناد انقلاب اسلامی به پیشنهاد عالی‌ترین مرجع سیاستگذاری مرکز یعنی هیئت امنای آن با ترکیب مصطفی پورمحمدی (رئیس هیئت امنا)، سید حمید روحانی و روح‌الله حسینیان توسط رهبری تعیین می‌گردد. ریاست مرکز از بدو تأسیس در سال 1360 تا 1374 ش سیدحمید روحانی بود و از آن تاریخ به بعد روح‌الله حسینیان عهده‌دار این سمت است. همچنین مرکز اسناد انقلاب اسلامی ایران دارای شعباتی در مشهد، سمنان، قم و تهران بود که شعبه‌های مشهد و سمنان در شعبه تهران ادغام شد و فعلا دو شعبه در تهران و قم دارد. شعبه قم مرکز وابسته و تحت نظر شعبه تهران و جزو زیرمجموعه‌های آن به شمار می‌رود و برنامه‌های پژوهشی و سایر فعالیتهای آن توسط شعبه تهران نظارت می‌شود و ریاست آنرا نیز شعبه تهران مشخص کند.

مرکز اسناد انقلاب اسلامی با توجه به این مهم که مبادا غبار زمانه بررویداد‌های مهم انقلاب اسلامی فرد نشسته و آنها را از ذهن و ضمیر تاریخ زدوده و در معرض تحریف و تطاول قرار دهد به موضوع قیام خونین 15 خرداد به عنوان نقطه عطف در تاریخ مبارزات ملت ایران به رهبری امام خمینی که به پیروزی انقلاب اسلامی منجر گردید اهمیت ویژه‌ای قائل شده و در اکثر پژوهشهای انجام یافته خود، قیام 15 خرداد را هم مورد توجه قرار داده است.
این مرکز در حوزه تحقیق با موضوعیت قیام 15 خرداد حدود چهل اثر مستقل را به نهضت امام خمینی اختصاص داده و تألیفاتی را همانند نهضت روحانیون ایران در 10 جلد، نهضت امام خمینی در 3 جلد، سه سال ستیز مرجعیت شیعه، نقش روحانیت در قیام 15 خرداد و سالهای تبعید امام خمینی به دست داده است.
باید گفت اغلب منشورات مرکز اسناد انقلاب اسلامی در حوزه خاطرات متمرکز بوده است. شخصیتهای تأثیرگذار و مبارز در برهه‌های مختلف انقلاب از آغاز نهضت در خرداد 42 تا اوج مبارزات در سالهای 56 و 57 ش در نتیجه به ثمر نشستن انقلاب اسلامی از دید مرکز مغفول نمانده و به عنوان نمونه خاطرات افرادی از این قبیل با عناوین:خاطرات و مبارزات حجت الاسلام فلسفی، خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، خاطرات حجت‌الاسلام سیدعلی اصغر دستغیب، خاطرات نیره‌السادات احتشام رضوی و خاطرات آیت‌اللهمحمدرضا مهدوی کنی توفیق نشریافته است.

مرکز اسناد در حوزه تاریخ شفاهی نیز بیشترین توجه را به انقلاب اسلامی اختصاص داده است. فهم مسائل و جریانات منجر به تأسیس انقلاب اسلامی و در فرآیند نسبتا طولانی منتهی به پیروزی، مرهون بررسی خاطرات کسانی بوده که از نزدیک شاهد شکل‌گیری حوادث از خرداد 42 تا پیروزی آن در بهمن 57 بوده‌اند. مرکز اسناد انقلاب اسلامی  خاطرات شفاهی این قبیل افراد را در آثار متعددی با عناوین:تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی ( از مرجعیت امام خمینی تا تبعید)، تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی (امام خمینی درتبعید )،تاریخ شفاهی مسجدارک تهران، تاریخ شفاهی جامعه روحانیت مبارز تهران و تاریخ شفاهی زندگی و مبارزات امام خمینیدر نجف به صورت مکتوب چاپ نموده و در اختیار پژوهشگران این عرصه قرار داده است.

با توجه به رسالت اصلی مرکز اسناد انقلاب اسلامی در گردآوری اسناد مرتبط با نهضت امام خمینی، توجه عمده این مرکز به چاپ منابع اسنادی نیز معطوف گریده است. در میان وقایع و تحولات معاصر ایران قیام 15 خرداد، آثار و پیامدهای آن به دلیل برخورداری از ویژگی خاص که در آغاز در مخالفت با اجرای سیاستهای جدید امریکا و درگیریهای متعدد مردم ونیروهای رژیم پهلوی، برگزاری همه پرسی غیرقانونی انقلاب سفید و حوادث بعد از آن، واقعه مدرسه فیضیه در دوم فروردین 42، راهپیمایی بی‌سابقه عاشورای سال 42 و نطق تاریخی حضرت امام در مدرسه فیضیه و سرانجام دستگیری و تبعید ایشان به وقوع پیوست به عنوان یک شاخص مهم نگریسته شده  و اسناد مرتبط با این نهضت در دو جلد تحت عنوان تاریخ قیام 15 خرداد بهروایت اسناد به دست چاپ سپرده شده است. نقش بازار در قیام 15 خرداد، نقش مساجد و دانشگاهها درپیروزی انقلاب اسلامی، مستشاران امریکایی در ایران به روایت اسناد، مبارزات امام خمینی به روایت اسناد و مبارزات روحانیون و وعاظ مساجد به روایت اسناد از اهم موضوعاتی است که مرکز در قالب سند از آنها سخن رانده است. علاوه بر این منشورات مرکز اسناد اعلامیه‌ها و بیانیه‌های دوران نهضت اسلامی را به عنوان اسناد تاریخی ارزنده و ماندگار که چگونگی پیدایش، استمرار و تکامل مبارزه روحانیت و مردم را روایت می‌کنند در چهار جلد تحت عنوان اسناد نهضت اسلامی ایران نشر داده که با بررسی و تحلیل محتوای این اسناد می‌توان تاریخ پیدایش، تکامل و حقیقت هدف نهضت را به دست آؤرد و چگونگی آن را ارزیابی و سپس مورد داوری منصفانه و منطقی قرار داد.

در یک نگاه کلی می‌توان گفت موسسه پژوهشی مرکز اسناد انقلاب اسلامی ایران با سیاستگذاری بلند مدت خویش تدوین و نگارش تاریخ انقلاب اسلامی را از جنبه‌های گوناگون مطمح نظر قرار داده و افزون بر موضوعات اشاره رفته پیشین در تاریخ منطقه‌ای انقلاب اسلامی، سیاست و روابط خارجی، اقتصاد حقوق و اندیشه سیاسی، جامعه شناسی سیاسی، هنر و ادبیات سیاسی، احزاب و گروهها، دفاع مقدس، دانستنی‌های انقلاب اسلامی برای جوانان و داستانهای انقلاب اسلامی، بیش از هشتصد جلد اثر تاریخی را روانه بازار نشر کرده و منابع و آثار قابل توجهی را در اختیار پژوهشگران و نویسندگان حوزه انقلاب اسلامی ایران قرار داده است.

منابع و ماخذ
1- توکلی، یعقوب سبک شناسی تاریخ نگاری معاصر ایران، تهران، مؤسسه اندیشه و فرهنگ دینی، 1387 ش، صص 57 – 55
2- سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی به نشانی www.irDC.ir
3- شکوری، زینب «آشتیانی با دانشگاهها آموزش، پژوهشی تاریخ در ایران»، یاد (فصلنامه تخصصی بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی ایران) شم 77، س 20 (پائیز 1384)، صص 46 – 43.
4- صحیفه امام، ج  21  ، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1387 ش، صص240- 239
5- فرهنگنامه نهادهای انقلاب اسلامی، تألیف مرکز اسناد و انقلاب اسلامی، تهران مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1387 ش، صص 288 – 285
6- نیکبخت،‌ رحیم، «اسناد انقلاب اسلامی» کتاب ماه تاریخ و جغرافیا سال نهم، شم 10-9 -8  خرداد، تیر و مرداد 1385 )، ص 107-102