دانشجویان ایرانی، مروجان تشیّع در‌ آمریکا

با دکتر فواد ایزدی، استاد دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران در مورد وضعیت مسلمانان آمریکا به گفت‌وگو نشستیم. او از اعضای سابق انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا است . ایزدی در این مصاحبه ضمن بررسی وضعیت مسلمانان آمریکا و تحلیل سیاست‌های متفاوت دولتمردان ایالات متحده در مواجهه با اقلیت‌های مسلمان، به تشریح عملکرد انجمن اسلامی دانشجویان پرداخته است.

جامعه مسلمان آمریکا از چه ترکیبی تشکیل شده است؟

مسلمانان آمریکا را می‌شود به 2 نوع مذهبی و نژادی تقسیم کرد. طبعا به لحاظ مذهبی مثل سایر جوامع اسلامی، ما در آمریکا شاهد حضور 2 تفکر شیعه و سنی هستیم. در مورد تعداد مسلمانان، آمارهای متفاوتی از 5 تا 11 میلیون نفر وجود دارد. هیچ کدام از این آمارها رسمی نیستند و اساسا در آمارگیری رسمی که هر 10 سال یکبار در آمریکا گرفته می‌شود، دین افراد جامعه مورد پرسش قرار نمی‌گیرد. به طور معمول سازمان سیا که در مورد اوضاع سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و... کشورهای مختلف اطلاعاتی را ارائه می‌دهد در مورد جمعیت مسلمان آمریکا آمار 2 میلیون نفری را ارائه داده است. منتهی این رقم، به نظر می‌رسد که دقیق نیست به سبب این‌که برابر با آمارهای موجود حداقل بین یک میلیون یا یک میلیون و نیم ایرانی در آمریکا حضور دارند که اکثر اینها مسلمان هستند. با توجه به این‌که آمریکا کشور مهاجرپذیری است، ما از همه مذاهب اسلامی، جمعیتی در آمریکا داریم. علاوه بر مسلمانان شیعه و سنی، مذاهب غیر رسمی که ممکن است در دایره مسلمانان نیز قرار نگیرند دارای پیروانی در آمریکا هستند. علاوه بر این، دسته‌بندی دیگری نیز در آمریکا وجود دارد. به این معنا که مسلمانان را به 2 صورت «نیتیو» (افرادی که در آمریکا به دنیا آمدند) یا مهاجران تقسیم می‌کنند. اکثر نیتیوهای آمریکا، سیاهپوست هستند. عمده سیاهپوستان مسلمان نیز سنی هستند و 5 درصد از این تعداد نیز شیعه محسوب می‌شوند. البته در میان مسلمانان آمریکا، کسانی هم هستند که می‌گویند ما از مذهب خاصی پیروی نمی‌کنیم، اما از آنجا که مقدمات اسلام آوردن آنها و چگونگی انجام فرایض دینی و اعتقادات آنان بر اساس مذهب اهل سنت است آنان را نیز باید در شمار سنیان به حساب آورد. سیاهپوستان آمریکا نیز شامل فرقه‌های متعددی هستند که مهم‌ترین آنها پیروان الیجاه محمد، فرزندش وارث‌الدین محمد و لوئیس فرخان هستند. تصوف نیز در آمریکا پیروانی را دارد. در بین مهاجران نیز که عمدتا عرب‌زبان‌ها، هندی و پاکستانی و ایرانی هستند،20 درصد شیعه و مابقی سنی هستند. عمده شیعیان نیز ایرانی هستند. البته باید به این نکته توجه داشت که بخشی از جمعیت ایرانی مقیم آمریکا متشرع نیستند و اگر بخواهیم کل جمعیت مهاجر ایرانی را جزو شیعیان به‌حساب آوریم جمعیت شیعه از گستردگی بیشتری برخوردار خواهد بود.

ظاهرا تلقی برخی از مسلمانان سیاهپوست از اسلام بیش از آن‌که اعتقادی باشد سیاسی است. مثلا الیجاه محمد روایت متفاوتی از اسلام داشت و از این مکتب برای مبارزه با سفید پوستان استفاده می‌کرد. بر‌همین‌مبنا بود که او حتی بر تمایز نژاد سیاهپوستان بر سفید پوستان تاکید داشت و از اسلام برای بیان چنین افکاری استفاده می‌کرد.

در حال حاضر، تفکراتی که در فرقه الیجاه محمد وجود داشت توسط جانشین او وارث‌الدین محمد و حتی لوئیس فرخان دنبال نشد. وارث‌الدین با توجه به ارتباطاتی که با عربستان پیدا کرده، به اهل سنت از نوع وهابی نزدیک شده و فرخان هم ایده‌های دیگری را دنبال می‌کند. البته گذشت زمان و ارتباطی که آنان با مسلمانان مهاجر داشتند در تغییر این روند موثر بوده است. عامل دیگر، تغییری است که در برخورد رسمی دولت آمریکا با سیاهپوستان به وجود آمده است. زمان الیجاه محمد اوج ظلم و ستمی بود که به سیاهان رواداشته می‌شد. به همین خاطر ، جنبش الیجاه محمد در واقع واکنشی به رفتار سفید پوستان بود. الیجاه محمد خطاب به سفیدپوستان اعلام کرد که من هم از شما خسته شدم و هم از دین شما.

این حرکت بخشی مذهبی و بخشی سیاسی و اجتماعی در واکنش به ظلم سفیدپوستان بود. همان‌طور که می‌دانید بردگانی که از آفریقا به آمریکا آمدند علاوه بر این‌که از معتقدان به دین‌های سنتی آفریقایی بودند بخشی از آنها مسلمان بودند. این گروه از بردگان که سابقا دین اسلام داشتند بعدها با فشار زیاد مسیحی شدند. به‌همین خاطر بود که فردی مثل ملکم‌ایکس، فامیلی ایکس به معنای نامعلوم را برای خود انتخاب کرده بود. به این معنا که من نمی‌دانم که سابقه من در گذشته چه بوده و چه مرامی داشتم؟ در مجموع می‌خواهم بگویم که با توجه به گذشت زمان و تغییراتی که به لحاظ سیاسی و اجتماعی در آمریکا رخ داد تفکرات الیجاه محمد کمرنگ شده و دیگر کمتر کسی به آن توجه می‌کند.

شکل‌گیری تصوف در بین نیتیوها در آمریکا چگونه بوده است؟

تصوف حضور پررنگی در میان مسلمانان آمریکا ندارد. بخصوص در بین نیتیوها. دشمن اصلی تصوف، وهابیت است. برنامه‌ریزی دقیق وهابیون و با توجه به امکاناتی که به لحاظ مالی و تبلیغی فراهم آوردند باعث شده که جلوی رشد تصوف در آمریکا گرفته شود. این نکته را خاطرنشان کنم که توفیق وهابیون برای پیشبرد اهدافشان در آمریکا تنها به‌واسطه بهره‌گیری از امکانات مالی نبوده، بلکه برنامه‌ریزی منظم و دقیق نیز در فراهم آوردن چنین شرایطی موثر بوده است. آنها برنامه‌های تبلیغی و آموزشی متعددی دارند. روابط خوب آمریکا با دولت عربستان و شرایط مساعدی که برای فعالیت این گروه در آمریکا فراهم است تا حدود زیادی در موفق بودن برنامه‌های وهابیون موثر بود. البته در مقابل کارگزاران آمریکا برخورد سختگیرانه‌ای با اقلیت شیعی مثل انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا و کانادا که ایرانی بودند، داشتند.

روابط آمریکا با وهابیون بعد از حادثه 11 سپتامبر چه تغییری کرد؟

بعد از داستان 11 سپتامبر، مناسبات خوب آمریکاییان با وهابیون ادامه پیدا کرد منتهی محتاط‌تر شدند. به این معنا که با هر وهابی روابط مساعد برقرار نکردند. بلکه صرفا از وهابیونی که تفکرات نجدی و حجازی داشتند حمایت کردند، اما رابطه آنان با وهابیون جهادی و تکفیری قطع شد. یکی از کارهای موثر وهابیون در آمریکا ارتباط برقرار کردن با جوانان نیتیو یا مهاجری است که در آمریکا متولد شدند. برنامه‌های متعددی را برای جذب این عده و مسافرت آنان به عربستان و مراکز تبلیغی و آموزشی‌شان در کشورهای عربی دارند. این گروه بعد از این‌که تحت تعالیم وهابیت قرار گرفت بعد از مراجعت به آمریکا با توجه به توانمندی در حوزه زبان و آشنایی با فرهنگ ایالات متحده خیلی قوی‌تر از مهاجران مبلغ می‌تواند با مهاجران و متولدین آمریکا برخورد کند. از دیگر برنامه‌های آنها ایجاد مساجد متعدد، اردوهای تابستانی و انتشار مجله و راه‌‌اندازی تلویزیون است.

حضور ایرانی‌های مهاجر بخصوص قشر دانشجو را از باب معرفی و نشر اسلام بخصوص آموزه‌های تشیع چگونه ارزیابی می‌کنید؟ مستحضرید که برخی از این گروه‌های ایرانی در آمریکا اقدام به تاسیس برخی مراکز اسلامی کردند.

با توجه به ساختار مذهبی مردم ایران عمده مهاجران ایرانی شیعه هستند. درصد کمی از این مهاجران نیز سنی هستند که عموما در قالب صوفیان سنی ایران در آمریکا حضور دارند اگر چه از نظر تعداد اندک هستند، اما نفوذشان زیاد است. حضور شیعه در آمریکا تاریخچه خاص خود را دارد. از ابتدای قرن بیستم ما شاهد حضور شیعیان در آمریکا هستیم که عمدتا شامل مهاجران لبنانی و سوری بود و محل تمرکز آنها در شهر میشیگان بود. شیعیان ایرانی هم از دهه 50 میلادی در قالب دانشجو بتدریج وارد آمریکا شدند. دکتر حمید مولانا از جمله این افراد بود. حضور دانشجویان ایرانی در آمریکا از دهه 60 روبه فزونی نهاد و از دهه 70 به اوج خود رسید. بخش گسترده‌ای از دانشجویان مهاجر ایرانی مخالف شاه بودند و شامل گروه‌های چپ و اسلامی بودند. ما حتی شاهد بودیم که برخی از دانشجویان بورسیه هم از ابراز مخالفت با رژیم شاه ابا نمی‌کردند. البته در بین دانشجویان مهاجر کسانی هم بودند که از سیاست دوری می‌کردند و صرفا برای ادامه تحصیل به آمریکا آمده بودند. تشکیل انجمن اسلامی دانشجویان در آمریکا به دهه 60 بازمی‌گردد و افرادی چون شهید مصطفی چمران چهره‌های شاخص آن بودند. مرکز فعالیت این گروه در هیوستون و در جنوب آمریکا بود. بسیاری از اعضای انجمن اسلامی دانشجویان بعد از استقرار نظام جمهوری اسلامی حائز مقام وزارت یا معاونت یکی از وزارتخانه‌ها شدند. بخشی از آنها نیز پس از درس و تحصیل، به جبهه‌های جنگ رفتند و به شهادت رسیدند.‌ قبل از انقلاب، نظارت شدیدی از سوی سفارت ایران نسبت به فعالیت دانشجویان مسلمان صورت می‌گرفت و اعضای سفارت همکاری نزدیکی با FBI داشتند. حتی می‌گفتند برخی از دانشجویان معترض را به ساختمان سفارت ایران می‌بردند و زندانی می‌کردند. از مهم‌ترین فعالیت‌های انجمن اسلامی دانشجویان قبل از انقلاب، پخش اعلامیه‌های امام خمینی بین دانشجویان و انتشار اخبار ایران بود. آنها روش‌های جالبی هم ابداع کرده بودند. انجمن در نبود ماهواره و اینترنت، سیستمی را به نام تلفن خبری ایجاد کرد. به این صورت که فردی در ایران اخبار مهم را در حد 10 یا ‌15‌دقیقه می‌خواند و بعد صدای او روی نواری ضبط می‌شد. این صدای ضبط‌شده توسط نمایندگان انجمن که در اکثر شهرهای آمریکا حضور داشتند در قالب تلفن محلی ارائه می‌شد. به این صورت که دانشجویان به‌تلفن محلی زنگ می‌زدند و از طریق صدایی که قبلا ضبط شده بود در جریان اخبار ایران قرار می‌گرفتند. از دیگر اقدامات مهم انجمن، شرکت در تظاهراتی بود که در مخالفت با سفر شاه به آمریکا در زمان کارتر برگزار شد. ایالات متحده در جریان سفر مورد اشاره، شرایط میزبانی را بخوبی فراهم آورد. قرار بود در محوطه باز کاخ سفید و با حضور مهمانان ویژه، سخنرانی شاه و کارتر صورت گیرد. انجمن اسلامی دانشجویان با اطلاع از این موضوع، تظاهرات گسترده‌ای را تدارک دید. دانشجویان معترض حتی خود را به نرده‌های کاخ سفید نزدیک کردند و نیروهای محافظ اقدام به‌استفاده از گاز اشک‌آور کردند، اما جالب این‌که جریان باد، مسیر انتشار گاز اشک‌آور را به سمت زمین چمن و محل استقرار میهمانان ویژه شاه و کارتر تغییر داد. تصاویر تلویزیونی نشان دادند که محمدرضا پهلوی و رئیس جمهور آمریکا چگونه به واسطه استنشاق گازهای اشک‌آور برای ادامه مراسم دچار مشکل شدند.

فعالیتی که برشمردید عمدتا در حوزه سیاسی تعریف می‌شود. آیا انجمن‌های اسلامی دانشجویان در بعد اعتقادی هم برای گسترش و نشر اسلام در آمریکا تلاش کرد؟

بله. در حقیقت اعضای انجمن اسلامی، دانشجویان طیف مذهبی هماهنگ با امام بودند. اصولا گروه‌های سیاسی دانشجویی در آمریکا اعم از چپ یا مسلمان بشدت سیستماتیک و نظام‌مند عمل می‌کردند. هر‌کدام از این گروه‌ها در اکثر فرودگاه‌های آمریکا نماینده داشتند و با شناسایی شرکت‌های هواپیمایی خاص که اقدام به انتقال دانشجویان مهاجر ایرانی می‌کردند، در زمان مورد نظر در فرودگاه حاضر می‌شدند و به محض ورود دانشجویان به خاک آمریکا با آنان ارتباط برقرار می‌کردند. دانشجویان مهاجر شامل طیف‌های مختلفی بودند. برخی از دانشجویان خانواده‌های مذهبی نداشتند، اما به محض ورود با تشکلی اسلامی مثل جریان دکتر چمران روبه‌رو می‌شدند. اساسا انجمن اسلامی دانشجویان، ساختاری قوی و سازماندهی توانمندی داشت و اعضای آن وظایف و مسوولیت‌های خود را بخوبی انجام می‌دادند. افرادی که مسوولیت تبلیغ را به عهده داشتند در 2 بخش ایرانیان و غیرایرانی‌ها مشغول فعالیت بودند. در حال حاضر شاهد حضور درصدی از شیعیان در بین سیاهان آمریکا هستیم. رواج تشیع در بین این عده، به واسطه آشنایی با دانشجویان ایرانی بود. به واسطه حضور انجمن اسلامی دانشجویان، نشر تشیع حتی از مرزهای ایالات متحده هم فراتر رفت. به عنوان نمونه می‌توان به گسترش تشیع در مالزی اشاره کرد. حضور تشیع در مالزی ناشی از ارتباط انجمن اسلامی با دانشجویان مالزی در آمریکا بود. این عده‌ بعد از مراجعت به کشورشان جزو مبلغان تشیع شدند. نمونه دیگر، دانشجویان زیدی یمنی بودند که به واسطه مراوده با انجمن اسلامی و بروز انقلاب اسلامی در ایران، شیعه اثنی‌عشری شدند. حضور و فعالیت دانشجویان ایران باعث شد برخی از سیاهپوستان مسلمان آمریکا به رغم پیوندشان با اهل سنت، تمایلاتی شیعی از خود نشان دهند. در آمریکا مساجدی داریم که متعلق به سیاهپوستان آمریکایی است و در این مکان‌ها مهر وجود دارد و حتی مسلمانان سنی اقدام به خواندن دعای کمیل می‌کنند و در عین حال تفکرات وهابی را می‌شناسند و با آن زاویه دارند. متاسفانه در حال حاضر فعالیت انجمن اسلامی دانشجویان در آمریکا کمرنگ شده و ماموران امنیتی نیز بشدت عملکرد آنان را تحت نظر دارند.