طراح کودتای 28 مرداد

 کرمیت روزولت از طراحان کودتای 28 مرداد تهران در 1916 در بوئنوس آیرس به دنیا آمد. او که نوه تئودور روزولت بیست و ششمین رئیس‌جمهور امریکا بود، تحصیلاتش را در دانشگاه‌ هاروارد با درجه دکترا به پایان رساند و سپس به عنوان دانشیار تاریخ به تدریس پرداخت. به گفته کرمیت، رساله پایان نامه تحصیلی او درباره «فنون تبلیغات در جنگ داخلی انگلیس» بود و به همین سبب او با راههای مقابله به بحرانهای داخلی کشورها آشنایی داشت.
با جنگ جهانی دوم، که به دستور فرانکلین روزولت اولین سازمان اطلاعاتی امریکا تأسیس شد، کرمیت روزولت 25 ساله در اواخر سپتامبر 1941 از نخستین کسانی بود که در سازمان اطلاعاتی ویژه رئیس‌جمهور آغاز به کار کرد. چنانکه کرمیت روزولت در خاطرات خود می‌نویسد، نخستین کار او پژوهش دربارة ایران و به ویژه مطالعه در زندگی قشقایی‌ها بود؛ این تحقیق سرآغازی بود که سرگذشت کرمیت روزولت را به تاریخ معاصر ایران پیوند زد. با تأسیس اداره خدمات استراتژیک (O.S.S)1 کرمیت روزولت در 1942به این سلف سیا جلب شد و با توجه به تحصیلات، علاقه شخصی و نیز سوابق فعالیتش در دفتر اطلاعات رئیس جمهور مسئولیت اداره خاورمیانه را به دست گرفت. در همین سمت روزولت در آوریل 1944 نخستین سفر خود را به ایران چهار ماه پس از کنفرانس تهران2 انجام داد. کیم در خاطراتش می‌نویسد که پس از این مسافرت، مرا به ایتالیا فرستادند ولی ایتالیا به اندازه خاورمیانه جالب نبود!
کرمیت روزولت در تابستان 1946 یعنی در اوج حوادث آذربایجان نیز وارد تهران شد و پس از ملاقات با شاه بلافاصله عازم جنوب شد و با رؤسای ایل قشقایی ملاقات کرد. در بازگشت از این سفر بود که برای نخستین بار گزارشهای متعددی درباره ایل قشقایی به همراه تصاویر سران ایل قشقائی در مطبوعات امریکا درج گردید و توجه افکار عمومی غرب به این منطقه از ایران و مردم آن جلب شد. مدت کوتاهی پس از این سفر در پائیز 1325 «نهضت جنوب» آغاز شد و «برادران قشقائی» خواستار «خودمختاری فارس» شدند.3 این حادثه در تاریخ ایران به عنوان توئطه دولت قوام و سرویس‌های جاسوسی امریکا و انگلیس برای مقابله با اشغال آذربایجان و کردستان توسط ارتش سرخ شوروی به ثبت رسیده است.4
در ماه مه 1947 آژانس مرکزی اطلاعات آمریکا (CIA)5 تأسیس شد و کرمیت روزولت به فعالیت خود در این سازمان جدید ادامه داد. به گفتة ویلیام کلبی در ژوئن 1948 سیا رسماً مجاز شد که به عملیات شبه نظامی و توطئه‌گرانه دست زند و در پی‌ آن معاونت عملیاتی سیا تأسیس شد. کرمیت روزولت از مسئولان اولیه این ارگان بود و ریاست اداره خاورمیانه آن را به عهده داشت. او از 1952 تحت مسئولیت مستقیم ریچارد هلمز قرار گرفت. در این سالها کرمیت روزولت در ایستگاه منطقه‌ای سیا در بیروت مستقر بود و به عنوان استاد تاریخ در دانشگاه امریکایی بیروت و ریاست انجمن امریکایی دوستداران خاور نزدیک از یک پوشش فرهنگی مناسب بهره می‌جست. از عملیات توطئه‌گرانه او در این سالها اطلاع زیادی در دست نیست، ولی طبیعی است که در هر اقدامی که توسط سیا در خاورمیانه صورت گرفته است بایددست پنهان کرمیت روزولت را به عنوان مسئول مستقیم اداره خاور نزدیک در سیا جستجو کرد. از مهمترین این حوادث که به کیم روزولت منسوب می‌گردد، ماجرای براندازی ملک فاروق و کودتای نجیب ـ ناصر در ژوئیه 1952 است.
کرمیت روزلت در 16 تیر 1332 با گذرنامه جعلی به نام جیمز ف. لاکریج از مرز عراق وارد ایران شد تا توطئه امریکایی ـ انگلیسی 28 مرداد 1332 را رهبری کند. او در آن زمان 12 سال تجربه پژوهش و کار در مسائل ایران داشت و طی این سالها فعالیتهای اطلاعاتی امریکا را در خاورمیانه هدایت می‌کرد. کرمیت روزولت با نقش خود در عملیات 28 مرداد 32 محمد‌رضا پهلوی را برای همیشه مدیون خود ساخت. او نخستین دیدار خود را با شاه پس از کودتا ـ اول شهریور 1332 ـ چنین شرح می‌دهد: «راننده مستقیماً مرا کنار پله‌ها برد. آنجا مردی با لباس فراک از من استقبال کرد. تعظیم کوتاهی نمود و مرا به طبقه دوم راهنمای کرد. شاه در اتاق پذیرایی منتظر من بود... موقعی که به یکدیگر دست می‌دادیم مرد دیگری با لباس فراک با گیلاسهای کوچک ودکا و خاویار وارد شد... اولین کلمات شاه بسیار موقر و سنگین ادا شد: من تاج و تختم را از برکت خداوند، ملتم، ارتشم و شما دارم. گیلاسش را برداشت و به سلامتی من دستش را بلند کرد و من هم همین کار را کردم. هر دو آن را نوشیدیم. سپس شاه خندید و گفت خیلی خوشحالم از اینکه شما را اینجامی‌بینم، خیلی بهتر از داخل ماشین و خیابان و باغ است...» 6
پس از کودتا پیوند کرمیت روزولت با ایران قطع نشد، بلکه ابعادی دیگر یافت. کیم در 1958 پس از 17 سال کار اطلاعاتی از سیا کناره گرفت و ترجیح داد به کسب و کار خصوصی بپردازد. او به استخدام کمپانی گلف یکی از 5 شرکت قدرتمند نفتی جهان، درآمد و به معاونت این کمپانی در امور روابط با دولت امریکا منصوب شد. کمپانی گلف با 7درصد سهم از اعضای کنسرسیوم بود که بر نفت ایران چنگ انداخت. با تثبیت رژیم شاه در ایران کرمیت روزولت ترجیح داد از سوابق دوستی‌اش با محمد‌رضا پهلوی سود برد و فعالیتهای خود را در ایران متمرکز سازد. او در 1964 از کمپانی گلف خارج شد و به تأسیس یک شرکت دلالی در واشنگتن دست زد که رژیم شاه مشتری اصلی آن بود. بدین سان کرمیت روزولت پاداش خود را از محمد‌رضا پهلوی دریافت کرد. او در سالهای 1964 تا 1979 دلال معتبر معاملات اسلحه امریکا با ایران بود. کرمیت روزولت در معامله یک میلیارد دلاری خرید هواپیماهای F-5 با کمپانی گرومن نیز نقش داشت. شاه هیچ‌گاه دین خود را به روزولت فراموش نکرد و پس از سقوط نیز در مصاحبه‌های خود از او به عنوان «دوست من آقای روزولت» یاد کرد!
کرمیت روزولت، 28 خرداد 1379 درگذشت. 7

پانوشت‌ها:
1. Office of Strategic Services.
2. کنفرانس تهران در روزهای ششم تا نهم آذر سال 1322 با حضور چرچیل، روزولت و استالین رهبران انگلستان، امریکا و شوروی در محل سفارت شوروی در تهران برگزار شد.
3. ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای سیاسی،‌ج 2، ص 220.
4. ظهور و سقوط، همان.
5. Central Intelegence Agency.
6. روزشمار روابط ایران و امریکا، مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی، ص 93.
7. گاه‌شمار سیاست خارجی ایران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج 2، ص 393.