نگاهی به اجرای طرح سراسری واکسیناسیون آبله تا ریشه‌کنی آن در طهران
مجازات حبس برای سرپیچی از مایه‌کوبی
از مرحله وحشت‌زدگی در مقابل شیوع «کوویدـ۱۹» با رعایت پروتکل‌های بهداشتی و ماسک زدن به مرحله درمان و تزریق واکسن رسیدیم.
این روزها بحث نوع واکسن داغ است. همیشه در طول تاریخ اصل تزریق واکسن مخالفان و موافقانی داشته است و ربطی به امروز ندارد. به عقیده بعضی از کارشناسان، وقایع تاریخی اغلب در حال تکرارند و مردم ایران، به‌ویژه پایتخت، در روزگار شیوع آبله هم برای واکسیناسیون آبله به این «چه کنم؟» دچار شدند و در روزهای نخست اجرای طرح سراسری واکسیناسیون به فرمان امیرکبیر مقاومت زیادی به خرج دادند. آنها البته به مرور زمان، با فرهنگسازی و سختگیری‌های حکومتی، به آبله‌کوبی تا ریشه‌کن شدن این بیماری تن دادند. در این گزارش، «پرستو رحیمی» کارشناس ارشد رشته تاریخ ایران بعد از اسلام و تاریخ‌پژوه، برای ما ماجرای آبله‌کوبی در تهران قدیم را بعد از زمامداری امیرکبیر روایت می‌کند.
مردم بر اثر تبلیغات خرافی سودجویان و همچنین نبود اطلاعات و دانش کافی در زمان اجرای طرح سراسری واکسیناسیون آبله به دستور امیرکبیر، مقاومت سختی از خود نشان دادند.
در واقع به هر دری می‌زدند تا از مایه‌کوبی(تزریق واکسن آبله) فرار کنند. به نحوی که ۳۰ سال بعد از اقدامات امیرکبیر، سال ۱۲۸۵ خورشیدی، به روایت تاریخ منتظم ناصری، ناصرالدین شاه به «نواب اعتمادالسلطنه» وزیر علوم، نامه می‌نویسد و به اجرای مایه‌کوبی(واکسیناسیون) تأکید می‌کند. البته به‌مرور و با تغییر سبک زندگی این مقاومت از میان رفت. با راه‌اندازی ایستگاه‌های مایه‌کوبی و اطلاع‌رسانی میان مردم، آنها سرانجام به آبله‌کوبی رضایت دادند.
«پرستو رحیمی» با بیان این مطلب می‌گوید: «در سال ۱۲۸۹ خورشیدی، چند سال بعد از مشروطه، با تصویب مجلس شورای ملی، به «مجلس حفظ‌الصحه» دستور داده می‌شود در نقاط مختلف از جمله مدرسه دارالفنون، مریض‌خانه دولتی و اداره بلدیه، مکان‌هایی برای معالجه و آبله‌کوبی رایگان دایر کند. به همین منظور، از همه مردم تهران خواسته شد برای آبله‌کوبی و معالجه این بیماری، در روزهای معین به مکان‌های یادشده مراجعه کنند.»
به گفته رحیمی، مجلس با وارد کردن ۱۵ هزار مایه آبله مردم تهران و اطراف این شهر را رایگان واکسینه می‌کند.
- عوارض اسب و کالسکه برای آبله‌کوبی
بر اساس تصویب دولت، برای مشارکت مردم و همچنین فرهنگسازی حفظ سلامتی، آبله‌کوبی در میان مردم به‌ویژه کودکان رایگان می‌شود. اما این آبله‌کوبی، واردات داروی آن در کنار آموزش و استخدام افراد برای تزریق واکسن آبله کم‌هزینه نبود برای دولت. دولت برای رفع این مشکل چاره‌اندیشی می‌کند. رحیمی در این‌باره توضیح می‌دهد: «مجلس شورای ملی، دولت را مجبور می‌کند یک‌دهم عوارض اسب و کالسکه را به آبله‌کوبی اختصاص دهد تا سازمان واکسیناسیون بخشی از آن را برای واردکردن مایه آبله هزینه کند.»
- انستیتو تهران؛ موظف به تولید واکسن آبله
کم‌کم مخارج دولت رو به افزایش می‌رود و هزینه واردکردن واکسن هم باری مضاعف بر این هزینه‌ها می‌شود. به همین دلیل، گزینه تولید واکسن‌های داخلی روی میز می‌آید و انستیتو تهران دست به کار تولید واکسن می‌شود. این تاریخ‌پژوه تعریف می‌کند: «برابر تقاضای مجلس حفظ‌الصحه، در ۱۳۰۰ خورشیدی مسئولیت تولید واکسن را انستیتو تهران برعهده گرفت. در آن زمان ۲۰۲ واکسن‌زننده رسمی در ایران فعالیت داشتند که ۲۲ نفر آنها در تهران و ۱۸۰ نفر در شهرستان‌های مختلف مشغول به کار بودند.»
- تصویب آبله‌کوبی مجانی
با وجود اینکه واکسن آبله در داخل کشور تولید می‌شد، اما هنوز مردم ایران به‌صورت کامل واکسینه نشده بودند و همچنان بیماری آبله شایع بود. رحیمی با بیان این مطلب تعریف می‌کند: «سال ۱۳۰۴ خورشیدی، گزارشی درباره شیوع آبله به وزارت داخلی ارسال شد که نشان‌دهنده بروز تلفاتی سنگین در مناطق آلوده بود. در روزشمار تاریخ ایران نیز می‌توان نمونه‌هایی زیاد از ابلاغیه‌های مربوط به شیوع آبله در مناطقی چون گیلان، گلپایگان، شیراز، مازندران و صحنه را مشاهده کرد.»
در جلسه ششم مهر سال ۱۳۱۱ خورشیدی، وزارت داخله، در قالب یک نظام‌نامه، آبله‌کوبی مجانی را پیشنهاد می‌دهد. در این نظام‌نامه وظایف حقوقی و قانونی افراد، آبله‌کوب‌ها، مدیران مدرسه‌ها و ادارات دولتی از سوی هیئت وزرا تصویب شد.
- وظایف آبله‌کوبی
هیئت وزرا وظایفی را برای آبله‌کوبان تعیین کرد. در واقع، این قوانین در نظام‌نامه آمده و تصویب شده است. بعد از تصویب آبله‌کوبی رایگان و ملزم کردن ارگان‌ها و نهادی دولتی به اجرای آن، نوبت به تعیین وظایف آبله‌کوبان می‌رسد. رحیمی می‌گوید: «این قانون تصویب شد که اگر آبله شیوع پیدا کند و ۳ سال از تلقیح گذشته باشد، واکسیناسیون باید دوباره انجام شود. آبله‌کوب حق دریافت هیچ حق‌الزحمه‌ای را ندارد. در صورت دریافت تخلف کرده است و از خدمت منفصل می‌شود. آبله‌کوب غیردولتی در برابر برگه تصدیق هیچ‌وجهی را دریافت نمی‌کند. آبله‌کوب بعد از هر جلسه تعداد اشخاصی را آبله‌کوبی می‌کند و نتایج آن را باید بنویسد. فهرست کار را هر 3 ماه یک‌بار تحویل مأمور تفتیش مالیه دهد و بر اساس هر گزارش ۲۵ قران دستمزد بگیرد.»
به گفته این پژوهشگر، مدیران مدارس و ادارات دولتی هم موظف شدند تا از دانش‌آموزان و کارمندان برگه تصدیق تلقیح آبله را بگیرند و در صورت انجام نشدن این کار، تخلف کرده‌اند و مجازات می‌شوند.
- مجازات سخت سرپیچی از قانون
خرداد ۱۳۲۰ خورشیدی، طرح اجباری بودن آبله‌کوبی از سوی مجلس تصویب می‌شود. طرحی که تعدی از آن با مجازات حبس همراه بود. پرستو رحیمی با اشاره به این موضوع روایت می‌کند: «مجلس طرح آبله‌کوبی اجباری را در ۲ماهگی و ۷سالگی، ۱۳سالگی و ۲۱سالگی تصویب کرد. اگر والدینی از این موضوع سرپیچی می‌کردند ابتدا به آنها تذکر داد می‌شد و 2 ماه فرصت برای آبله‌کوبی دریافت می‌کردند. اگر در این مدت باز هم از این اقدام امتناع می‌کردند، والدین متخلف به ۳ تا ۷ روز حبس همراه با جزای نقدی محکوم می‌شدند. پزشکان، طبق مواد همین طرح، هنگام شیوع آبله موظف بودند به رایگان آبله‌کوبی کنند و این کار حتماً باید با مایه آبله گاوی صورت می‌گرفت، نه مایه انسانی؛ در غیرآن صورت متخلفان به حبس و پرداخت جزای نقدی محکوم می‌شدند.»
سال 1345 خورشیدی، در نوزدهمین کنگره سازمان بهداشت جهانی، فراخوان محو آبله از کره زمین اعلام شد.
همشهری آنلاین
نظرات