حادثه مسجد فیل

حادثه مسجد فیل از جمله حوادث مهم انقلاب اسلامی در مشهد است که پس از قیام پانزده خرداد و مهاجرت علما به تهران به وقوع پیوست. این حادثه زمانی رخ داد که واعظ شهیر سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد برای ایراد سخنرانی به مسجد فیل دعوت شد. دعوت هاشمی‌نژاد جهت ایراد سخنرانی در مسجد فیل از سوی صنف پوست‌فروش و افراد فعال مذهبی و انقلابی پایین خیابان صورت گرفت. جریان از این قرار بود که در شب‌های پیش، آقای دانش سخنور دوـ سه شب در این مسجد منبر رفته بود؛ ولی چون در سخنانش از جریان همه‌پرسی لوایح شش‌گانه در شهرستان فردوس حمایت کرده بود، مردم از او متنفر می‌شوند و از ادامه منبر او جلوگیری می‌کنند و از هاشمی‌نژاد دعوت می‌کنند تا در آن مسجد سخنرانی کند.

در شب بیست‌وسوم مهرماه سال ۱۳۴۲ش در سومین جلسه از این سلسله سخنرانی‌ها، جمعیتی حدود شش هزار تا هفت هزار نفر جهت استماع سخنرانی هاشمی‌نژاد گرد هم آمدند. ایشان با تشریح لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، از سیاست‌های رژیم در تساوی ظاهری حقوق زن و مرد، بازداشت امام و دیگر علما پس از قیام پانزده خرداد و همچنین وجود اختناق و عدم وجود آزادی در کشور انتقاد کرد. اهم محورهای سخنان ایشان در این مراسم به این قرار بود:

۱ـ رد مجلسین (سنا و شورای ملی) و غیرقانونی بودن آن به دلیل انتصابی بودن آنها از جانب دولت

۲ـ بازداشت امام(ره)، آیت‌الله قمی و دیگر علما پس از حادثه پانزده خرداد ۱۳۴۲ش

۳ـ قدغن کردن انتشار مقالات مجله مکتب تشیع

۴ـ قرض گرفتن دولت از بیگانگان از جمله آمریکا و یهودیان (صهیونیسم)

۵ـ حضور زنان در مجلس و تساوی حق زن و مرد برخلاف نظر قرآن و اسلام است

۶ـ عدم وجود آزادی در کشور.

ساواک مشهد که از چندی پیش، از سخنرانی‌ها و روشنگری‌های وی احساس خطر کرده بود، پس از رایزنی و کسب مجوز از استاندار خراسان و ساواک مرکز، دستور بازداشت هاشمی‌نژاد را صادر کرد. با صدور مجوز بازداشت هاشمی‌نژاد، ساواک مشهد تصمیم گرفت تا برای ارعاب هر چه بیشتر مردم، ایشان را در انظار عمومی و مقابل چشم همگان بازداشت کند. بازداشت او که به اذعان خود ساواک با بی‌تدبیری صورت گرفت، موجب ایجاد تنش و درگیری نیروهای مذهبی با نیروهای شهربانی شد. مأموران به خیال اینکه مردم به طور کلی متفرق شده‌اند عجله کرده، ایشان را بازداشت می‌کنند. به هنگام خارج نمودن هاشمی‌نژاد از مسجد توسط آقای «شمس آرا» رئیس اطلاعات و سرگرد «قاسمی» رئیس کلانتری بخش ۳، سیل جمعیت خشمگین که از ماجرا باخبر شده بودند با چوب و سنگ برای آزاد ساختن هاشمی‌نژاد به سوی ماشین هجوم می‌آورند. پاسبانان و نیروهای امنیتی با مشاهده جمعیت بدون هیچ‌گونه درنگی به‌سوی مردم تیراندازی می‌کنند و در نتیجه تعدادی مجروح و شهید می‌شوند.

پس از حادثه، مجروحان حادثه مسجد فیل را به بیمارستان «دویست تختخوابی» می‌برند و بیمارستان توسط نیروهای رژیم محاصره می‌شود. حسین پوراحمدی و حاج‌مهدی نجار در همین بیمارستان شهید می‌شوند. مأموران جنازه‌ها را به مردم تحویل نمی‌دهند و خودشان آنها را در قبرستان «گل شور» مشهد دفن می‌کنند. خانواده شهیدان حادثه فیل برای زنده نگه داشتن شهیدان خود سنگ قبر فراهم می‌سازند. روی این سنگ‌ها نام شهدا نوشته می‌شود. ساواک که از این اقدام به هراس افتاده بود، از نصب سنگ قبرها مانع می‌شود و مردم بعدها برای یادبود نام شهیدان این حادثه، سنگ بزرگی حجاری می‌کنند و روی آن می‌نویسند: «شهدای مسجد فیل».

بازداشت واعظ معروفی چون هاشمی‌نژاد، تدابیر امنیتی و حفاظتی ساواک پس از حادثه، ارعاب و تهدید مراجع و همچنین تهدید طلاب حوزه مبنی بر اعزام آنها به خدمت سربازی، اوضاع را وخیم‌تر می‌کند، اما این‌گونه اعمال مردم را از صحنه خارج نمی‌کند.

تلاش‌هایی از سوی علمای مشهد از جمله؛ حسنعلی مروارید و شیخ‌مجتبی قزوینی صورت می‌گیرد و همچنین به دستور آیت‌الله میلانی، بازار مشهد تعطیل می‌شود و تظاهرکنندگان در مقابل استانداری تجمع می‌کنند و خواستار اشد مجازات برای مسببان حادثه می‌شوند. در راستای حمایت از هاشمی‌نژاد همچنین آیت‌الله خویی از مراجع نجف طی ارسال تلگرافی به آیت‌الله‌العظمی سیدمحمدهادی میلانی، از ایشان می‌خواهد تا از هیچ کوششی در راه آزاد ساختن ایشان دریغ نکند. برگزاری مجالس روضه‌خوانی و یادبود برای شهدای حادثه، انتشار اعلامیه‌های همدردی با بازماندگان حادثه و صدور اعلامیه مراجع از دیگر کارهای سازمان‌یافته علما و مردم مشهد در این برهه بود. این حادثه تنها محدود به استان نبود، بلکه مبارزان با تهیه اعلامیه‌هایی در محکومیت عاملان حادثه، آن را در شهرهای دیگر از جمله در تهران منتشر کردند تا ملت از عمق جنایات رژیم آگاه شوند.

حمایت‌های مکرر علما و طلاب حوزه علمیه مشهد و پیگیری‌های مجدانه آنها باعث شد تا رژیم، هاشمی‌نژاد را پس از سه ماه در تاریخ(۲۴/۱۰/۴۲) آزاد سازد. بازداشت‌های مکرر وی از تلاش‌هایش نکاست، چنانچه پس از مدت زمان کوتاهی به دعوت علمای اصفهان به آن شهر سفر و در مسجد سید این شهر نیز سخنرانی کرد.

حادثه مسجد فیل مشهد هر چند به زخمی شدن و شهادت تعدادی از مردم بی‌گناه منجر شد که تنها برای شنیدن سخنان سیدعبدالکریم هاشمی‌نژاد گرد هم آمده بودند، اما از جهت اهمیت حادثه، تأثیرات بزرگی بر روند گسترش نهضت در مشهد برجای گذاشت.

با وجود تلخی و ناگوار بودن این حادثه، بیوت مراجع مشهد به‌ویژه آیات عظام سیدمحمدهادی میلانی و سیدحسن قمی را به هم نزدیک‌تر کرد و از سوی دیگر، طلاب حوزه علمیه مشهد را در رسیدن به هدف منسجم‌تر ساخت؛ همچنین هیجان وصف‌ناپذیری در مردم مشهد به وجود آورد. رژیم توانسته بود پس از قیام پانزده خرداد و در پی بازداشت امام، آیت‌الله قمی و دیگر علما و همچنین ارعاب مردم، از جایگاه و موضع قدرت وارد میدان شود و مردم بی‌دفاع را تا اندازه‌ای در انزوا قرار دهد. اما پس از این حادثه بود که مردم با حمایت‌های علما توانستند مجدداًً در صحنه مبارزه حضور یابند و بر خواسته‌های خود تأکید کنند.