ایران صحنه رقابتهای بین‌المللی (عصر قاجار)
ایران به عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق سوق‌الجیشی خاورمیانه و منطقه عبور راه زمینی ابریشم از دیرباز به عنوان سرزمین فلات آفتابی که شرق را به غرب پیوند می‌داد مورد توجه قرار داشته است. این اهمیت علی‌الخصوص به دلیل مقاصد تجاری دول استعماری در قرون 19 و20 افزون گشت و منطقه را به صورت صحنه رقابتهای دول روس و انگلیس در آورد به صورتی که منجر به درگیریهای نظامی و جداسازی مرزهای شمالی از ایران و معاهده ننگینی چون معاهده گلستان و ترکمان‌چای و یورش نظامی در نواحی مرزهای جنوبی، جنوب غربی و معاهده هرات انجامید و در تمامی این موارد مقدار زیادی از خاک کشور ایران به غارت رفت. چرا که ایران به دلیل داشتن مرزهای وسیع با روسیه و پیوستگی به آبهای گرم و همچنین نزدیکی با هندوستان می‌توانست گام اصلی وصول تحقق وصیت پطرکبیر به حساب آید. بدین ترتیب ظرف چند دهه نواحی شمالی از ایران جدا شد و انگلستان نیز جهت منطقه استعماری مهم خویش (هندوستان)، ایران را وادار به بستن معاهده هرات و جدایی افغانستان کنونی از ایران شد. شایان ذکر است که استعمار انگلیس در آن زمان تنها در جست وجوی اهداف اقتصادی بود و مانند روسیه به تحقق مرزهای سیاسی نمی‌اندیشید.
مقارن انقلاب مشروطه درست در زمانی که جامعه ایرانی در جست وجوی قانون و محدود کردن حدود و اختیارات پادشاه بود. این دول با نزدیک شدن به یکدیگر و صف‌آرایی در مقابل حریف قدرتمند جدیدشان آلمان که خواهان کسب امتیازات ارضی و اقتصادی در خاورمیانه بود قرارداد 1907م را امضا کردند. 1 و جایگاه خود را در اروپا تحکیم بخشیدند. 2
طی این معاهده سه قدرت بزرگ سیاسی آن زمان (فرانسه، روسیه، انگلیس) با یکدیگر متحد شدند، اختلافات خود را کنار گذاشتند و در مقابل آلمان صف‌آرایی کردند.
خبر عقد قرارداد چهار روز بعد از امضای آن در تاریخ 12 شهریور 1286ش (3 سپتامبر1907) از سوی سفارت انگلیس در تهران به وزارت خارجه ابلاغ شد و این در حالی بود که تازه یک سال از انقلاب مشروطه می‌گذشت. واکنش دولت ایران و مجلس مشروطه به دلیل بحرانهای داخلی و قضیه ترور امین‌السلطان چندان تند نبود.
بدین ترتیب دولت انگلیس که تا قبل از این به حمایت از مشروطه‌خواهان می‌پرداخت در مقابل اعمال روسیه در منطقه دربار ایران سکوت کرد و تنها به منافع اقتصادی خود علی‌الخصوص در جنوب ایران اندیشید. بمباران مجلس اول، استبداد صغیر، اولتیماتوم روسیه به ایران به بهانه حفظ جان و مال اتباع کشور خود در تبریز، تصرف آذربایجان و تبریز و همچنین قتل و غارت و کشتار عظیم آزادیخواهان در منطقه در سال1911م، از پیامدهای جبران‌ناپذیر این قرارداد بود.
بازتاب وسیع این قرارداد در منطقه علی‌الخصوص ایران و فشاری که به ایرانیان وارد آورد در نهایت به حمایت از دولت آلمان در جنگ جهانی اول انجامید و پیامدهای بعدی اشغال ایران را در پی داشت. 3
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. فیروز کاظم‌زاده، روس و انگلیس در ایران، ترجمه منوچهر امیری، ص 455- 456 .
2. ابوالحسن غفاری، قرارداد 1907 و جمهوری فرانسه، مجله آینده، سال 12، ص 2و 5 و 6 .
3. مشروطه‌خواهان و قزاقها، جنبش مشروطه و مداخله روسها در آذربایجان، مجله تاریخ روابط خارجی سال 6 (1385)، ویژه‌نامه مشروطیت، ش 23، ص 107-137 .
موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
نظرات