رژیم شاه از نگاه دوستانش

نگاه سازمان سیا درباره ساخت قدرت در حکومت شاه (4)

بخش چهارم : ملازمین دربار

اشاره :

دراینجا بخش چهارم از سلسله مطالبی را که عینا ازکتاب مذکور ترجمه شده است،ملاحظه می کنید.این کتاب در سالهای دهه پنجاه خورشیدی به عنوان راهنما در اختیار دیپلماتهای اعزامی به ایران قرار داده می شد. متن اصلی کتاب در مجموعه اسناد بدست آمده در لانه جاسوسی آمریکا در تهران موجود است. بدلیل اهمیت مطالب مطرح شده که منعکس کننده دیدگاه سازمان سیا در باره شاه و حکومتش در اوایل دهه پنجاه خورشدی است ، متن کامل آن به تدریج دراینجا منتشر می شود . باز نشر مطالب این کتاب به معنای تائید محتوای آن نیست بلکه صرفا بخاطر اهمیت ارائه نگاه و تحلیل سازمان سیا آمریکادرباره حکومت شاه دراوج مناسبات دوکشوردراختیار پژوهشگران تاریخ روابط ایران و آمریکا  قرار داده شده است. 

********

ج. ملازمین دربار

اشخاص بسیاری دارای مقام‌های رسمی یا نیمه‌رسمی، یا صرفاً بیکار، دوستان و موکلین دربار و یا اعضاء دربار کسانی هستند که شاه را احاطه کردند. در میان اشخاص حاضر از افراد مطلع، مستعد، صلاحیت‌دار تا افراد بی‌فکر و سودجو یافت می‌شوند.

در مورد اکثریت کسانی که بر گِرد شاهزاده‌ها و شاهزاده خانم‌ها می‌چرخند اطلاعاتی در دست نیست مگر آن‌هایی که به‌خاطر شهرت‌شان مورد توجه ناظران رسمی قرار گرفته‌اند. محفل شاه بیش از همه شناخته شده است.

1- وزارت دربار سلطنتی

این وزارتخانه بوروکراتیکی است که دربرگیرنده تمام کسانی است که به شاه خدمت می‌کنند و دیگر اعضاء خاندان سلطنتی را نیز دربرمی‌گیرد و جزء وزاتخانه‌های کابینه نیست. گرچه در تشکیلات این وزاتخانه هر از چند یک بار تغییراتی ایجاد می‌شود ولی افراد موجود در آن تغییر نمی‌کنند. در سال 1975 سی نفر سرپرستی واحدهای مختلف وزارتخانه را به‌عهده داشتند. اکثر آن‌ها نیز کارمندانی دارند ولی بجز چند مورد درباره بسیاری از آن‌ها اطلاعاتی در دست نیست.

در زمان قاجارها و شاهان گذشته تمام دستگاه‌های دولتی کارمندان شخص شاه به‌حساب می‌آمدند. با مدرن شدن دولت که از زمان مشروطه  شروع و تا زمان حال ادامه داشته، بوروکراسی دولتی از کنترل مستقیم شاه خارج گردید و از آن‌جا که به تعدادی کارمند شخصی نیاز بود، وزارت دربار پدید آمد.

وفاداری نسبت به شاه و اعتماد شخص شاه مهم‌ترین شرایط برای احراز پست‌هایی در این وزارتخانه بوده است. همین امر عامل اصلی طولانی بودن مدت خدمت و جنبه نه‌چندان تبلیغاتی کارمندان و روابط درونی پرسنل دربار بوده است. بسیاری از کارمندان رضاشاه در دوران حکومت شاه کنونی نیز مدت‌ها کار کرده‌اند. بسیاری از آ‌ن‌ها در اثر سال‌خوردگی از بین رفته‌اند ولی جانشینان آن‌ها نیز دارای همان صفات فوق‌الذکر می‌باشند.

هر کسی که جویای مرحمت یا نفوذی باشد درصورت امکان با دربار تماس می‌گیرد چون حتی دون‌رتبه‌ترین عضو آن‌جا می‌تواند بیش از دیگر کانال‌های بوروکراتیک مؤثر واقع گردد.

میانگین سنی 10 مقام عالی‌رتبه وزارت دربار 58 است که در مقایسه با دیگر بوروکرات‌های دربار جوان به‌نظر می‌رسند. مسن‌ترین آن‌ها (که هم‌اکنون [1354]روی کار است) 79 و جوان‌ترین آن‌ها 49 سال دارند. هشت‌تن از این ده نفر در خارج تحصیل کرده که دو تن از آنان تحصیل‌کرده انگلستان، یکی از آن‌ها تحصیل‌کرده آمریکا و دیگران تحصیل‌کرده کشورهای دیگر از قبیل ترکیه، فرانسه، لبنان و سویس می‌باشند. تعدادی از این ده نفر مدت 30 سال است که با دربار ارتباط داشته‌اند.

ریاست بوروکراسی دربار را وزیر دربار به‌عهده دارد و از این عنوان نیز گویا نخستین بار در سال 1941 [1320] استفاده شده بود. عهده‌دار این مقام معمولاً یک سیاستمدار برجسته، محترم، مجرب و مورد اطمینان بوده است. در 35 سال گذشته نیز هرکس وزیر دربار شده به مقام نخست وزیری نیز رسیده است

وزیر دربار کنونی امیراسدالله‌علم جوان‌ترین وزیر دربار است که به هنگام انتصاب وی توسط شاه در سال 1966 [1345]چهل و هشت ساله بود. کسانی که قبل از وی عهده‌دار این سمت بودند در هنگام انتصاب به‌ترتیب 75 و 68 ساله بودند. علم از زمان کودکی با دربار و شاه رابطه داشته است. خانواده وی نسل اندر نسل در شرق ایران با اهمیت بوده‌اند. انگلیسی‌ها برای مدت‌های مدیدی به این خانواده کمک می‌کردند، که سیاست لندن در حراست از امپراتوری ایران بود.

امیراسدالله علم در سن 32 سالگی درسال 1952 وزیر کشور بود و جوان‌ترین شخصی بود که در کابینه  سمت وزارت داشت. در سال  1957  [ ۲۶ اردیبهشت 1۳۳۶ ] بنا به دستور شاه ، اسدالله علم  یک حزب [حزب مردم] بظاهر مخالف دولت اما وفاداربه شاه را تشکیل داد. بعدها در تیرماه 1341 به‌مدت 20 ماه به ‌عنوان نخست‌وزیر خدمت کرد و پس از آن وزیر دربار شد.

2- ریاست دفتر ویژه سلطنتی

 این مقام که گاهی «رئیس دفتر مخصوص شاه» و «منشی مخصوص شاه» خوانده می‌شود دومین مقام بعد از وزیر دربار بود و در بعضی از موارد مهم‌تر از آن نیز بود.

درحال حاضر [1354] عهده‌دار این مقام یعنی نصرت‌الله معینیان از زمستان سال 1966 [1345] این سمت را دارا بوده است. در وزارت دربار وی فردی تازه وارد بود لیکن در بوروکراسی ایران کهنه‌کار است. ظاهراً او از خانواده بانفوذی نیست چون با تحصیل شبانه درجه حقوق گرفت درحالی‌که در اداره راه‌آهن نیز کار می‌کرد. پس از آن وی وارد حرفه روزنامه‌نگاری شد. راز پیشرفت او شاید این بود که در زمان مناقشه بین شاه و مصدق، معینیان به طرفداری از شاه پرداخت. پس از سقوط مصدق، معینیان به سمت معاون مدیریت پخش و انتشارات ارتقاء یافت. او از حمایت دو تن از ناشرین طرفدار شاه و به احتمال قوی خود شاه برخوردار بود. بعدها معینیان پلکان ترقی را پیمود و در سال 1962 [30 تیر 1341] در کابینه  علم  به سمت وزارت  راه رسید. ظاهراً در سال‌های 1950 و 1960 هنگامی که مبارزه مطبوعاتی ضد کمونیستی شاه را هماهنگی می‌کرد بین او و شاه صمیمیتی ایجاد گردید. پس از بازنشسته شدن رحیم هیراد مسئول دفتر شاه در سال1345 ، شاه نیز با انتخاب معینیان  به جای او مراتب قدردانی خود را از حمایتی که در مورد تاج و تخت مبذول داشته بود، نشان داد.

اگر معینیان رابطه حسنه خود را با شاه حفظ کند دلیلی وجود ندارد که بتوان گفت او نخواهد توانست بقیه عمر خود را در این سمت بگذراند، و حساسیت این مقام نشانگر آن است که شاه بنا به دلایل بسیاری وی را کنار نخواهد گذاشت.

3- رئیس دفتر ویژه ملکه

فضل‌الله نبیل سالها ریاست دبیرخانه ملکه را عهده‌دار بود، و چنین به‌نظر می‌رسید که فرح نتوانسته کاندیدای خود را برای این سمت مشخص نماید. فضل‌الله نبیل نخستین رئیس دفتر وی یک دیپلمات حرفه‌ای و فرزند یک دیپلمات با سابقه دوست یکی از سیاستمداران پیشین یعنی حسین علا بود. که ظاهراً محرک اصلی این انتصاب بوده است.

اما رئیس دفتر کنونی فرح کریم پاشا بهادری است [از سال 1346 ]که مقام کنونی خود را مرهون نخست‌وزیر امیرعباس هویدا و یا شاهزاده اشرف می‌داند. مهم‌ترین کار وی ظاهراً مرور عریضه‌هایی است که برای ملکه فرستاده می‌شود تا اقدامات وی را محدود سازد تا نتواند به‌طور مستقیم عمل کند که خود ملکه نیز از این واقعیت آگاه است.

بهادری از یک خانواده برجسته آذربایجانی است که در سیاست از دیرباز نفوذ بسیاری داشته است. او با دختر یکی از خانواده‌های سرشناس از طبقه تجار ازدواج نمود. خانواده هیچ‌یک از آن‌ها جزء نخبگان نیست لیکن در امور استانی اهمیت داشته و آینده‌شان تأمین است.

بخش های دیگر این مقاله  را در می توانید  در نشانی های زیر ملاحظه فرمائید:

https://psri.ir/?page=post&id=r4kxf57z   بخش اول  

https://psri.ir/?page=post&id=qn995r2s   بخش دوم

https://psri.ir/?page=post&id=j963jstv    بخش سوم